|
[[Зураг:1991coup2 ST.jpg|thumb|right|250px|1991 оны төрийн эргэлт хийх оролдлогыг эсэргүүцсэн жагсаал. [[Москва]] хот]]
'''1991 оны Зөвлөлтийн төрийн эргэлт хийх оролдлого''' (1991 оны 8 сарын 19 - 21) нь [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] задрахын өмнөхөн гарсан, амжилтгүй болсон [[төрийн эргэлт]] юм. '''8-р сарын төрийн эргэлт''' гэж бас нэрлэдэг. Энэ төрийн эргэлт нь ЗХУ-ын Засгийн газрын бүлэг гишүүд ЗөвлөлтийнЗХУ-ын (ерөнхийлөгч) ерөнхий нарийн бичгийн дарга [[Михайл Горбачев]]аас төрийн эрхийг булаан авах гэсэн оролдлого байсан юм. Эргэлтийн толгойлогчид нь ЗХУ-ын Коммунист намын хатуу чиг шугам баримтлагчид байсан бөгөөд тэд, Горбачевын өөрчлөлтөөрчлөн шинэчлэлтийнбайгуулалтын хөтөлбөр нь хэт холбуруу явжтийш хэлбийсэн, түүниймөн саналтухайн болгожүед хэлэлцүүлж эхэлсэн байсан шинэ холбооны гэрээ нь төв засгийн газрын эрх мэдлийг ихээр сулруулж, БНУЗХУ-уудадын бүрэлдэхүүнд багтдаг Бүгд Найрамдах Улсуудад (республикуудБНУ) илүү их эрх мэдэл өгөх гэж байна гэж буруутгасан байна. Хэдийгээр төрийн эргэлт 3 хоногийн дотор дуусаж, Горбачев буцаж төрийн тэргүүнээр ирсэн ч энэ үйл явдал нь ЗХУ-ын дотоод нөхцөл байдлыг улам тогтворгүй болгож, улмаар ЗХУ болон Коммунист нам богно хугацаанд нурж унах эхлэл болсон.
== Нөхцөл байдал ==
[[1985]] онд эрх мэдэл авснаасаа хойш Горбачев хоёр үндсэн концепцчиг шугам: "өөрчлөлт шинэчлэлт (перестройка)байгуулалт", "ил тод байдал (гласность)байдлыг" хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Эдгээр нь улс орныЗХУ-ын [[улс төр]]/[[эдийн засаг]], ил тод, нээлттэй байдлыг дахин бүтэцжүүлэн сэргээн босгох ажил байсан юм. Эдгээр алхмууд нь Коммунист намын гишүүдийн зүгээс ихээхэн үл итгэх үзэл, эсэргүүцэлтэй тулгарч байсан. Энэ алхам нь Горбачевын тооцоолж байгаагүй үйл явдлуудыг эхлүүлсэн байна. Ялангуяа ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан жижиг үндэстэн, угсаатнуудын үндсэрхэг үзлүүдийгүзлийг ил гаргаж ирсэнэхлэв. Үүнээс үүдээд ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсанбагтдаг бүх, юмэсвэл уузарим заримнэг үндэстнүүд салан тусгаарлах вий гэсэн айдсуудайдас коммунистуудын дунд төрж байвбайлаа. 1991 онд ЗХУ эдийн засаг, улс төрийн ноцтой, гүнзгий хямралд орсон байна. Бараг бүх барааБараа бүтээгдэхүүний хомсдол үүсэж, хүмүүс ердийн өргөн хэрэглээний бараа авах гэж маш урт урт очертдараалалд зогсож байв.
Энэ үед [[Эстон]], [[Латви]], [[Литва]] болон [[Гүрж]] зэрэг БНУ-ууд ЗХУ-ын улсаасбүрэлдэхүүнээс гарч өөрсдийн тусгаар тогтнолоо зарласанзарлаж эхлэв. 1991 оны 1-р сард ЛитвыгЛитвийг цэргийн хүчээр ЗХУ-д буцаан оруулах гэсэн оролдого үүссэнүүсэв. Үүнээс долоо хоногийн дараа хууль ёсоор байгуулагдсан Латвийн засгийн газрыг Зөвлөлтийг дэмжигч хүчнүүд түлхэн унагах оролдлого мөн гарсан байна. Мөн Зөвлөлтөөс салан тусгаарлах гэсэн үзлээс болон [[Уулын Карабах]] болон [[Өмнөд Осет]]од зэвсэгт мөргөлдөөнүүдмөргөлдөөн гарчбий эхэлсэнболов.
[[ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд багтаж байсан Бүгд Найрамдах Социалист Орос]] Улс (БНСОУ, энэ улс нь хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан 15 БНУ-ын нэг, одоогийн ОХУ юм) улс [[1990]] оны [[6 сарын 12]]-нд өөрийн бүрэн эрхийг зарлан тунхагласан бөгөөд үүнээс хойш өмнөх ЗХУ-ын хуулиуд, ялангуяа санхүү, эдийн засгийн холбогдолтой хуулиудын Оросын газар нутагт үйлчлэх хэм хэмжээг хязгаарласан байна. Оросын СФСРБНСОУ-ын Дээд зөвлөлөөс баталсан хуулиуд нь ЗХУ-ын хуулиудтай зөрчилдөж эхэлсэн энэ үеийг "хуулийн дайны үе" гэж нэрлэдэг байна.
1991 оны 3 сарын 17-нд холбооны улсЗХУ даяар санал асуулга явуулахад Балтын улсууд, [[Армен]], Гүрж, [[Молдав]]ын иргэд санал асуулгыгасуулгад бойкотторолцохоос хийж,татгалзсан харинбайна. Харин бусад улсуудын ихэнх оршиниргэдийн суугчиддийлэнхи шинэчлэгдсэн ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнийг хадгалан үлдэх сонирхолтой байгаагаа мэдэгдсэнмэдэгджээ. Хэлэлцээрүүдийн дараагаас 9нийт есөн БНУ-ын 8найм нь ([[Украйн]]аас бусад) Шинэ Холбооны Гэрээг зарим нэг нөхцөл тавин хүлээн зөвшөөрсөн байна. Энэ гэрээний дагуу ЗХУ-ыг өөрчлөннь, нэгэн нийтлэгнэг ерөнхийлөгчтэй, нэг гадаад бодлоготой, нэг армитай БНУ-ынуудын холбоо (федераци/federation) болгохболох байв. ОХУОрос, [[Казахстан]], [[Узбекистан]] уг гэрээнд 1991 оны 8 сарын 20-нд Москвад гарын үсэг зурах гэж байлаа.
==Хуйвалдаан==
1990 оны 12 сарын 11-нд [[КГБ]]ЗХУ-ын Аюулаас хамгаалах газрын (АХГ, оросоор КГБ) дарга [[Владимир Крючков]] Москвад "дэг журам тогтоох" хэрэгцээтэй байгаа тухай уриалгыг (Төв ТВ)телевизээр (Централ ТВ-ээр) үг хэлэхдээ мэдэгдсэн байна<ref name="State">[[Yevgenia Albats]] and Catherine A. Fitzpatrick. ''The State Within a State: The KGB and Its Hold on Russia - Past, Present, and Future''. 1994. ISBN 0-374-52738-5, pages 276-293.</ref>. Тэр өдөрөдрөө тэрээр КГБмөн АХГ-ын хоёр офицерт, хэрвээ ЗХУ-д онц байдал зарласан тохиолдолд (state of emergency) ямар арга хэмжээнүүдийг авах тухай төлөвлөгөө бэлдэх даалгавар өгсөнөгчээ<ref>KGB Maj. Gen. Vyacheslav Zhizhin and KGB Col. Alexei Yegorov, ''The State within a state'', p. 276-277.</ref>. Дараа нь Крючков ЗХУ-ын БХЯ-ны Сайд [[Дмитрий Язов]], Дотоод хэргийн яамны сайд [[Борис Пуго]], Ерөнхий сайд [[Валентин Павлов]], Дэд ерөнхийлөгч [[Геннадий Янаев]], ЗХУ-ын Батлан хамгаалах зөвлөлийн орлогч дарга Олег Бакланов, Горбачевын нарийн бичгийн албаны дарга (манайхаар тамгын газрын дарга) [[Валерий Болдин]], ЗХУ-ын Коммунист Намын Төв хорооны нарийн бичгийн дарга [[Олег Шенин]] нартай хуйвалдаан, төрийн эргэлт хийх талаар ярилцаж тохиролцсон байна<ref name=91internalkgbreport>{{ru icon}} [http://www.flb.ru/material.phtml?id=3632 September 1991 internal KGB report on the involvement of KGB in the coup]</ref><ref name=NovayaGazeta51>{{ru icon}} [http://2001.novayagazeta.ru/nomer/2001/51n/n51n-s15.shtml "Novaya Gazeta" No. 51 of 23 July 2001] (extracts from the indictment of the conspirators)</ref>.
Хуйвалдагчид ерөнхийлөгч Михайл Горбачевыг ятган онц байдал зарлуулаад, үүний дараа "дэг журмыг" сэргээх арга хэмжээ авч болох байх гэж тооцож байв.
1991 оны 7 сарын 29-нд Горбачев, шинээр Оросын ерөнхийлөгч болсон [[Борис Ельцин]], КазахынКазахстаны ерөнхийлөгч [[Нурсультан Назарбаев]] нарнартай ярилцсан яриаг АХГ нууцаар сонссон байна. Уг яриа нь Павлов, Язов, Крючков болон, Пуго нарын хатуу чиг шугам баримтлагчдыг албан тушаалаас нь зайлуулан, илүү либерал үзэлтэй төрийн зүтгэлтнүүдээр солих талаар хоорондообайжээ. ярилцсанДээрхи юм.мэдээллийг ЭнэАХГ яриагВладимир ньКрючковт КГБмэдэгдэв<ref нууцаарname=Timeline>{{ru сонссонicon}} бөгөөд[http://archive.rusbg.com/viewtopic.php?p=183469&sid=ab7f23384901f822938fcbc1b4e31240 улмаарTimeline Владимирof Крючковthe энэevents], ярианыby талаарArtem Krechnikov, Moscow BBC мэдсэнcorrespondent</ref>. Крючков хэдэн сарын өмнөөс Субьект-110 хэмээн тодорхойлон, Горбачевыг нарийн тагнахтагнаж жагсаалтандэхэлсэн оруулсанбайжээ<ref байсанname=Mitrokhin>[[Christopher байвAndrew]] and [[Vasili Mitrokhin]] (2000). The [[Mitrokhin Archive]]: The KGB in Europe and the West. Gardners Books. ISBN 0-14-028487-7, pages 513-514.</ref><ref> The KGB surveillance logbook included every move of Gorbachev and his wife [[Raisa Gorbacheva]], ''Subject 111'', such as "18:30. 111 is in the bathtub."''The State within a state'', page 276-277</ref>.
1991 оны 8 сарын 4-нд Горбачев амрахаар Крымын Форост байдаг дачазуслангийн байр руугаа амрахаар явав. Тэрээр холбооны гэрээнд гарын үсэг зурахаар 1991 оны 8 сарын 20-нд Москвашинэ холбооны гэрээнд гарын үсэг зурахаар Москвад рууэргэж буцахаарирэх төлөвлөжбайсан байвбайна.
8 сарын 17-нд хуйвалдагчид КГБАХГ-ын Москва дахь зочид буудалд уулзацгаав. Тэнд тэдТэд шинэ холбооны гэрээг уншиж танилцан, хэрвээ гэрээ байгуулагдвал ЗХУ задрах замыг засах юмнь байна гэж үзэнгарцаагүй, хөдлөх цаг болжээболсон гэжгэсэн шийдвэрт шийдвэрлэсэнхүрсэн байна. 8 сарын 18-нд Олег Бакланов, Валерий Болдин, Олег Шенин, ЗХУ-ын БХЯ-ны орлогч сайд генерал Валентин Варенников нар [[Крым]] руу нисэж Горбачевтай уулзав. Энэ үед Форос дачагаас гарахзуслангийн бүх харилцаа холбоог (КГБАХГ хянадаг байв) таслав. Мөн дачагаастаслан, хэнийг ч уг зуслангаас гаргахгүй байх үүрэг авсан нэмэлт КГБАХГ-ын агентуудыг дачадажилтнуудыг байрлуулавбайрлуулжээ. Бахланов, Болдин, Шенин, Варенников нар Горбачевыг нэг бол онц байдал зарла, эсвэл огцорч өөрийн орлогч дэд ерөнхийлөгч Геннадий Янаевыг ерөнхийлөгчийн үүрэг гүйцэтгэгчээр зарла гэж тулгав<ref name=NovayaGazeta51/><ref name=NovayaGazeta59>{{ru icon}} [http://2001.novayagazeta.ru/nomer/2001/59n/n59n-s16.shtml "Novaya Gazeta" No. 59 of 20 August 2001] (extracts from the indictment of the conspirators)</ref><ref name=Kommersant79717>{{ru icon}} [http://www.nr2.ru/projects/79717.html "Kommersant"], 18 August 2006</ref>.
Горбачев өөрөө энэхүү тулган шаардлага ультиматумыгшаардалтыг эрс эсэргүүцэж, хүлээж авахаас татгалзсан гэж ярьдагбаталдаг<ref name=NovayaGazeta59/><ref>Gorbachev's interview to the Russian Service of BBC of 16 August 2001 {{ru icon}}[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/news/newsid_1494000/1494325.stm]</ref>. Варенников Горбачевыгмэдүүлгэндээ, Горбачев "''Юу хэрэгцээтэйгээ хий, хараал ид''" гэж хэлсэн гэжгэдэг мэдүүлдэгбайна. ГэсэнЮутай ч дачадуг байгсадзуслангийн хожимбайранд ньбайгсдын нотолж байгаагаар Бакланов, Болдин, Шенин, Варенников нарыгнар Горбачевтай уулзсаныхаа дараа маш сэтгэл дундуур, нервтэйихээхэн гарсанбухимдацгаасан гэдэгбайна<ref name=NovayaGazeta59/>.
Хуйвалдагчид [[Псков]]ын үйлдвэрт 250 мянган хос гав захиалжзахиалан, 300 мянган баривчлах маягт бэлтгэсэн байвхэвлэв. Крючков бүх КГБАХГ-ын ажилтнуудын цалинг 2 дахин нэмэх тушаал гарган, амралтнаас нь дуудаж, бэлэн байдалд оруулаворууллаа. Хоригдлуудыг хүлээн авахад бэлтгэн ЛефортовогынЛефортовогийн шоронг хоослон бэлтгэсэнбэлтгэв<ref байвname=Mitrokhin/>.
== Наймдугаар сарын бослогооролдлого ==
[[Image:Image0 ST.jpg|thumb|right|250px|Улаан талбай дээрхи танк. 1991 оны төрийн эргэлт хийх оролдлогын үе]]
Тэднийг [[Крым]]ээс буцаж ирсний дараа хуйвалдагчид Кремльд уулзалдав. Геннады Янаев, Валентин Павлов, Олег Бахланов нар "Зөвлөлтийн Удирдлагын Тунхаглал"-д гарын үсэг зурав. Үүнд: ЗХУ-ын зарим нутаг дэвсгэрт (үүнийгээ яг тодорхой өгүүлээгүй) онц байдал зарлаж байна. Улс орныг удирдаж, онц байдлын дэглэмийг хангахын тулд Онц байдлын Хороог байгуулж (Государственный Комитет по Чрезвычайному Положению, ГКЧП) байна гэж мэдэгдсэн байв. ▼[[Image:Boris Yeltsin 19 August 1991-1.jpg|left|thumb|Б.Елцин танк дээр гарч иргэдэд хандан үг хэлж буй байдал. 1991 оны төрийн эргэлт хийх оролдлогын үе]]
▲Тэднийг [[Крым]]ээс буцаж ирсний дараа хуйвалдагчид Кремльд[[Кремль]]д дахин уулзалдав. Геннады Янаев, Валентин Павлов, Олег Бахланов нар "Зөвлөлтийн Удирдлагын Тунхаглал"-д гарын үсэг зуравзурлаа. Үүнд: "''ЗХУ-ын зарим нутаг дэвсгэрт (үүнийгээ яг тодорхой өгүүлээгүй) онц байдал зарлаж , байна. Улсулс орныг удирдаж, онц байдлын дэглэмийг хангахын тулд Онц байдлынБайдлын Хороог байгуулж ( ГосударственныйОБХ) Комитет по Чрезвычайному Положению, ГКЧП)байгуулж байна ''" гэж мэдэгдсэн байв.
ГКЧПОБХ-днд дараах гишүүд орсон байв:
-Геннадий Янавеев
-Олег Бакланов
-Василий Стародубцев, ЗХУ-ын Тариачдын Холбооны тэргүүн
-Александр Тизяков, Улсын Аж үйлдвэрүүд болон Үйлдвэр, Тээвэр, Харилцааны Конгломератуудын холбооны ерөнхийлөгч<ref name=gkchppost>{{ru icon}} [http://souz.info/library/other/gkchp/gkchppost.htm GKChP documents]</ref><ref name=Kommersant79717/>
''Өвчний учир''Ерөнхийлөгч Горбачев ерөнхийлөгчийн"өвчний учир" үүрэгт ажлаа гүйцэтгэх боломжгүй болсон хэмээнгээд, Геннады Янаев уг зарлигт ерөнхийлөгчийн үүрэг гүйцэтгэгчийн хувиар гарын үсэг зурсан байна<ref name=gkchppost/>. ЭнэДээрхи наймыгнэр бүхий найм хүнийг хожим "Наймын бүлэг" гэж нэрлэдэгнэрлэжээ. болсон.
ГКЧПОБХ Москвад[[Москва]]д коммунистуудын эрхэлдэгэрхэлэн гаргадаг 9 сониноос бусад өөр бүх сонин хэвлэлхэвлэлийг хэвлэхийгхориглож<ref хориглосон.: Мөн ГКЧПname=gkchppost/>, "Зөвлөлтийн хүний нэр төр, бахархлыг сэргээх ёстой" гэсэн популист мэдэгдлүүд хийж, "холбооныХолбооны шинэ гэрээг бүх ард түмнээр хэлэлцүүлэх болнохэлэлцүүлнэ", "хотуудынХотуудын гудамжуудыггудамжыг гэмт хэргээс цэвэрлэнэ", ГКЧПмөн хүнсний"Хүнсний хомсдынхомсдлын асуудлыг шийдвэрлэхээр ажиллах болно" гэх зэрэгмэт мэдэгдлүүд,мэдэгдлүүдийг амлалтуудхийж хийсэнбайв. Үүнийхээ хамт "жинхэнэЖинхэнэ ардчилсан процессыг дэмжих болно", "хувийн хэвшлийг" дэмжих болно гэж мэдэгдсэнмэдэгджээ<ref name=gkchppost/>.
== 8 сарын 19 ==
[[Image:1991 coup attempt4.jpg|thumb|right|250px|Улаан талбай дээрхи танк, 1991 оны 8 сар]]
Янаевын гарын үсэг зурсан "Зөвлөлтийн Удирдлагуудын Тунхаглал" зарлиг болон ГКЧП-ын баримт бичгүүдийг өглөөний 7 цагаас эхлэн улсын радио ТВ-ээр цацаж эхэлсэн. Оросын СФСР-ын удирдлагуудын хяналтан дор байсан "Радио Россий" радио станц, "Телевидение Россий" ТВ сувгуудыг хааж, "Эхо Москвы" хэмээх чөлөөт улс төрийн радиог хаасан. Таманскийн моторжуулсан явган цэргийн дивиз, Кантемировскийн танкын дивизүүдийн танкууд, хуягтууд Москвад орж ирлээ. Паратрүүпэрүүд мөн уг үйл ажиллагаанд оролцов. Оросын СФСР-ын (Өнөөгийн ОХУ-ын өвөг гэх юм уу даа, эхний үе) 4 орлогчийг "онц аюултай" гэсэн шатгаанаар КГБ-ынхэн баривчлан Москвагийн ойролцоо цэргийн баазад байрлуулав. Хуйвалдагчид мөн Оросын СФСР-ын ерөнхийлөгч (шинээр үүсэж байсан ОХУ-ын ерөнхийлөгч) Борис Ельцинг 8 сарын 17-нд Казахстанаас ирэхэд нь, эсвэл дараа нь дачадаа байж байхад нь баривчлана гэж төлөвлөж байсан ч яагаад ч юм баривчлаагүй юм. Борис Ельцин Оросын парламентын байр болох Цагаан Ордонд 19-ны өглөөний 9 цагт Оросын СФСР-ын Ерөнхий Сайд Иван Силаев, Оросын СФСР-ын Дээд Зөвлөлийн дарга Руслан Хасбулатов нартай цуг ирэн Үндсэн хуулийн эсрэг төрийн эргэлт болсныг мэдэгдлээ. Тэгээд цэргийнхнийг төрийн эргэлтэнд оролцохгүй байхыг мэдэгдэв. Мөн Михайл Горбачевд ард түмэнд хандаж үг хэлэх боломж олгохыг шаардан бүх нийтийн ажил хаялт зарлахыг уриалав. Энэ зарлал, тунхаглалыг нь брошур, плакат, тараах материал хэлбэрээр москва даяар түгээв. ▼
▲Янаевын гарын үсэг зурсан "Зөвлөлтийн Удирдлагуудын Тунхаглал" зарлиг болон ГКЧПОБХ-ын баримт бичгүүдийг өглөөний 7 цагаас эхлэн улсын радио , ТВ-ээртелевизээр цацаж эхэлсэн . Оросынбайна. СФСРБНСОУ-ын удирдлагуудын хяналтан дор байсан "Радио Россий" радио станц, "Телевидение Россий" ТВ сувгуудыг хаажсуваг, мөн "Эхо Москвы" хэмээх чөлөөт , улс төрийн радиог хаасанхаалаа<ref name=Kommersant79720>{{ru icon}} [http://www.nr2.ru/ekb/publications/79720.html another "Kommersant" article], 18 August 2006</ref>. Таманскийн моторжуулсан явган цэргийн дивиз, Кантемировскийн танкын[[танк]]ын дивизүүдийндивизыг танкууд,Москвад хуягтуудоуулав. МосквадДесантын оржанги ирлээ. Паратрүүпэрүүднэгтгэлийг мөн уг үйл ажиллагаанд оролцовтатан оролцуулжээ. Оросын СФСРБНСОУ-ын (Өнөөгийн ОХУ-ын өвөг гэх юм уу даа, эхний үе)ерөнхийлөгчийн 4 орлогчийг "онц аюултай" гэсэн шатгаанааршалтгаанаар КГБАХГ- ынхэнынхан баривчлан Москвагийн ойролцоо цэргийн баазад байрлуулавтусгаарлав<ref name=91internalkgbreport/>. Хуйвалдагчид мөн Оросын СФСРБНСОУ-ын ерөнхийлөгч ( хожим шинээр үүсэж байсанүүссэн ОХУ-ын ерөнхийлөгч) [[Борис ЕльцингЕльцин]]г 8 сарын 17-нд Казахстанаас[[Казахстан]]аас ирэхэд нь, эсвэл дараа нь дачадаа байжзуслангийн байхадбайрнаас нь баривчлана гэж төлөвлөж байсан ч , яагаад чтодорхойгүй юмшалтгаанаар баривчлаагүй юмбайна<ref name=91internalkgbreport /><ref name=NovayaGazeta55>{{ru icon}} [http://2001.novayagazeta.ru/nomer/2001/55n/n55n-s14.shtml "Novaya Gazeta" No. 55 of 6 August 2001 (extracts from the indictment of the conspirators)]</ref><ref name=NovayaGazeta57>{{ru icon}} [http://2001.novayagazeta.ru/nomer/2001/57n/n57n-s12.shtml "Novaya Gazeta" No. 57 of 13 August 2001 (extracts from the indictment of the conspirators)]</ref>. Борис Ельцин ОросынБНСОУ-ын парламентын байр болох Цагаан Ордонд 19-ны өглөөний 9 цагт , Оросын СФСРБНСОУ-ын Ерөнхий Сайд Иван Силаев, Оросын СФСР-ын Дээд Зөвлөлийн дарга Руслан Хасбулатов нартай цуг ирэн Үндсэн хуулийн эсрэг төрийн эргэлт болсныг мэдэгдлээмэдэгдэв. ТэгээдМөн цэргийнхнийг төрийн эргэлтэнд оролцохгүй байхыг , мэдэгдэв.дээр Мөннь Михайл ГорбачевдГорбачевт ард түмэнд хандаж үг хэлэх боломж олгохыг шаардан , бүх нийтийн ажил хаялт зарлахыг уриалавуриаллаа<ref name=russianbook>[http://old.russ.ru/antolog/1991 A Russian book on August 1991 events]</ref>. Энэ зарлалмэдэгдэл, тунхаглалыгуриалгыг нь брошур, плакат, тараах материал хэлбэрээр москваМосква даяар түгээв.
Үдээс хойш Москвагийн иргэд цуглан Цагаан байшин (ордон)-г хамгаалан саад хаалт босгож эхлэв. Хариуд нь Геннадий Янаев үдээс хойш 4 цагт Москва хотод онц байдал зарлав. 5 цагт тэрээр хэвлэлийн бага хурал дээр Горбачев амарч байгаа гэж мэдэгдэв. Гэвч түүний үг мэдэгдэл төдийлөн итгэл үнэмшил төрүүлээгүй. ▼
▲Үдээс хойш Москвагийн иргэд цуглан ЦагаанПарламентийн байшин (ордон)-гордонг хамгаалан саад хаалт босгож эхлэв.эхлэсэн Хариудбайна<ref нь Геннадий Янаевname=russianbook/>. үдээсҮдээс хойш 4 цагт , Геннадий Янаев Москва хотод онц байдал зарлав.зарлан<ref name=gkchppost/><ref name=Kommersant79717/>, 5 цагт тэрээрзохион байгуулсан хэвлэлийн бага хурал дээр Горбачев амарч байгаа гэж мэдэгдэв. Гэвч түүний үгэнэ мэдэгдэл төдийлөн итгэл үнэмшил төрүүлээгүй байна<ref name=Kommersant79717/>.
Энэ үед Парламентын цагаан байшинг хамгаалах үүрэг авсан Таманскийн моторжуулсан явган цэргийн дивизийн командлагч Маёр Евдикомов Оросын СФСР-ын удирдлагуудад үнэнч хэвээрээ гэдгээ мэдэгдэв. Ельцин нэгэн танкан дээр гарч олон нийтэд хандаж үг хэлэв. Санамсаргүй энэ үзэгдлийг нь оройн мэдээгээр улсын ТВ-ээр дамжуулчихав. ▼
▲Энэ үед Парламентын цагаан байшингордонг хамгаалах үүрэг авсан Таманскийн моторжуулсан явган цэргийн дивизийн командлагч Маёрхошууч Евдикомов Оросын СФСРБНСОУ-ын удирдлагуудадудирдлагуудын үнэнчтушаалыг хэвээрээ гэдгээдагахаа мэдэгдэв <ref name=russianbook/><ref>"Izvestia", 18 August 2006 {{ru icon}}[http://www. izvestia.ru/hystory/article3095759]</ref>. Энэ үед Ельцин нэгэн танкан дээр гарч олон нийтэд хандаж үг хэлэв. Санамсаргүй энэ үзэгдлийг ньхэлснийг, оройн мэдээгээр улсын ТВ-ээр дамжуулчихавдамжуулжээ<ref>"Moskovskie Novosty", 2001, No.33 {{ru icon}}[http://www.mn.ru/issue.php?2001-33-3]</ref>.
== 8 сарын 20 ==
[[Image:1991 coup attempt1.jpg|thumb|right|250px|Улаан талбай дээрхи танк, 1991 оны 8 сар]]
Үд дунд Москвагын цэргийн коммандантаар Янаевын томилсон, Москвагийн цэргийн дүүргийн командлагч генерал Калинин оройн 11 цагаас өглөөний 5 цагийн хооронд Москва хотод хөл хорио тогтоож байгааг зарлав<ref name=russianbook/><ref name=NovayaGazeta51/><ref name=Kommersant79720/>. ЭнэУг хөл хорио нь Цагаанудахгүй Парламентийн Ордон руу цэргийн хүчээр дайралт удахгүй хийх гэж байна гэсэнгэж дохиоойлгогдож байв.
ЦагаанПарламентын ордныордныг хамгаалагчид бэлтгэж эхлэв. ЗаримХамгаалагчдын зарим нь зэвсэгтэй байсан болч, ихэнх нь сайн дурынхан, ньтэд ямар ч зэвсэггүй байвбайлаа. Оросын СФСРБНСОУ-ын удирдлагуудад үнэнч гэдгээ илэрхийлсэнилэрхийлж Маёрбайсан хошууч Евдикомовын танкынзахиргаанд хэсгийгбайсан тэндээстанкууд өөртэр тийшорой ньпарламентийн явуулсанордныг байворхин явжээ<ref name=Nezavisimoe>{{ru icon}} [http://nvo.ng.ru/history/2006-08-18/1_19aug91.html Цагаан"Nezavisimoe ордонгVoiennoye Obozrenie"], 18 August 2006</ref><ref name=Kommersant79717/>. Уг ордныг хамгаалах штабыг Оросын СФСРБНСОУ-ын ардынАрдын депутат, генерал [[Константин Кобец]] толгойлов. Түүний мэдэлд сайн дураараадураар ордонг хамгаалахаар нилээн хэдэн тооны генералууд, ахлах офицерууд ирсний зарим нь тэтгэвэртээ гарсан хөгшчүүд байвбайлаа<ref name=Nezavisimoe/><ref name=heroes>[http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=1201 Russian site on Heroes of the Soviet Union]</ref>.
8 сарын 20-ны үдээс хойш Крючков, Язов, Пуго нар ЦагаанПарламентын ордонрууордон руу дайрах шийдшийдвэр гаргавгаргалаа. Энэ шийдийг ньшийдвэрийг ГКЧПОБХ-ийнны гишүүд дэмжив. Крючковын орлогч КГБАХГ-ын генерал Агеев, Язовын орлогч Армийнармийн генерал Ачалов нарнарын төлөвлөсөн "Аянга"дайралтын хэмээхажиллагааг "Гром операцыгАянга" хэрэгжүүлэхгэж төлөвлөгөөнэрлэсэн гаргавбайна. ЭнэУг операцыгажиллагаанд Альфа Групп,болон ВымпелВимпел Групп, КГБАХГ-ын тусгай тасгийнхантасаг, МосквагынМосквагийн ОМОН-ыцагдаагийн тусгай шүхэрчидтасаг, Дотоодын цэргийн Дзержинскийн дивизийн цэргүүддивиз, гурван танк болон нисдэг тэрэгнийтэрэг скводрнотойоролцохоор хамтарчтөлөвлсөн хэрэгжүүлэхээр тохировбайна. Уг ажиллагааг гардан гүйцэтгэх Альфа группын командлагч генерал [[Виктор Карпухин]], болонВимпел Альфа бүлгийн бусад ахлах офицерүүд, Агаарын цэргийн дэдгруппийн командлагч генералхурандаа Александр Лебед[[Бесков]] нар цагаан ордны ойролцоо байсан энгийн хүмүүс дунд холилдон, нөхцөл байдлыг тандангазар тооцождээр үзэжнь байв.тандан Үүнийүзсэнийхээ дараа Виктор Карпухин болон Вимпел бүлгийн командлагч хурандаа Бесков нар, их хэмжээний цус урсах учраас уг операцыг хохирол багатай хэрэгжүүлэх ямар ч боломжгүй байна гэж АгеевтАгеевыг мэдэгдэвятгасан байна<ref name=91internalkgbreport/><ref name=NovayaGazeta51/><ref name=Timeline/><ref name=Argumenty>[http://nd.flb.ru/?path=3&info_id=1222&text_version=19 Энэ"Argumenty үедi мөнFacty"], агаарын15 цэргийнAugust командлагч2001</ref>. ПавелМөн Грачевынэнэ зөвшөөрлийг аванүед [[Александр Лебедь]] цагаанагаарын цэргийн командлагч [[Павел Грачев]]тай зөвшилцөн, Парламентын ордонд нууцаар очин Хамгаалах штабынханд, дайралт шөнийн 02 цагт эхлэх болноэхлэнэ гэдгийг мэдэгдэв<ref name=Timeline/><ref name=Argumenty/>.
== 8 сарын 21 ==
Шөнийн 01 цагтцагийн Цагаанорчимд Парламентийн ордноос холгүй газар Таманскийн моторжуулсан явган цэргийн дивизийгдивизийн замдхуягтуудын ньявах троллейбусуудзамыг иргэд, троллейбус болон хот цэвэрлэх машинуудаар хийсэнхаасан саад замыг нь хааж гацаавбайна. Хуягтны харах цонхыг халхлах гэж оролдсон [[Дмитрий Комар]] (энгийн иргэн) буудуулж нас барав. Мөн түүндТүүнд туслахаар очсон [[Владимир Усав]], мөн [[Илья Кричевский]] нар буудуулж нас нөгчив. ЭргэнДээр тойроннь байсанхэд хэдэн хүмүүс шархдав. Иргэд хуягтад гал тавьж шатаасан ч ямар ч цэрэг алагдсангүй<ref> A Russian site on Ilya Krichevskiy[http://www.geocities.com/SoHo/Village/4988/pbl/pbl-8.html]</ref><ref name=heroes/><ref name=Kommersant79717/>.
Альфа болон вимпелВимпел бүлгүүд төлөвлөж байсныхаа дагуу цагаанПарламентын ордонгордон эзлэх гэжруу дайрсангүй. Үүнийг сонсмогцоо Язов цэргүүдийг Москвагаас гарахгаргах тушаал өгөв.
Өглөөний 8 цагт цэргүүд Москвагаас гарч эхлэвэхэллээ. ГКЧПОБХ-ын гишүүд БХЯ-нд цуглан цаашид яахаа хэлэлцэнхэлэлцсэн ч, яахтодорхой учраашийдэлд олохгүйхүрсэнгүй, зөвхөн Михайль Горабчевтай дахин хэлэлцээ хийхээр Крым рүү төлөөлөгчид илгээх шийдшийдвэр гаргавгаргажээ. [[Владимир Крючков]], [[Дмитрий Язов]], [[Олег Бакланов]], [[Александер Тизяков]], ЗХУ-ын Дээд зөвлөлийн [[Анатолий Лукианов]], Коммунист намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга (ЕНБД) [[Владимир Ивашко]] нар КрымьрүүКрымь рүү нисэв. Гэвч Форос дачад Горбачев тэднийг хүлээж авахаас татгалзавтатгалзсан байна. Оронд нь дачагийнЗуслангийн холбоо харилцааг сэргээсний дараа Горбачев ГКЧПОБХ-ын бүх шийдвэрийг хүчингүй болгож, гишүүдийг нь төрийн албан тушаалуудаастушаалаас нь зайлуулав. ЗХУ-ын Ерөнхий Прокурорын алба төрийн эргэлт хийх гэсэн уг оролдлогыг мөрдөн байцааж эхлэвэхэллээ<ref name=Timeline/><ref name=russianbook/>.
== АНУ-ын оролцоо ==
Кристофер Андрью "Зөвхөн Ерөнхийлөгчийн Нүдэнд" (For the President's Eyes Only) хэмээх номондоо, Christopher Andrewsэнэхүү 1991төрийн оны зөвлөлтийн төрийнэргэлт эргэлтийнхийх оролдлогын үеэр АНУ шийдвэрлэх рольтойгоорүүрэгтэй оролцсон тухай, нууцын зэрэглэлд байсан мэдээлүүдийнмэдээллүүдийн тухай өгүүлсэн байдаг. Тэр үед АНУ-ын ерөнхийлөгч [[Жорж Буш]]д АНУ-ын Үндэсний Аюулгүй Байдлын Агентлаг (National Security AgencyҮАБА), Крючков, Язов нар Москвагааснарын ЗХУ-ын цэргийн чухалөндөр албан тушаалтнууд,тушаалтнуудтай обьектуудтайярьсан харилцажяриаг байсаннууцаар холбоочагнасан харилцаагтайлангаа замдерөнхийлөгч нь[[Жорж илрүүлэнБуш]]д чагнасанмэдэгдсэн тухай мэдээлэл хүргэсэн байвбайна. SIGINT-ынУг мэдээнээстайлангаас үзвэл цэргийнхэн энэ төрийн эргэлтийг төдийлөн дэмжихгүй байв. ЦэргийнЗарим олон командлагч нарнь бүр Москвагаас дуудлага хүлээж авахаасаа ч татгалзаж байсан байвбайна. Буш тайланг үзээд энэ тухай мэдээллийг оросынОросын ерөнхийлөгч [[Борис ЕльциндЕльцин]]д хүргүүлэх хэрэгтэй гэсэн, урьдшийдвэр өмнөгарган, хийгдэжМосква байгаагүй шийд гаргасан.дахь [[АНУ]]-ын Москва дахь элчин сайдын яамны холбоо харилцааны экспертэдмэргэжилтнүүдэд АНУ-ын цэргийн удирдлагуудыг Ельцинтэй шууд холбоо тогтооххолбогдох боломж гаргах даалгавар өгсөнөгөв. SIGINT -ын тухайДээрхи мэдээллийг Ельцинтэй хуваалцсанаар цаашид, Оросын цэргийн холбоохолбоог харилцаагцаашид үр дүнтэй тагнах байдлааболомжоо алдаж болзошгүйалдана гэж АНУ-ын ҮАБА Бушийн шийдвэрийг эсэргүүцсэн. Гэсэн ч, ерөнхийлөгч төрийн эргэлтийг зогсоох нь юу юунаас илүү чухал гэж үзсэн гэдэг.
== Үйл явдлын үр дагавар ==
Михайл Горбачев Москва рууМосквад нисч ирсэн. ГКЧП-ын гишүүд ч гэсэнирэв. Крючков, Язов, Александер Тизяков нарыг Москвад 8 сарын 22-ны үүрээр нисэжМосквад эргэж ирэхэд нь нисэх онгоцны буудал дээр баривчлав., 8 сарын 22-нд Пугог ажил дээрээ байхад нь баривчлав. Пуго эхнэртэйгээ 8 сарын, 23-нд амиа хорлов. Мөн тэр өдөр Павлов, Василий Стародубцев нарнарыг барвчлагдавбаривчлав. Олег Бакланов, Валерий Болдин, Олег Шенин нарыг 8 сарын 24-нд баривчлавбаривчилсан байна<ref name=Timeline/>.
ОлонНилээд тооныолон мужуудынмужийн дарга нар, гүйцэтгэх хороодын дарга нар ГКЧПОБХ-г дэмжиж байсан тул 8 сарын 21-нд Оросын СФСРБНСОУ-ын Дээд зөвлөлөөс №1626 тоот тогтоол гарган, хэдийгээр тэр үед хүчин төгөлдөр байсан ОросынБНСОУ-ын үндсэн хуулинд харшилж байсан ч Оросын ерөнхийлөгч Борис Ельцинд мужын захирагч нарыг шинээр томилох эрх мэдэл олговолгожээ<ref name=Konsultant>Konsultant+ (Russian legal database)</ref>.
8 сарын 22-нд Оросын СФСРБНСОУ-ын дээдДээд зөвлөлөөсЗөвлөлийн №1627/1-1 тоот тогтоолтогтоолоор, гарган Зөвлөлтийн улаанЗХУ-ын далбааг хэрэглэхээхэрэглэхээс больжтатгалзан, Оросын уламжлалт цагаан-цэнхэр-улаан далбааг Оросын албан ёсны төрийн далбаа болгох шийд гаргавгаргалаа.
8 сарын 23-24-нд шилжих шөнө КГБ-ын байшинбайшингийн (Любянка)-гийнөмнөх өмнөталбай байдагдахь ДзержинскийнЗХУ-ын талбайднууц байдагалбаны Вечекагийнанхны толгойлогч байсан Феликс Дзержинскийн хөшөөг нураавбууулгав.
8 сарын 24-нд Москвагийн олон мянган хүн талийгаач Дмитрий Комар, Владимир Усов, Илъя Кричевский нарын оршуулах ёслолд оролцов. Михайл Горбачев тэдэндТэдэнд ЗХУ-ын Баатар цолыг нэхэннөхөн олгосон шагналаабайна.
== Коммунист намын төгсгөл ==
8 сарын 24-нд Михайл Горбачев КоммунисКоммунист Намын ЕрөнхийЕНБД-ын нарийнажлаас бичгийнчөлөөлөгөн<ref даргынname=Timeline/>, ажлаастүүний чөлөөлөгдөв.оронд 8үүрэг сарын 29 хүртэлгүйцэтгэгчээр Владимир Ивашко КНЕНБД-ын8 үүрэгсарын гүйцэтгэгчээр29 хүртэл ажиллаважиллажээ.
8 сарын 24-нд Оросын Ерөнхийлөгч Борис ЕльцинЕльцины 83 тоот зарлиг гарганзарлигаар Коммунист намын архивыг улсын архивын удирдлагуудад шилжүүлэв.архивт, 8 сарын 25-ндны Борис90 Ельцинтоот коммунистзарлигаар уг намын өмчийг төрийн мэдэлд шилжүүлэх №90 тоот зарлигшилжүүлэв<ref гаргавname=Konsultant/>.
11 сарын 6-нд гарсан Борис Ельцин №169 тоот зарлиг гарганзарлигаар Коммунист намын үйл ажиллагаагнамыг Орос улсад явуулахыгхориглосон зогсоовбайна<ref name=Konsultant/>.
== ЗХУ-ын задрал ==
8 сарын 24-нд Украйны Дээд зөвлөл УкрайньУкрайн Улсын Тусгаар Тогтнолын тунхагийг баталж, тусгаар тогтнолын тунахгийгтунхагийг дэмжих тухайталаар санал асуулга явуулах шийд гаргав.
8 сарын 27-нд Молдавын Дээд зөвлөл Молдав улс ЗХУ-аас гарч, тусгаар тогтнолоо тунхаглаж байгааг зарлав.байгаагаа, 8 сарын 30, 31-нд [[Азербайжан]]ы Дээд зөвлөл, [[Кыргызстан]]ы дээд зөвлөлүүд үүнтэй утга нэг тогтоолууд баталж,мөн тусгаар тогтнолуудаатогтнолоо зарлав.
9 сарын 5-нд Ардын депутатуудын конгресс "шилжилтийн үе дэхьдэх ЗХУ-ын бүрэн эхийнэрхийн асуудал" гэсэн Зөвлөлтийнхэмээх №2392-1 хуулийг батлав. Үүгээр ЗХУ-ын Дээд зөвлөлийгЗөвлөлийг батлавбаталлаа. 9 сарын 6-нд шинээр байгуулагдсан Зөвлөлтийн улсуудынДээд Зөвлөл Эстон, Латви, Литвын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөв<ref>Site of RIA-Novosti (Russian news agency)[http://www.rian.ru/history/20050906/41308028.html]</ref>.
9 сарын 9-нд [[Тажикистан]]ы дээдДээд зөвлөл ТажикистанЗөвлөл ЗХУ-аас гарч тусгаар тогтнож байгаагбайгаагаа зарлав.
9-р сард нийтАрменд саналтусгаар асуулгадтогтнолын оролцогчдийнтухай иргэдийнхнийтийн ньсанал асуулга явагдав. Оролцогчдын 99 гаруй хувь нь дэмжсэнээртусгаар Арментогтнолыг тусгаардэмжсэнээр тогтнолоотус зарлав.улс 9 сарын 21-нд Армены дээд зөвлөл бүрэн эрх, тусгаар тогтнолоо зарлав.
10 сарын 27-нд [[Туркменистан]]ы дээд зөвлөл Туркменистаныг ЗХУ-аас тусгаар улс болж багйаагбайгааг зарлавтунхаглав.
Үүний дараа ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд ердөө Орос, Беларусь, Казахстан, Узбекистан үлдсэн байв.
12 сарын 1-нд Украйн улс даяарааУкрайд санал асуулга явуулахад иргэдийн 90 гаруй хувь нь Украйны тусгаар Тогтнолын Актыг дэмжиж саналаа өгөв.
12 сарын 8-нд Орос, Украйн, Беларусийн удирдагч нар Тусгаар Улсуудын Хамтын нөхөрлөл ( Commonwealth of Independent StatesТУХН)-д гарын үсэг зуран, ЗХУ-ыг байгуулсан 1922 оны холбооныХолбооны улсын гэрээг хүчингүй болгов. Төв азийнАзийн 5 БНУБүгд Найрамдах улс болон Армен, Азербайжан үүндуг нөхөрлөлд нэгдэх тухайёслол гарын1992 үсэг зурах ёслолоны 1 сарын 21-нд болов. Гүрж 1993 оныгон хүртэл ТУХН элсээгүй. Харин Балтын 3 улс үүндуг огтнөхөрлөлд гарыннэгдээгүй үсэг зурж нэгдээгүйболно. ▼
1991 оны 12 сарын 25-нд Горбачев ЗХУ-ын ерөнхийлөгчийн албан тушаалаас буужогцорч байгаагаа зарласны дараа [[Кремль]]д байсан алх , хадуур бүхий улаан тугийг буулгав. Ийнхүү ЗХУ цаашид оршин тогтнохоо болилоо. ▼
===Төрийн эргэлт хийхээр оролдсон хуйвалдагчдийн шүүх ===▼
ГКЧПОБХ- ынны гишүүд болон тэдний хамсаатнуудыг төрийн эрх булаахаар санаархсан гэсэн үндэслэлээр төрийн эсрэг гэмт хэрэг хийсэн гэж ял тулгасан байвтулгажээ. ГэсэнУг ч 1992 оны сүүл гэхэд тэднийг баривчилгаанаас суллан батлан даалтад гарган,хэргийг шүүх хурал хийх гэж байв. Оросын Дээд шүүхийн Цэргийн Танхимын шүүх хурал 1993 оны 4 сарын 14-нд эхэлсэнэхэлжээ<ref>"Vzgliad", 18 August 2006 {{ru icon}}[http://vzglyad.ru/politics/2006/8/18/45786.html]</ref>. ▼
1994 оны 2-р сарын 23-нд Оросын Төрийн Дум , ГКПЧОБХ- ийнны гишүүд болон тэдний хамсаатнууд, мөн 1993 оны 10 сарын үйл явдалд оролцогчидодоролцогчдод өршөөл үзүүлж буйбуйгаа тухай зарласанзарлав. Тэд бүгдХуйвалдагчид өршөөлийг хүлээн авсан байна. ХаринГанцхан генерал Валентин Варенников шүүхийг цааш нь үргэлжлүүлэхийг шаардсаншаарджээ. 1994 оны 8 сарын 11-ны шүүх хурлаар түүнийг буруугүй хэмээн цагаатгасан байна<ref name=Timeline/>. ▼
===Парламентын комисс ===▼
1991 онд төрийнЛев эргэлтийнПономарёваар Учирахлуулсан Шалтгааныгтөрийн Шалганэргэлтийн Тогтоохучир Парламентыншалтгааныг Комиссшалган байгуулагдаж,тогтоох Левпарламентын Пономарёвкомисс даргалсан. Гэсэнбайгуулагдсан ч , 1992 онд Руслан Хасбулатовын шаардлагаар уг комиссын ажиллагааг зогсоож, тараасан байна. ▼▲12 сарын 8-нд Орос, Украйн, Беларусийн удирдагч нар Тусгаар Улсуудын Хамтын нөхөрлөл (Commonwealth of Independent States)-д гарын үсэг зуран, ЗХУ-ыг байгуулсан 1922 оны холбооны улсын гэрээг хүчингүй болгов. Төв азийн 5 БНУ болон Армен, Азербайжан үүнд нэгдэх тухай гарын үсэг зурах ёслол 1 сарын 21-нд болов. Гүрж 1993 оныг хүртэл ТУХН элсээгүй. Харин Балтын 3 улс үүнд огт гарын үсэг зурж нэгдээгүй.
==Мөн үзэх==
▲1991 оны 12 сарын 25-нд Горбачев ЗХУ-ын ерөнхийлөгчийн албан тушаалаас бууж байгаагаа зарласны дараа [[Кремль]]д байсан алх хадуур бүхий улаан тугийг буулгав. Ийнхүү ЗХУ цаашид оршин тогтнохоо болилоо.
*[[ЗХУ]]
▲Төрийн эргэлт хийхээр оролдсон хуйвалдагчдийн шүүх
==Ишлэл==
▲ГКЧП-ын гишүүд болон тэдний хамсаатнуудыг төрийн эрх булаахаар санаархсан гэсэн үндэслэлээр төрийн эсрэг гэмт хэрэг хийсэн гэж ял тулгасан байв. Гэсэн ч 1992 оны сүүл гэхэд тэднийг баривчилгаанаас суллан батлан даалтад гарган, шүүх хурал хийх гэж байв. Оросын Дээд шүүхийн Цэргийн Танхимын шүүх хурал 1993 оны 4 сарын 14-нд эхэлсэн.
{{reflist}}
==Гадаад холбоос==
▲1994 оны 2-р сарын 23-нд Оросын Төрийн Дум ГКПЧ-ийн гишүүд болон тэдний хамсаатнууд, мөн 1993 оны 10 сарын үйл явдалд оролцогчидод өршөөл үзүүлж буй тухай зарласан. Тэд бүгд өршөөлийг хүлээн авсан. Харин генерал Валентин Варенников шүүхийг цааш нь үргэлжлүүлэхийг шаардсан. 1994 оны 8 сарын 11-ны шүүх хурлаар түүнийг буруугүй хэмээн цагаатгасан.
* RUSSIA AT THE BARRICADES: EYEWITNESS ACCOUNTS OF THE MOSCOW COUP (AUGUST 1991), ed. Victoria Bonnell, Ann Copper, and Gregory Freidin. Introduction by Victoria E. Bonnell and Gregory Freidin (M.E. Sharpe, 1994). Includes the chronology of the coup, photos, and accounts from a broad cross-section of participants and eyewitnesses, including the editors.
*[http://www.ibiblio.org/pub/academic/communications/logs/report-ussr-gorbatchev IRC logs]: Transcript of internet chat from the time of the coup
*[http://ian.chard.org/stuff/un_gorby.html TASS transmissions at the time of the coup] (captured from short-wave radio transmissions, contains decoding errors)
*[http://www.andrewcoyne.com/essays/Newspapers/Globe%2091-96/Soviet%20coup%20analysis%20(1991).rtfd/TXT.html Andrew Coyne: Getting to the Roots of a Deserved Failure]
*[http://archive.sptimes.ru/index.php?action_id=1&i_number=696 The St. Petersburg Times #696(63), 17.08.2001] The issue of [[St. Petersburg Times (Russia)|The St. Petersburg Times]] devoted to the 10th anniversary of the coup attempt.
*[http://www.marxist.net/stalinism/collapse/script.htm?5.htm]Chronology of the Coup The USSR in 1991: The Implosion of a Superpower by Dr Robert F. Miller
*1991 Diplomatic Bluebook, Section 4. The Soviet Union by the Japanese Foreign Ministry
*[http://www.memoryarchive.org/en/Moscow_Coup%2C_August_1991%2C_Anonymous]: Memories of an anonymous Russian in Wiki Memory Archive
*[http://www.memoryarchive.org/en/Moscow_Coup%2C_August_1991%2C_Sam_Lafranco]: Memories of Sam Lafranco in Wiki Memory Archive
* [http://www.douglassmith.info/143/the-1991-soviet-coup.-a-personal-account..html Personal account and photographs of historian Douglas Smith, eyewitness to the coup]
* [http://www.youtube.com/watch?v=8VAHy76QO7o] Vadim Anatov, a programmer for Relcom (the first public ISP in the USSR) talking about the role of the Internet in resistance to the coup.
▲1991 онд төрийн эргэлтийн Учир Шалтгааныг Шалган Тогтоох Парламентын Комисс байгуулагдаж, Лев Пономарёв даргалсан. Гэсэн ч 1992 онд Руслан Хасбулатовын шаардлагаар уг комиссын ажиллагааг зогсоож, тараасан.
[[Ангилал:Зөвлөлт Холбоот Улсын түүхУлс]]
[[de:Augustputsch in Moskau]]
| 