Улаанбадрах сум: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Мөр 57:
}}
 
'''Улаанбадрах''' ({{mongolUnicode|ᠣᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠳᠠᠷᠠᠬᠤ|h}}) — [[Монгол улс]]ын [[Дорноговь]] аймгийн харъяат [[сум]].
 
'''<u>== Сум байгуулагдсан түүх:</u>''' ==
Монгол туургатны олон зууны туршид идээшин дасаж, түүх, соёлоо бүтээж, он цагийг элээж ирсэн говь нутгийн нэгээнхэн хэсэг нь Улаанбадрах сум билээ.
 
1924 оноос орон нутаг засаг захиргааг шинэчлэн байгуулах тухай Засгийн газрын шийдвэрийн дагуу Мэргэн вангийн хошууны ардын төлөөлөгчдийн хурлаар 4 сум, 12 баг, 59 аравт, 6107 хүн амтай Хутаг уулын хошууг зохион байгуулжээ. Тэр үед Улаанбадрах сумын айл өрхүүд нь Өлзийт баг нэртэйгээр Хутаг уулын хошууны Цээл суманд харьяалагдаж байжээ.Улмаар нэг жилийн дараа шинээр сум байгуулах санаачилга гарган хөдөлмөрчдийн хурлыг 1925 онд хийж, Цээл сумаас тасран Улаанбадрах сум нь Өлзийбадрах нэртэйгээр үүсгэн байгуулагдсан түүхтэй.
Line 73 ⟶ 74:
Улаанбадрах сум Бяруугийн Харцав, дараа нь хоньчид төвлөрч, Аргалант сум Аргалантад түр төвлөрч  байгаад хөдөлмөрчдийн хүсэлтээр 1960 оны 4 дүгээр сард хоёр сум нэгдэл нийлэн Улаанбадрах сум “Оргил” нэгдэл болж  Рашаантын Нүдэнд төвлөрсөн.
 
'''<u>== Улаанбадрах сумын амжилтын цуваа:</u>''' ==
* 1942 он Хөдөлмөрийн хүндэт үнэмлэхээр
 
* 1968 он аймагтаа 1-р байр
1942 он Хөдөлмөрийн хүндэт үнэмлэхээр
 
1968 он аймагтаа 1-р байр
 
1969 он улсад  3-р байр
Line 107 ⟶ 106:
Өнөөгийн Улаанбадрах сум нь Сангийн далай, Баянбогд, Аргалант, Нүдэн гэсэн  засаг захиргааны 4 баг,  472 өрх 1524 хүн амтай.
 
'''== Байршил, нутаг дэвсгэрийн бүтэц, бүрэлдэхүүн:'''  ==
Улаанбадрах сум нь 1137092 га нутаг дэвсгэртэй,  нутаг дэвсгэрийн хэмжээгээр аймагт хоёрдугаарт ордог. Баруун, баруун хойд хэсгээрээ Хөвсгөл, Мандах, Сайхандулаан, зүүн, зүүн хойд, зүүн өмнөд хэсгээрээ Эрдэнэ, Өргөн, Сайншанд, урд талаараа БНХАУ-тай 60 км-ээр хиллэдэг өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй.
 
Цагийн бүсийн хувьд Улаанбаатар НЗНЦ+8
 
=== Газрын гадарга ===
'''Газрын гадарга:''' Улаанбадрах сумын нутаг дэвсгэр нь аймгийн нийт нутаг дэвсгэрийн 4.6 хувийг эзэлдэг, хяр хадархаг болон элсэрхэг, элсэн манхан голлосон хөрстэй. Байгалийн тогтоц нуур цөөрөм, урсгал гол горхи байхгүй, урсгал булаг шанд, даацууд олон бий.
 
Байгалийн баялаг, ашигт малтмалын хувьд нефьт, чулуун нүүрс, гөлтгөнө, жонш, төмрийн хүдэр, шохойн чулуу, уран, зэс,  давс, хужир, жуган зэрэг эрдэс бодис баялагтай.
Line 117 ⟶ 118:
Түүхэн дурсгалт хөшөө, хадны бичээс, булш хиргисүүр, сүм хийдийн туурь, плантелогийн олдвор болон байгалийн үзэсгэлэнт бүхий түүх соёлын өв уламжлалыг хадгалсан олон арван газруудтай.
 
=== Ан амьтан, өвс ургамал ===
'''Ан амьтан, өвс ургамал:'''  Сумын нутагт үнэг, чоно, хярс, шилүүс, аргал, дорго, мануул, туулай, цагаан зээр, хар сүүлт зээр, хулан гэх мэт зэрлэг ан амьтан нутагшсан. Жигүүртэн шувуудаас элээ, ногтруу, шар шувуу элбэг, хун, галуу, нугас, тогоруу шувуунууд урин дулааны улиралд нүүдэллэн ирдэг.
 
Ургамлын бүлгэмдлийн хувьд сийрэг, тачирдуу боловч олон төрлийн бутлаг, буурцагт, үет ургамал болон шүүслэг агь гашуун, божмог, таана, хөмүүл, бударгана, хялгана, шар мод, багалуур зэрэг шим тэжээлт ургамал бүхий бэлчээртэй. Түүнчлэн ард иргэдийн олон жилийн туршид амьдрал ахуйдаа хүнс тэжээл, эмчилгээний зориулалтаар ашиглаж ирсэн цулхир, шарилж, бажуун, тэмээн хөх, алтан гагнуур, зээргэнэ зэрэг ургамлууд элбэг ургадаг.
 
'''=== Байгалийн нөөц, баялаг:'''  ===
Байгалийн баялаг, ашигт малтмалын хувьд нефьт, чулуун нүүрс, гөлтгөнө, жонш, төмрийн хүдэр, шохойн чулуу, уран, зэс,  давс, хужир, жуган зэрэг эрдэс бодис баялагтай.
 
== Засаг даргын тамгын газар ==
'''Засаг даргын тамгын газар:''' Сумын Засаг даргын Тамгын газар нь улс төрийн -6, төрийн захиргааны -11, төрийн тусгай -2, төрийн үйлчилгээний -10, нийт 29 албан хаагчидтайгаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурал, Засгийн Газар, аймаг, сумын Засаг даргын мөрийн хөтөлбөр, эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэх үндсэн чиглэлд тусгагдсан зорилтуудыг Монгол Улсын үндсэн хууль, бусад хууль тогтоомж, тогтоол, шийдвэрүүдэд нийцүүлэн хэрэгжүүлэх, иргэдэд төрийн үйлчилгээг хөнгөн шуурхай, ил тод, нээлттэй, чирэгдэлгүй хүргэх үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж байна.
 
Засаг даргын Тамгын газрын албан хаагчдыг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл: Дээд боловсролтой-20 буюу 69%,  бүрэн дунд -1 буюу 3.4%, бүрэн бус дунд -8 буюу 27.6% байна.
Line 133 ⟶ 137:
Манай хамт олны дунд Алтан гадас одонт-1, Төрийн албаны Тэргүүний ажилтан -1, Санхүү банкны Тэргүүний ажилтан -3, Худалдааны Тэргүүний ажилтан -3, Статистикийн Тэргүүний ажилтан -1, Нийтийн аж ахуйн Тэргүүний ажилтан -1 зэрэг салбар салбарын Тэргүүний ажилчид ажиллаж байна
 
== Боловсрол ==
'''БОЛОВСРОЛ:'''
=== Хүүхдийн цэцэрлэг ===
* '''Хүүхдийн цэцэрлэг:''' Улаанбадрах сумын Хүүхдийн цэцэрлэг нь 1964 онд Нүдэн хэмээх газарт эсгий гэрт “Оргил” нэгдлийн харьяа  1 бүлэг, 15 хүүхэд, 1 багш, тогооч, үйлчлэгч гэсэн 3 орон тоотойгоор байгуулагдан өнөөг хүртэл үйл ажиллагаагаа тасралтгүй явуулсаар  2008 оны 10 сард Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 75 хүүхдийн хүчин чадалтай шинэ барилга хүлээн авч одоогоор дунд бүлгийн 2-3 хүртэлх насны 28 хүүхэд, ахлах бүлгийн 4 хүртэлх насны 27 хүүхэд, бэлтгэл бүлгийн 5 хүртэлх насны 19 хүүхэд,  нийт 3 бүлгийн нийт 74 хүүхэд, эрхлэгч, бүлгийн багш-3, туслах багш-3, тогооч, туслах тогооч, нярав галч гэсэн 13 ажилтантай үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Мэргэжлийн багш бэлтгэх ажлын хүрээнд мэргэжлийн багшаар 100% хангагдсан.
 
*=== '''Ерөнхий боловсролын сургууль:''' ===
Тус сургууль нь анх 1940 оны 4-р сард “Сайн дурын сургууль” нэртэйгээр “Овоон шавагтай” гэдэг газар 1 багш, 24 сурагч, 1 ажилчин, 4 гэртэйгээр байгуулагдсан бөгөөд анхны багш нь Жамбарайн Цэвээндорж гэдэг хүн байлаа.
1941 онд Улсын бага сургууль болон өргөжиж эрхлэгчээр нь Гомбосүрэн, багшаар нь Гунгаа ажиллаж байсан байна.
 
Line 171 ⟶ 177:
Манай сургуульд төрийн дээд шагнал “Алтан гадас” одонтой 2 багш, БТА 5, СТА 1, МЗХ-ны тэргүүний залуу алтан медаль болон хөдөлмөрийн алдар медальт багш 5,  аймаг, сумын тэргүүний ажилтан багш 6 ажиллаж байна.
 
== Эрүүл мэндийн үйлчилгээ ==
'''Эрүүл мэндийн үйлчилгээ:''' Анх 1938 онд сумын хүн эмнэлгийн салбарыг сувилагч Насан, Дамдиндорж нар эсгий гэр нэртэйгээр байгуулсан түүхтэй. 1942 онд сумын эмнэлгийн салбар 3 ортой хүний бага эмчийн салбар болон өргөжиж, анхны бага эмчээр Хөвсгөл сумын иргэн Ч.Гунгаа ажиллаж байв. Тус салбар байгуулагдсанаар  хүн амд үзүүлэх эмнэлгийн тусламжид ахиц гарчээ. Үүнд: сувилагч Хуудуу, Рэгзэн нарын хувь нэмэр багагүй. Энэ үед хүний бага эмчээр Ч.Цэдэвсүрэн, Л.Жамц, Ш.Цэдэн-Иш, Цэен-Ойдов нар томилогдон ирж ажиллаж хүн амыг халдварт  өвчнөөс эрүүлжүүлэх ажилд бодит алхам хийгджээ.
 
1969 онд сумын бага эмчийн салбар нь 10 ортой  төрөх ,  халдварт, хүүхэд, дотор  гэсэн  тасагтай хүний их эмчийн салбар болон өргөжиж, анхны их эмчээр Даланжаргалан сумын харьяат Банди ажиллав. Анхны их эмчийн салбарт бага эмчээр Н.Очирсүх, Ж.Баатар, Т.Хэнмэдэхэв сувилагчаар Ишгэнсүрэн, Цагаанхүү, Цэен, Ц.Тогоо, Пүрэвжав, аж ахуйгаар Дамдинжав, асрагчаар Долгор, Давааням, Чойнодмаа, угаагчаар Дэчин нар ажиллаж байв. Их эмчийн салбар болон өргөжиж анхны түргэн тусламжийн машинтай болов. Анхны түргэн тусламжийн машины жолоочоор Доной ажиллаж байв. Их эмчийн салбар байгуулагдсанаар түргэн тусламжийг хүн ардад богино хугацаанд үзүүлэх нөхцөл бололцоогоор хангагдаж хүн амын өвчлөл ялангуяа халдварт өвчин буурч 0-3 насны хүүхэд жирэмсэн эхчүүдийг хяналтандаа бүрэн авчээ.
Line 183 ⟶ 190:
Сүүлийн 3 жилд дархлаажуулалтын хамралтыг 100 хувьд хүргэж  халдварт  өвчин бүртгэгдээгүй эх нярай, 0-5 насны хүүхдийн эндэгдэлгүй,  гэрийн төрөлт гаргаагүй амжилттай ажиллаж байна.
 
== Соёлын төв ==
'''Соёлын төв:''' Тус сумын Соёлын төв нь сумын Намын –Үүрийн мэдэлд 1930-аад оны эцсээр байгуулагдсан улаан гэр соёлын байгууллагын суурийг тавьж Өмнөговь аймгийн Т.Жанчив ажиллан хөгжлийнхөө явцад 1947 онд Улаанбулан болж эрхлэгч З.Ваанчиг нь тухайн нөхцөл дэх материаллаг баазад түшиглэн сайн дурын уран сайханчдын эгнээг бүрдүүлэн концерт, жүжг тоглож, номоор иргэд малчдад үйлчилж байсан. Тус суманд 1957 онд үүссэн кино цэг нь эхэн үед тэмээн хөсгөөр айл өрхөд, сүүлийн жилүүдэд трактороор бригадын өдөрлөг багийн нийтийн хурлын үед малчид, хөдөлмөрчдөд үйлчилдэг болсон. Киног хөдөөгийн хөдөлмөрчдөд ялангуяа өрх суурьт тэмээн хөсгөөр хүргэж үйлчлэхэд кино механикч Ц.Дагва санаачилгатай ажиллаж байсан. Сумын Соёл урлагийн 3 хоног аймгийн төв Сайншандад 1965-1981 онд зохиогдож хөдөлмөрчдөөс өндөр үнэлэлт авч байсан. Клуб нь 1991 оны 05 сарын 17-ны өдрөөс эхлэн Соёлын төв болон нэр нь өөрчлөгдсөн. Улаанбадрахчуудаас Дорноговь аймгийн Саранхөхөө театрын дуучин МУГЖ Л.Нарантуяа, Улсын Тэргүүний уран сайханч Б.Бат-Орших, Х.Хатанхуяг, Д.Батсайхан зэрэг авьяастнууд тодрон гарч байсан. Сумын Клубын эрхлэгчээр Од, Цэдэв, Батсүх, Ц.Зоригт, Сумьяа, Д.Батсайхан, Дугарсүрэн, Ч.Цэцэгмаа нар, Номын санчаар Г.Рина, Д.Цэцэгээ Өнөрцэцэг, Г.Хоролмаа, Д.Адьяа нар Үйлчлэгчээр: Ц.Уранчимэг, О.Оюунчимэг, О.Өнөрбаяр О.Уранчимэг нар идэвх зүтгэл, үр бүтээлтэй ажиллаж байсан. Өнөө үед Соёлын төв нь соёл урлагийн олон төрлийн ажил зохион байгуулж иргэд хөдөлмөрчдийн талархал хүлээн ажиллаж байна.Соёлын төв нь 2007-2012 онуудад үйл ажиллагаагаараа аймагтаа 2-р байрт шалгарсан амжилттай  ажиллаж байна.
 
Сумын хөгжлийн зарим үзүүлэлтүүд.
 
== Сумын хөгжлийн зарим үзүүлэлтүүд.үзүүлэлт ==
Сумын нийгэм, эдийн хөгжлийн зарим үзүүлэлтүүдийг  авч үзвэл дараах байдалтай байна.
 
Line 1,072 ⟶ 1,079:
|}
 
== Улаанбадрахын цаг уурын харуул ==
'''УЛААНБАДРАХ ЦАГ УУРЫН ХАРУУЛЫН ТҮҮХ:'''
 
Улаанбадрах харуул нь Сайншанд хотоос урд зүгт 138 км зайд 109<sup>0</sup>31<sup>/</sup> уртраг, 44<sup>0</sup>42<sup>/</sup> өргөрөгт, далайн түвшнээс дээш 986 метр өндөрт байрладаг. Тус харуулд бусад харуулын жишгээр анх талбай модон хашаатай байснаа 1970 аад оны дунд үеэс төмөр торон хашаатай болж хөнгөн самбарт флюгер, тунадас хэмжүүр, агаар, хөрсний температур хэмжигч термометрүүдийг байрлуулан шинжилгээний ажлыг хоногт 3 удаа хийж, мэдээг төвд хугацаанд нь дамжуулж иржээ.
 
Line 1,080 ⟶ 1,086:
Улаанбадрах сумын бэлчээрийн ургамлын ашиглалтыг төлөөлөх ургамлуудаар 4-10 дугаар сард суурин ба явуулын судалгааны аргаар хийж, хөдөө аж ахуйн цаг уурын тойм мэдээг арав хоног бүр тогтмол бичиж сумын удирдлагуудаар хүргэж, сар, улирлын цаг агаарын урьдчилсан мэдээ, төлөв, тойм мэдээгээр шуурхай үйлчилж байдаг.Харуулын ажиглагч П.Чилхаасүрэнгийн удаан жил үр бүтээлтэй ажилласныг үнэлж Хөдөлмөрийн Хүндэт медаль, Ардын Хувьсгалын 70,80 жилийн ойн медалиудаар шагнуулсан байна.
 
== Аялал жуулчлал ==
'''АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЫН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ:''' Тус суманд аймаг сумын тусгай хамгаалалттай байгалийн үзэсгэлэнт Баянбогд, Аргалант, Тахиат, Харангад уулнууд, Хар заг, Гурван бяруугийн хөндий, Майхан цавын улааны жугана, Өвөр цайдмын шүү болон түүхэн дурсгалт хадны бичээс, цэргийн шивээ зэрэг олон газрууд байдаг. Энэхүү байгалийн үзэсгэлэнт болон түүхэн дурсгалт газар нутгуудыг түшиглэн аялал жуулчлалын салбарыг хөгжүүлэх бүрэн боломжтой.
 
Тус сумын нутаг Бор нуруу хэмээх газарт 30 га газарт дэлхийд ховорт тооцогдох Үзсэнээр гэтэлгэгч Хас цагаан сүм суварга 2011 оноос эхлэн баригдаж байна. Энэхүү сүм суварга баригдаж ашиглалтад орсноор Хүслийн уул, Хамрын хийдийн маршрутад орж аялал жуулчлал цогц утгаараа хөгжих боломж бүрдэнэ.
Line 1,094 ⟶ 1,101:
|}
 
==Эх сурвалж==
{{reflist}}4. http://dornogovi.gov.mn/v/2014110033
 
{{Дорноговь}}
Өнөөгийн Улаанбадрах сум нь Сангийн далай, Баянбогд, Аргалант, Нүдэн гэсэн засаг захиргааны 4 баг, 472 өрх, 1482 хүн амтай.
{| class="wikitable"
Малын нийт тоо 2009 2010 2011 2012 2013
|+
91160 86978 96670 100904 113537
|-
Тэмээ 3271 3474 3719 3871 3940
! Малын нийт тоо !! 2009 он !! 2010 он !! 2011 он !! 2012 он !! 2013 он
Адуу 6533 7058 7780 8425 9355
|-
Үхэр 3505 3444 3684 3799 4356
| Нийт тоо || 91160 || 86978 || 96670 || 100904 || 113537
Хонь 30346 30451 33586 34608 39020
|-
Ямаа 47505 42551 47901 50201 56866
| Тэмээ || 3271 || 3474 || 3719 || 3871 || 3940
|-
| Адуу || 6533 || 7058 || 7780 || 8425 || 9355
|-
| Үхэр || 3505 || 3444 || 3684 || 3799 || 4356
|-
| Хонь || 30346 || 30451 || 33586 || 34608 || 39020
|-
| Ямаа || 47505 || 42551 || 47901 || 50201 || 56866
|}
 
== Цахим холбоос ==
{{reflist}}4. [http://dornogovi.gov.mn/v/2014110033 dornogovi.gov.mn]
 
==Эх сурвалж==
{{reflist}}
 
{{Хөтлөгч мөр Дорноговийн сумууд}}
[[categoryАнгилал:Дорноговь аймгийн сумдсум]]
[[Ангилал:Монголын сум]]