Уйгурууд: Засвар хоорондын ялгаа

[[Токуз Огуз|Токуз огузын]] гол аймгуудын нэг. Тэдний угсаа гарвалын тухай домог, түүхүүд хятад, перс хэлний сурвалжид үлдсэн байдаг. Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүхдээ [[Ата малик Жувейни|Жувейн]], уйгурууд [[Хар Хорум|Хархорумын]] [[Орхон гол|Орхон голын]] хөвөөнд эртнээс нутаглаж [[Буку хан|Буку ханыг]] хүртэл таван зуун оныг үдсэн, [[Туул]], [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] завсарт байдаг довноос шидтэй хүүхдүүд төрсөн, тэднийг нэг Буку-г хан сууринд залсан домгийг дурдсан. Ж.Маркварт 1912 онд Уйгурын домгийн Буку-г бодит хүн, Харбалгасын бичээст гардаг хаан мөн гэсэн. П.Пеллио 1930 онд Buku бол Bügü нэрийн хувилбар юм гэжээ. Уйгурын түүхэнд Бөгү (Бёгю) нэртэй хаан тус улсыг 759 оноос эхлэн хорин жил захирсан гэж гардаг. [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] бас Уйгурын түүх бий. Уйгур улсад байдаг нэг том уулын хажууд нэг газар 10, нөгөө газарт 9 гол байдаг. Арван голоор нутаглагчдыг '''Он-уйгур''', есөн голоор нутаглагчдыг '''Токуз-уйгур''' гэдэг, тэдний ураг зуугаад жил хаанчилсан гэжээ. [[Вэй улсын судар|Вэй улсын судрын]] 103-р бүлэгт [[Хүннү|Хүннүгийн]] [[шаньюй]] үзэсгэлэнт хоёр охиноо нутгийнхаа хойд хэсэгт хүн амьтангүй газарт суулгасан. Нэг охин нь чонотой гэрлэж хүү төрүүлсэн ба хожим түүний ураг олширсон. Энэ улсын хүн ард чоно улихтай адил урт үргэлжилсэн дуу дуулах дуртай гэж бий. Зарим нь уйгур хаадын эмэг эх Хүннүгийн шаньюйн охиноос гаралтай гэж ярилцдаг тухай дурджээ. Уйгур аймаг эртнээс [[Токуз огузОгуз]] аймгууд дунд тэргүүлэх байр суурьтай явж ирсэн. [[Нирун улс|Жужаны]] үед холбогдох эртний хятад бичгийн сурвалжид [[Өндөр тэрэгтэн|өндөр тэрэгтэнд]] '''Юаньхэ''' (Юаньгэ, 袁紇 < *wən-γət) овог байгаа нь Уйгурын тухай анх дурдсан хэрэг. Хятадын [[Сүй улс|Сүй улсын]] (581-618) үед '''Вэйхэ''' (韋紇 < wuj-γət эсвэл *ui-γət) гэж нэрлэх болжээ. [[Тан улс|Тангийн]] үед (618-906) '''Хуйхэ''' (迴紇 < γuɑi-γət) гэж нэрлэх болжээ. Дуло (Туул) голын ард [[Пугу]], [[Тунло]], [[Уйгур|Вэйгэ]] (Уйгур), [[Баегу]], [[Фуло]], [[Мэнчэнь]], [[Туругэ]], Сыцзе[[Сызе]], [[Хунь]], [[Хусэ]] зэрэг овог, аймаг нутагладаг, нийт бараг хоёр түм цэрэгтэй гэж [[Сүй улсын судар|Сүй улсын түүхэнд]] дурдсан байдаг. [[Тан улсын хуучин судар|Тан улсын хуучин сударт]] [[Тан Гаозу|Удэ]] (618-626)-гийн эхэн хүрэхэд [[Сеяньто]], [[Циби]], [[Хуйхэ]], [[Дубо]], [[Гулигань]], [[Доланьгэ]], Пугу, Баегу, Тунло, Хунь, СыцзеСызе, Хусэ, [[Кумоси|Си]] (Кумоси), [[Аде]], [[Байси]] байсан,аймгууд говийн араар тархжээ гэж тэмдэглэжээ.

VIII зууны үеийн уйгурын гэрэлт хөшөөний бичээст '''“Он Уйгур, Секиз Огуз”''' гэж бий. [[Секиз Огуз|Секиз огуз]] гэдэг нь [[Уйгур улс|Уйгурын хожуу хаант улс]] байгуулагдсаны дараа Огузын бүрэлдэхүүнээс уйгурууд тусгаарлаж дангаар Он Уйгур гэж нэрлэгдэх болсонтой холбоотой. Түүх сурвалжид өгүүлснээр Уйгур аймаг 9 овгоос бүрэлдэнэ. Тан улсын хуучин сударт: Уйгурыг [[Тан улс|Тан улсын]] [[Тан Сюаньзун|Кайюаний үед]] (713-741 он) аажмаар хүчирхэгжсэн, [[Өтүкэн уул|Өтүкэн ууланд]] хоргоддог, өмнө зүг Сичэн хүртэл 1700 ли зайтай, [[Сичэн]] бол Ханьгийн[[Хань улс|Хань улсын]] үеийн [[Гаоцюэ бэхлэлт]] юм. Уйгурт нэг – Яглакар, хоёр – Утургар, гурав – Күрэбир, дөрөв – Могэсици, тав – Ауцзэ, зургаа – Хасар/Хазар, долоо – Хувасу, найм – Ябуткар, ес – Аябир бий гэжээ. Уйгурын гэрэлт хөшөөдийн бичээсээр Уйгур эртнээс Сэлэнгэ, Орхоны савд, Өтүкэн, Өгрэсийн дунд суусаар ирсэн тухай өгүүлдэг.

839 оны үед хурцадсан дотоодын хямралын улмаас Уйгурын сайд Гюелоу (Цзюэлоу) 839 онд [[Шато]] аймгийн цэргийг дагуулж Са тегин хааныг алж Хэса тегинийг хаан болгов. [[Эдиз]] аймгийн эзэн [[Гюйлу мохэ]] (Цзюйлу мохэ) [[Киргиз|Киргизтэй]] нэгдэж 1 буман цэрэг дагуулж Гюелоу, хаан нарыг довтолж алаад ордонг шатаав. Хааны ургийн Пан тегинийг Сачжи сайд авч 15 овог дагуулан Куча руу нүүв. Эзний гол Алаша руу хэсэг уйгур нарыг Яглакар овгийн яззгууртан толгойлж нүүж очжээ. Үлдсэн 13 овог, зуугаад мянган хүн Уцзе (Өгэ) хааныг дагаж [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ард [[Хөх хот]], [[Цахар]] хавиар суух болжээ. Энэ уйгуруудыг 848 он хүртэл [[Үгэ хаан|Өгэ хаан]] захирч байв. Түүнийг үхсэний дараа эл бүлэг уйгурууд [[Ганьчжоу]] руу зугтаж очжээ. Хожим эдгээр уйгурууд 860-900 оны үед ГаньчжоугийнГаньжоугийн Уйгурын хант улс байгуулж 1028-1036 онд [[Тангуд|Тангудад]] эзлэгдэх хүртэл оршин тогтнож байжээ. 840 оны орчим [[Куча]] руу нүүсэн [[Пан тегин|Пан тегиний]] зуугаад мянган хүнтэй уйгурууд бараг тэр даруй бэсрэг хант улс байгуулжээ. Кучагийн хант улсыг 866 оны орчим Турфан, Бешбалыкт нүүж ирсэн 200-аад мянган хүнтэй Буку Чиний токуз огузууд эзлэн авсан гэдэг.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/797 Уйгур]</ref>

Уйгуруудын үзэж буйгаар 1949 оны [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестаны]] 1,820,000 км2 газраас [[Цинхай]], [[Ганьсу]]д зарим нутаг нь орсон байна.<ref>[http://uyghuramerican.org/about-uyghurs Uyghuramerican.org:About Uyghurs]</ref><ref>[http://www.youtube.com/watch?v=FmKbIjifn6U East Turkistan is a lost Country]</ref> Тэд Ганьсуд 120,000 гаруй км2 газар алдсан гэж үздэг. Одоо [[Шиньжян]] орон 1,664,900 км2 нутагтай. Уйгурууд нь Төв болон Зүүн Азид амьдардаг Туркийн салбар ястан юм. Өнөөдрийн байдлаар, Уйгурууд [[БНХАУ]]-ын [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Улсад]] голчлон амьдарч байгаа бөгөөд БНХАУ дахь албан ёсны бүртгэлтэй 55 үндэстний цөөнхийн нэг.