Википедиа

Төвшрүүлэх сум: Засвар хоорондын ялгаа

Browse history interactively
← Өмнөх өөрчлөлтДараагийн ялгаа →
Content deleted Content added
VisualWikitext
No edit summary
No edit summary
Мөр 43:
|footnotes =
}}
'''Төвшрүүлэх сум''' нь [[Архангай]] [[Аймаг|аймгийн]] [[сум]] юм.
"Төвшин билэгтэй Төвшрүүлэх"
 
== Түүх ==
Монгол орны төв хэсэгт Өргөн уудам нутгийг эзэлж байсан Заяын шавийн өмнөд хязгаар нь одоогийн төвшрүүлэх сумын нутаг байсан бөгөөд сумын ардын иргэдийн дийлэнх нь Заяын шавийнхан байжээ. Төвшрүүлэх сумыг анх байгуулахдаа Заяын шавийнхнаас гадна хил залгаа зарим хошуудын нутаг дэвсгэр, ард иргэдийн тус сумын бүрэлдэхүүнд оруулсан учир уугуул иргэд гэвэл урд талаараа Илдэн бээлийн хошуу, Зоригт засгийн хошуу, баруун урд ба баруун талаараа Ачит гүний хошуу, зүүн хойт талаар нь Луу гүний хошуу цөөн тооны айл байсан бололтой. Зүүн ба зүүн урд талаараа Сүжигт бээсийн хошуунаас тус суманд нийлсэн айл өрхөөс харъяат иргэд нь бүрдэж байжээ. Сумын иргэдийн гол цөм нь яах аргагүй шавийнхан байсан бололтой. 1923 онд ардын засгийн тогтоолоор Нутаг дэвсгэрийн шинэчилсэн хуваарь хийж, хошуудын хуучин нэрийг халж Цэцэрлэг мандал уулын аймаг байгуулсан Сайн Ноён Хан аймгийн чуулганыг одоогийн Цэнхэр сумын нутаг, түрүүхэнтэйгээ төвшрүүлэх сумын сумын нутаг байсан Цэцэрлэгийн голын баруун сав Мандал толгойн орчимд хийдэг болсноор Цэцэрлэг мандал аймаг гэдэг нэр анх үүссэн учиртай юм.
 
Төвшрүүлэх сумыг 1938 онд байгуулагдсан гэж лавлах материалд дурьдсан байдаг. Төвшрүүлэх сумын үндсэн суурийг тавьсан хадлангийн морин станц гэдэг нь 20 гаруй морин хадуур, мөн тэр хэмжээний тармуур, бас өвс боогчтой ирж Ар хүйтний [[Хүйтэн нуурыннуур]]ын чанх хойно Дагинын толгойн ард орших “Хонх тал” гэдэг газар 10 гаруй гэр, майхан барьж суурьшиж буудалласан билээ. Энэ нь орос улсаас Маршал Чойбалсанд бэлэглэсэн 10 морин станцын нэг нь байлаа. Нэг сар хэртэй болоод тэндээсээ нүүж Хөх сүмийн “Улаан чулуу” буюу “Эрдэнэ толгой”-н хавьд суурших болжээ. Үүнээс хойш 2 жилийн дараа морин станц дахиад Хөх сүмээс нүүж одоогийн Төвшрүүлэх сумын төв байгаа “Хонхор нуур”-ын хойт дэнж дээр өмнө нь “Жарайн байшин” нь Асга түрүүний горхины баруун талд “Онгоцтын ам”-ын тушаа байсан. Төвшрүүлэх сумын эргэн тойронд нь болор шиг тунгалаг устай, мөнх харзлан урсдаг таван булаг байлаа. Тэр нь сөртийн, Өртөнтийн, Гялаан түрүүний, Асга түрүүний, Бор шадны булаг нэртэй юм. Түүнээс гадна Хамар давааны булаг, Бяцхан булаг гээд бас хүн малын ундаа болсон булаг шанд элбэг байв. “Хонхор нуур” нэртэй усны шувуудын ганганаан тасардаггүй дүүрэн устай гүн цэнхэр нуур байдаг. Ер нь энэ сумын байгаль, газар зүйн байрлал тун зохистой. Уул ус нь тэгширсэн, ургамал цэцэг нь жигдэрсэн сайхан нутаг юм. Сумын нутаг дэвсгэрт хөвч хангай, тал хээрийн нутаг аль аль нь бий. Бэлчээрийн мал аж ахуй, хадлан тариалан эрхлэн хөгжүүлэх нөхцөл боломж сайтай, тариалангийн гол талбай нь Хаалга, Хангай, Тоглох гээд голчилон зүүн талаараа байдаг. Хадлан авах гол нутаг нь Хөх сүм, Ар хүйтэн урд ба баруун талдаа байдаг. Мал сүрэг өсгөн үржүүлэх нарийн өвс ургамал, ус хужир элбэгтэй тал хөндий нь баруун ба хойд талдаа байрлана.
 
== Газар зүй ==
Өмнө талд нь хөвч их модтой Гурван хэц хайрхан нүд булаам сүндэрлээд Тэлээгийн хайрхан буюу “Бэрх төмөр”, “Эрх төмөр” гэж хоёр хайрхан, их арын Дугнал хайрхан гээд тайгын цэнхэр уулс үргэлжилнэ. Төвшрүүлэх сумын нутаг дэвсгэрийн өмнөд хэсгийг нь хангайн нурууны салбар уулс 1900 м, бусад хэсгийг гүвээ толгод, голуудын хөндий тэгш тал эзэлнэ. Байгалийн баялаг ашигт малтмалын хувьд гянт болд, төмрийн хүдэр, барилгын материалын түүхий эд элбэгтэй, эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай, нэгдүгээр сарын дундаж температур -200С -210С, 7 дугаар сарын дундаж нь +160С – +170С, жилд дундажаар 250-350 мм дундас унадаг. Нутгийн хөрс нь уулын, тайгын цэвдэг хөрс, уулын шар шороон хөрс, уулын хүрэн, хар хүрэн хөрс голлоно.▼
=== Нутгийн онцлог ===
Төвшрүүлэх сумын эргэн тойронд нь болор шиг тунгалаг устай, мөнх харзлан урсдаг таван булаг байлаа. Тэр нь сөртийн, Өртөнтийн, Гялаан түрүүний, Асга түрүүний, Бор шадны булаг нэртэй юм. Түүнээс гадна Хамар давааны булаг, Бяцхан булаг гээд бас хүн малын ундаа болсон булаг шанд элбэг байв. “[[Хонхор нуур]]” нэртэй усны шувуудын ганганаан тасардаггүй дүүрэн устай гүн цэнхэр нуур байдаг. Ер нь энэ сумын байгаль, газар зүйн байрлал тун зохистой. Уул ус нь тэгширсэн, ургамал цэцэг нь жигдэрсэн сайхан нутаг юм. Сумын нутаг дэвсгэрт хөвч хангай, тал хээрийн нутаг аль аль нь бий. Бэлчээрийн мал аж ахуй, хадлан тариалан эрхлэн хөгжүүлэх нөхцөл боломж сайтай, тариалангийн гол талбай нь Хаалга, Хангай, Тоглох гээд голчилон зүүн талаараа байдаг. Хадлан авах гол нутаг нь Хөх сүм, Ар хүйтэн урд ба баруун талдаа байдаг. Мал сүрэг өсгөн үржүүлэх нарийн өвс ургамал, ус хужир элбэгтэй тал хөндий нь баруун ба хойд талдаа байрлана.
 
ЭнэӨмнө нутагтталд харнь мод,хөвч хуш,их хус,модтой бургас,Гурван монос, улиас, хайлаас зэрэг модлог ургамал, улаалзгана,хэц үхрийнхайрхан нүд, тошлой,булаам аньс,сүндэрлээд мойл,Тэлээгийн самар,хайрхан арц,буюу даль,“Бэрх бамбайтөмөр”, нохойн“Эрх хошуу,төмөр” тарвагангэж шийрхоёр зэрэг төрөл бүрийн жимсхайрхан, өвслөгих ургамаларын элбэгДугнал ургадаг.хайрхан Голдуугээд навчисттайгын бацэнхэр шилмүүстуулс ой бийүргэлжилнэ. Хур,Төвшрүүлэх сойр,сумын ятуу,нутаг тас,дэвсгэрийн бүргэд,өмнөд тоншуулаасхэсгийг гаднань хун,хангайн галуу,нурууны ангир,салбар нугасуулс зэрэг усны1900 шувуудтай. Бас буга согоом, гахай,хүдэр,бусад борхэсгийг гөрөөс,гүвээ үнэгтолгод, чоно, хярс, шилүүс, мануул, өмхий хүрэн, нохой зээх, тарвага зурам, туулай, чанадага зэрэгголуудын амьтнаархөндий элбэгтэгш баянтал билэээзэлнэ. Буйлан, Хашаат, Цац зэрэг хужир, шүүртэй нуур тойрмууд, Бор бургас, Модон худаг зэрэг рашаан устай юм.
 
=== Уур амьсгал ===
▲Өмнө талд нь хөвч их модтой Гурван хэц хайрхан нүд булаам сүндэрлээд Тэлээгийн хайрхан буюу “Бэрх төмөр”, “Эрх төмөр” гэж хоёр хайрхан, их арын Дугнал хайрхан гээд тайгын цэнхэр уулс үргэлжилнэ. Төвшрүүлэх сумын нутаг дэвсгэрийн өмнөд хэсгийг нь хангайн нурууны салбар уулс 1900 м, бусад хэсгийг гүвээ толгод, голуудын хөндий тэгш тал эзэлнэ. Байгалийн баялаг ашигт малтмалын хувьд гянт болд, төмрийн хүдэр, барилгын материалын түүхий эд элбэгтэй, эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай, нэгдүгээр сарын дундаж температур -200С20°С -210С21°С, 7 дугаар сарын дундаж нь +160С16°С – +170С17°С, жилд дундажаардунджаар 250-350 мм дундастунадас унадаг. Нутгийн хөрс нь уулын, тайгын цэвдэг хөрс, уулын шар шороон хөрс, уулын хүрэн, хар хүрэн хөрс голлоно.
 
== Амьтан ургамал ==
Энэ нутагт хар мод, хуш, хус, бургас, монос, улиас, хайлаас зэрэг модлог ургамал, улаалзгана, үхрийн нүд, тошлой, аньс, мойл, самар, арц, даль, бамбай, нохойн хошуу, тарваган шийр зэрэг төрөл бүрийн жимс, өвслөг ургамал элбэг ургадаг. Голдуу навчист ба шилмүүст ой бий. Хур, сойр, ятуу, тас, бүргэд, тоншуулаас гадна хун, галуу, ангир, нугас зэрэг усны шувуудтай. Бас буга согоо, гахай,хүдэр, бор гөрөөс, үнэг, чоно, хярс, шилүүс, мануул, өмхий хүрэн, нохой зээх, тарвага зурам, туулай, чанадага зэрэг амьтнаар элбэг баян билээ.
 
Эдгээрээс түүхийн уламжлалтай, түмэнд алдартай нэг рашаан гавэл Бор бургастын рашаан юм. 2002 онд манай нутгийн нэгэн гэр бүл болох Дэлэгчоймболын үр сад, тухайлбал түүний том охин Бямбажавын хүү Боролдой, Д.Дамба, Д.Амарсанаа нар төсөл шалгаруулалтанд тэргүүн байр эзэлэн Бор бургастын рашааныг тодорхой хугацаанд ашиглан сайжруулах, иргэдэд шуурхай үйлчлэх зорилгоор богино хугацаанд эрчимтэй ажилласны үр дүнд нутгийн ард иргэдийн талархал дэмжлэгийг хүлээгээд байгаа билээ. Төвшрүүлэх сум анх 1938 онд байгуулагдахад нь анхны даргаар нь Дэнсэнцоодол гэдэг хүн байсан байна. 1941 онд Төвшрүүлэх сумыг татан буулгаж, ардууд нь анх сум байгуулагдахын өмнө харъяалагдаж байсан сумдууддаа буцан очжээ.
Line 59 ⟶ 67:
 
Төвшрүүлэх сум нь байгуулагдсан цагаас эхлэн улс орныхоо хөгжилд жинтэй хувь нэмэр оруулж, амжилт бүтээл нь өсөн дээшилж улс, аймгийн хөдөлмөрийн сайчууд олноор төржээ. 1990 оны ардчилал, өмч хувьчлалын давалгаанд улсын сангий аж ахуй маань өртөж зах зээлд шилжиж буй өнөө үед өмч хувьчлал, аж ахуйн нэгжийн хуулийн дагуу Төвшрүүлэх сум САА нь “Хэцийн цуурай” захирал нь Н.Нарантуяа, “Бага хангай” захирал нь Б.Жавхлан, “Жинс” захирал нь Г.Цэрэнбат, “Алтан салаа” захирал нь Б.Нямсүрэн хэмээн ХХК болон зохион байгуулагдаад байна. Төвшрүүлэх сум нь засаг захиргааны нэгжийн хувьд Хөх сүм, Баян-Өндөр, Урантолгой, Өртөнт гэсэн 4 багтай. Төвшрүүлэх сумын соёл боловсролын амьдралд чухал байр суурь эзэлж байгаа байгууллага бол тус сумын 10 жилийн дунд сургууль билээ. Анх 1939 оны 9 дүгээр сард ганц ангитай хичээлээ эхэлж 1943 онд анхны төгсөлтөө хийж, 4 ангитай бага сургууль болтлоо дэвжин хөгжиж, 1999 онд 60 жилийнхээ ойг тэмдэглэжээ. Мөн 50-75 хүүхэдтэй 3 бүлэгтэй хүүхдийн цэцэрлэг ажиллаж байсан. Түүнээс гадна сум, сангийн аж ахуйн төвд 15 ортой хүний их эмчийн салбар ажилладаг. 130 гаруй сайн дурын уран сайханчидтай ажилчны клуб, 4100 гаруй номтой номын сан, гэх зэрэг олон үйлчилгээний газрууд ажиллаж байсан байна.
{{Монгол улсад хамаарах}}
 
{{Хөтлөгч мөр Архангайн сумууд}}
{{Архангай}}
[[Ангилал:Архангай аймгийн сумдсум]]
[[Ангилал:АрхангайМонголын аймгийн сууринсум]]
"https://mn.wikipedia.org/wiki/Төвшрүүлэх_сум"-с авсан