10:01, 5 Нэгдүгээр сар 2021-ий байдлаарх засвар засварлах Алаш Жасағы (хэлэлцүүлэг \| оруулсан хувь нэмэр) 4 edits No edit summary Tags: Mobile edit Mobile web edit ← Өмнөх өөрчлөлт		09:03, 20 Нэгдүгээр сар 2021-ий байдлаарх засвар засварлах цуцлах Megzer (хэлэлцүүлэг \| оруулсан хувь нэмэр) 5,973 edits No edit summary Tag: 2017 source edit Дараагийн ялгаа →
Мөр 1: [[Файл:Map of Second Turkic Khaganate.png\|thumb\|Билгэ хааны үеийн Түрэг улс]]'''Билгэ хаан Могилян''' (684-734) ([[Орхон-Руни бичиг\|Руни бичиг]]: 𐰋𐰃𐰠𐰏𐰀:𐰴𐰍𐰣‎, [[Латин хэл\|латинаар]]: ''Bilgä Qaγan'', [[Хятад хэл\|хятадаар]]: 毗伽可汗; [[пиньинь]]: ''píjiā kěhàn'') нь [[Элтерес хаан\|Элтерес хааны]] ууган хүү, 716-734 оны хооронд [[Хожуу Түрэгийн хаант улс\|Түрэгийн хожуу хаант улсыг]] захирч байсан дөрөв дэхь хаан. ~~Түрэгийн хожуу хаант улсын дөрөвдэх хаан,~~ Билгэ Могиляныг 684 онд Иньшань ууланд төрсөн гэж үздэг. Могилян нэрийг эрдэмтэд түрэг хэлний “Мерген” гэсэн үгийн үгчилсэн дуудлага гэж тайлбарладаг. 697 онд 14 настайдаа Тардуш шад болсон. 716 оны 7-р сард Капаган хаан алагдахад хүүг Бөгүг нь зайлуулж Түрэгийн хаан болов. Хаан ширээнд суусан даруй Түрэгт тохиолдсон төрийн хямрал, дотоод дахь огуз нарын бослогыг дарав. Дараа нь 719-722 онд Тан улс түүний холбоотнуудтай дайтжээ. Энэ дайнд ялсан тул Тан улс 724 онд найрамдал байгуулав. Энх амгалан жилүүд Түрэг улсад ирсэн гэж болно. Билгэ Могилян гадаад харилцаандаа их анхаардаг хаан байжээ. 727 онд Түвэд гэрээ байгуулж Тангийн эсрэг эвсэх санал тавьсан ч Билгэ татгалзаж ирүүлсэн бичгийг Тан улсад илгээж харилцаага бэхжүүлж чадсан байна. Тан улс талархал болгож хилийн боомтоо нээж буман хуй торго өгч, жил бүр их хэмжээний торго илгээж эхэлсэн гэдэг. Гэвч 734 онд Билгэ Могилян дэргэдийн шадар түшмэл Буюруг Чор (Мэйлү Чо)-т хорлогдож 11-р сарын 25-ны өдөр тэнгэрт халижээ. Түүний үед Түрэг улс Тан улстай худалдаа наймаа хийж, улсынхаа төв нутагт Түрэг улс, эцэг өвгөд, хаадынхаа сүр хүч, алдаа оноог тэмдэглэсэн гэрэлт хөшөөд босгох болжээ. Цаг төр тайван амгалан, илд, нум хуй хордоо байсны илрэл мөн. == Намтар == Ашина яс, Шэли-тули овогтой Аз, Чик, Киргиз, Түргэш, Согд, Самарканд, Араб, Хар түргэш, Кош тутук, Бешбалык, Карлук зэрэг аймаг, хот, улстай таван жил байлдсан дайнд Түрэгийн Бөгү хан, Инэл хан, Тоньюкук, Могилян, Күлтегин, Күличур, Тонга тегин, Хоба эльтебер нарын олон язгууртан, цэргийн эрхтнүүд, их олон цэрэг оролцжээ. Өрпүн, Сунга йыш, Болучу, Ярыш йаз, Темир Капыгха, Табард (Тарбанд), Бешбалык, Тамга Идук баш, Кара көл зэрэг газарт болсон томоохон тулалдаанд Түрэгийн дайснууд ялагдаж, нэг хэсэг өндийх тэнхэлгүй болж, Түрэгийн нутаг дэвсгэр ч өргөжин тэлэв. Түрэгийн хаант улсын цэргийн гол хүч Алтай, Зүүнгарт байрлаж Карлук, Аз аймаг, Бешбалык хотыг дайлж байхад, огуз аймгууд Түрэгийн ноёрхлыг түлхэн унагаахаар төлөвлөжээ. Түрэг гэрэлт хөшөөний бичээст “авга хааны улсад гамшиг болоход иргэд ноёд хэгжүүн болов ... Токуз огуз иргэн өөрөө харьяат билээ, тэнгэр газар булхсан учир дайсан болов” гэж бичсэн байдаг. 715 оны хавраас эхэлж 716 оны зун\намар хавьцаа дууссан энэ их дайнаар түрэгүүд зөвхөн огуз нартай төдийгүй бас карлук, аз, байси, есөн татар зэрэг аймгуудтай доод тал нь 16 удаа зэвсэг зөрүүлжээ. Могиляныг хаан болох үеэр Түрэгийн улс төрийн байдал тогтворгүй байлаа. Түрэг-Огузын их дайнд Түрэг ялсан ч Уйгурын эльтебер 716/717 онд, огузууд 717 онд Тан улс руу нүүсэн явдал Билгэд том цохилт болжээ. Тэр Тоньюкукийг буцааж албанд нь дуудаж, зөвлөгөөг нь дагаж үлдсэн овог, аймгуудыг хураав. Дараа нь Тан улсыг дайлахаар төлөвлөсөн ч Тоньюкук “дөнгөж хураасан цэрэг эрсийг бүү оролд, дахин бутарч магад” гэж хоригложээ. 718 оны 1-2 сард Билгэ элч илгээж Тангийн хааныг амрыг эрэв. Тан улс харин Түрэгийг нэгмөр бутцохихыг төлөвлөж хил дагуу 3 бум цэрэг хуралдуулжээ. Билгэ хаан 718-719 онд дорно зүгт Татабы-г дайлж, өрнө зүг рүү тудун Ямтарыг илгээж Карлукыг довтлов. Ингэж дорно, өрнө зүгийг аюулыг хаав, газар нутгаа ч тэлжээ. Тан улс зүгээр суусангүй, Басмил, Кидан, Кумоси мөн Түрэгээс зугтагсад, Капаганы хүү Мо тегин, хааны ургийн Билгэ тегин зэрэг язгууртныг нэгтгэж шинэ эвсэл байгуулж Түрэгийг довтолж эхэлжээ. Билгэ хаан, Тоньюкук, Куличур нар цэргээ хоёр хувааж түрүүлж довтолж ирсэн Басмилийг бутниргээд Бешбалык, Кечин (Кэсэн буюу Лянчжоу)-ий зүгт сөрж довтлон эвслийг хүчийг задалж Тангийн төлөвлөгөөг нурааж чадав. 721 онд Тан улстай эвссэн Кидан, Татабыг довтолж хариугаа авчээ. Хойтон жил нь Танг цэрэглэв. Үүнээс хойш бараг 733 он хүртэл бараг арван хоёр жил Түрэг улс том дайн хийгээгүй юм. === Бага нас === 684 онд [[Иньшань уул\|Иньшань ууланд]] төрсөн гэж үздэг. Могилян нэрийг эрдэмтэд түрэг хэлний “Мерген” гэсэн үгийн үгчилсэн дуудлага гэж тайлбарладаг. 697 онд 14 настайдаа Тардуш шад болсон. 716 оны 7-р сард [[Капаган хаан]] алагдахад хүү нь [[Инел хаан\|Инел]] цолтой хаан болсон хэдий ч, түүнийг нь зайлуулж Түрэгийн хаан болов. === Хаанчлалын үе === Хаан сууринд суусан даруй Түрэгт тохиолдсон төрийн хямрал, дотоод дахь [[огуз]] аймгуудын бослогыг дарав. Дараа нь 719-722 онд [[Тан улс]] түүний холбоотнуудтай дайтжээ. Энэ дайнд ялсан тул Тан улс 724 онд найрамдал байгуулав. Энэ явдлаас хойш Түрэг улс мөхтөл Тан улстай ерөөс дайтсангүй. 727 онд Төвөдийн хаант улсаас холбоотны гэрээ байгуулж Тан улсын эсрэг дайтах санал тавьсан ч, Билгэ татгалзаж ирүүлсэн бичгийг Тан улсад илгээж харилцаагаа бэхжүүлж чадсан байна. Тан улс талархал болгож хилийн боомтоо нээж буман хуй торго өгч, жил бүр их хэмжээний торго илгээж эхэлсэн гэдэг. Гэвч 734 онд Билгэ Могилян дэргэдийн шадар түшмэл [[Буюруг Чор]]т хорлогдож 11-р сарын 25-ны өдөр тэнгэрт халижээ. ==== Гадаад харилцаа ==== Могиляныг хаан болох үеэр Түрэгийн улс төрийн байдал тогтворгүй байлаа. Түрэг-Огузын их дайнд Түрэг ялсан ч Уйгурын Эльтебер 716/717 онд, Огузууд 717 онд [[Тан улс]] руу нүүсэн явдал Билгэд том цохилт болжээ. Тэр Тоньюкукийг буцааж албанд нь дуудаж, зөвлөгөөг нь дагаж үлдсэн овог, аймгуудыг хураав. Дараа нь Тан улсыг дайлахаар төлөвлөсөн ч Тоньюкук “дөнгөж хураасан цэрэг эрсийг бүү оролд, дахин бутарч магад” гэж хоригложээ. 718 оны 1-2 сард Билгэ элч илгээж Тангийн хааныг амрыг эрэв. Тан улс харин Түрэгийг нэгмөр бутцохихыг төлөвлөж хил дагуу 3 бум цэрэг хуралдуулжээ. Билгэ хаан 718-719 онд дорно зүгт [[Татаби]]-г дайлж, өрнө зүг рүү [[тудун]] [[Ямтар\|Ямтарыг]] илгээж [[Харлуг\|Карлукыг]] довтлов. Ингэж дорно, өрнө зүгээс ирж болох аюулыг хаан газар нутгаа ч тэлжээ. Үүний хариуд Тан улс, [[Басмал]], [[Кидан үндэстэн\|Кидан]], [[Кумоси]] мөн Түрэгээс зугтагсад, [[Капаган\|Капаганы]] хүү [[Мо тегин]], хааны ургийн [[Билгэ тегин]] зэрэг язгууртныг нэгтгэж шинэ эвсэл байгуулж Түрэгийг довтолж эхэлжээ. Билгэ хаан, [[Тоньюкук]], [[Куличур]] нар цэргээ хоёр хувааж түрүүлж довтолж ирсэн Басмилийг бут ниргээд [[Бешбалык]], Кечин (Кэсэн буюу Лянчжоу)-ий зүгт сөрж довтлон эвслийг хүчийг задалж Тангийн төлөвлөгөөг нурааж чадав. 721 онд Тан улстай эвссэн Кидан, Татабыг довтолж хариугаа авчээ. Хойтон жил нь Тан улсыг цэрэглэв. Үүнээс хойш бараг 733 он хүртэл бараг арван хоёр жил Түрэг улс том дайн хийгээгүй юм. == Гэр бүл == * Эцэг: [[Элтерес хаан]] * Эх: [[Эл билгэ хатан]] * Дүү: [[Күлтегин]], [[Тонга тегин]] * Хатан: [[Кутлук Себек хатан]] === Хүүхдүүд === * [[Ижань хаан]] * [[Тэнгри хаан]] == Холбоотой өгүүлэл == * [[Күлтегин]] * [[Билгэ хааны гэрэлт хөшөө]] {{s-start}} {{Залгамжлал \|өмнө=[[Инел хаан]] \|дараа=[[Ижань хаан]] \|албан_тушаал=[[Монгол хаад\|Хожуу Түрэгийн хаант улсын хаан]] \|он=716-734 }} {{end}} [[Ангилал:684 онд төрсөн]] [[Ангилал:734 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Хөх Түрэгийн хаад]]

Билгэ хаан: Засвар хоорондын ялгаа