Богд хан уул: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
б 202.179.27.8 (яриа)-н хийсэн засваруудыг Munkhzaya.E-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ.
No edit summary
Мөр 1:
{{Инфобокс уул
[[Зураг:Bogdkhan Uul 149199749 62cc3c373c o.jpg|thumb|right|[[Манзуширын хийд]]ийн орчимд.]]
|NAME=Богд Хан уул
|BILD=Mandschir Chiid5.JPG
|BILDBESCHREIBUNG=''Богд Хан уулын өвөр бэл дэх [[Манзуширын хийд]]''
|HÖHE=2261
|HÖHE-BEZUG=
|LAGE=[[Төв аймаг]], {{MNG}}
|GEBIRGE=[[Хэнтийн нуруу]]
|BREITENGRAD=47/48/14/N
|LÄNGENGRAD=106/59/11/E
|REGION-ISO=MN-047
|TYP=
|GESTEIN=
|ALTER=
|ERSTBESTEIGUNG=
|NORMALWEG=
|BESONDERHEITEN=Тахилгатай, дархан цаазат уул
|BILD1=Bogd Khan Uul Mount view from Ulan Bator, Mongolia.JPG
|BILD1-BESCHREIBUNG=Улаанбаатараас харагдах Богд Хан уул
}}
[[Зураг:Bogd Khan Uul 2001.jpg|thumb|350px|Сансраас авсан зургийн төвд Богд хан уул оршино. Баруун хойд буланд нь [[Улаанбаатар]] хот харагдах бөгөөд [[Туул гол]] хот, уул хоёрын хооронд урсана. Өмнө талд нь [[Зуунмод]], зүүн талд нь [[Налайх]], баруун талд нь [[Чингис хаан олон улсын нисэх онгоцны буудал]] байрладаг]]
[[Зураг:Bogd Khan Uul Mount view from Ulan Bator, Mongolia.JPG|thumb|Улаанбаатараас харагдах Богд хан уул]]
'''Богд Хан Уул''' бол [[Хэнтийн нуруу]]ны ай савд багтдаг [[Монгол]]ын түүхэн тахилгат, дархан цаазат уул юм.
 
== ГазарзүйГазар зүй ==
Газар зүйн нөхцөл, газрын гадрагын хувьд бол Богд Хан Уул зүүнээс баруун тийш чиглэсэн их нуруу болон түүний салбар уулсаас бүрднэ. Богд Хан Уулын хамгийн өндөр оргил нь далайн түвшнээс дээш 2268 метр өндөрт өргөгдсөн [[Цэцээ Гүн]], 2256 метр өндөрт орших [[Түшээ гүн]] хэмээх оргилууд болно. Ер нь Богд Хан Ууланд 2000 метрээс дээш өргөгдсөн эртний тэгшрэлийн гадарга голлоно. Тэгшрэлийн гадаргын үнэмлэхүй өндөр 1800, 2000, 2200 метрийн түвшинд гурван үндсэн шатлал үүсгэсэн байна. Ойн хилээс дээш гарсан Цэцээ Гүн, Түшээ Гүн болон бусад өндөрлөгт хүйтний өгөршлийн нөлөөгөөр тагт чулуун нуранги үүссэн газар олонтой. Газарын хэмжээнд [[Чулуун нүүрсний галавын үе]]д (350-205 сая жилийн тэртээ) хуримтлагдсан [[тунамал чулуулаг]], [[Мезозойн эрин]]ий [[Триасын галав]]ын сүүлч, [[юрийн галав]] (T3-J1) ын эхээр (130 сая жилийн өмнө) үүсч бүрэлдсэн боржин чулуу, мөн уулын бэл, хормой, гуу жалга орчимд сэвсгэр хурдас тархаж байдаг. Тогтцын хувьд Богд Хан Уул Хангай, Хэнтийн атираат бүсийн Хэнтийн хэсгийн баруун өмнөд талд оршдог.
 
талд оршдог. Богд Хан Уул нь [[Хэнтийн нуруу]]ны ай савд багтах боловч гол нуруунуудаас саланги орших бөгөөд өндрийн болоод уулархаг хотгор гүдгэрийн нөлөөгөөр тэнд ой, тайгын ландшаф голлох байр эзлэж, Монгол орны ойн тархалтын хамгийн өмнөд зах нь болно. Чухамдаа Монгол орны ойт хээр, хуурай хээрийн бүсийн зааг дээр орших босоо бүсшил бүхий уулсын тогтоцтой ажээ. Богд Хан Ууланд [[таг]], [[уулын тайга]], [[уулын ой]], [[уулын хээр]], [[уулын хуурай хээр]] зэрэг бүслүүрлэг хэв шинжээс гадна бүслэг шинжтэй умардын хуурай хээр, бүсийн бус татмын нуга тус тус тархжээ. Энэ ууланд мөстлөгийн буюу мөсөн галавын ул мөр ховор, зөвхөн хамгийн өндөрлөг хэсэгтээ бага зэрэг мөстөж байжээ.
Газар зүйн нөхцөл, газрын гадрагын хувьд бол Богд Хан Уул зүүнээс баруун тийш чиглэсэн их нуруу болон түүний салбар уулсаас бүрднэ. Богд Хан Уулын хамгийн өндөр оргил нь далайн түвшнээс дээш 2268 метр өндөрт өргөгдсөн [[Цэцээ Гүн]], 2256 метр өндөрт орших [[Түшээ гүн]] хэмээх оргилууд болно. Ер нь Богд Хан Ууланд 2000 метрээс дээш өргөгдсөн эртний тэгшрэлийн гадарга голлоно. Тэгшрэлийн гадаргын үнэмлэхүй өндөр 1800, 2000, 2200 метрийн түвшинд гурван үндсэн шатлал үүсгэсэн байна. Ойн хилээс дээш гарсан Цэцээ Гүн, Түшээ Гүн болон бусад өндөрлөгт хүйтний өгөршлийн нөлөөгөөр тагт чулуун нуранги үүссэн газар олонтой. Газарын хэмжээнд [[Чулуун нүүрсний галавын үе]]д (350-205 сая жилийн тэртээ) хуримтлагдсан [[тунамал чулуулаг]], [[Мезозойн эрин]]ий [[Триасын галав]]ын сүүлч, [[юрийн галав]] (T3-J1) ын эхээр (130 сая жилийн өмнө) үүсч бүрэлдсэн боржин чулуу, мөн уулын бэл, хормой, гуу жалга орчимд сэвсгэр хурдас тархаж байдаг. Тогтцын хувьд Богд Хан Уул Хангай, Хэнтийн атираат бүсийн Хэнтийн хэсгийн баруун өмнөд
талд оршдог. Богд Хан Уул нь [[Хэнтийн нуруу]]ны ай савд багтах боловч гол нуруунуудаас саланги орших бөгөөд өндрийн болоод уулархаг хотгор гүдгэрийн нөлөөгөөр тэнд ой, тайгын ландшаф голлох байр эзлэж, Монгол орны ойн тархалтын хамгийн өмнөд зах нь болно. Чухамдаа Монгол орны ойт хээр, хуурай хээрийн бүсийн зааг дээр орших босоо бүсшил бүхий уулсын тогтоцтой ажээ. Богд Хан Ууланд [[таг]], [[уулын тайга]], [[уулын ой]], [[уулын хээр]], [[уулын хуурай хээр]] зэрэг бүслүүрлэг хэв шинжээс гадна бүслэг шинжтэй умардын хуурай хээр, бүсийн бус татмын нуга тус тус тархжээ. Энэ ууланд мөстлөгийн буюу мөсөн галавын ул мөр ховор, зөвхөн хамгийн өндөрлөг хэсэгтээ бага зэрэг мөстөж байжээ.
 
== Уур амьсгал ==
 
Хүйтэн өвөлтэй, сэрүүвтэр зунтай, эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай бүс нутагт хамаарна. Жилд дунджаар 2800 цаг нартай байдаг бол 12-14 өдөр л наргүй өдөр тохиож байдаг байна. Агаарын жилийн дундаж температур -1.5 - 3.1 хэм, нэгдүгээр сарын дундаж хүйтэн -19-24 хэм, долоодугаар сарын дундаж халуун нь +14-17.6 хэм хүрнэ. Уулын байрлал хотгор гүдгэрийн онцлог байрлалаас болоод газрын гадаргын орчимын салхины горим ихээхэн өөр өөр байдаг байна. Салхины жилийн дундаж хурд 0.9-2.3 м/сек, дундаж их хурд 5 сард 1.2-4.0 м/сек, хамгийн намуун үедээ 12-1 сард 0.7-1.4 м/сек дундажтай байна. Агаарын чийгшлийн горим нилээд өвөрмөц, агаарын чийгшил нь халуун хүйтэндээ урвуу хамааралтай байдаг. Ууланд унах хур тунадас дулааны улиралд 89.6-93.4 хувьтай. Анхны цас 9 сарын 10 орчимд орж, сүүлчийн цас 5 сарын 20 орчимд ажиглагдана.
 
== УсзүйУс зүй ==
 
Богд Хан Уул нь усзүйн хувьд [[Умард мөсөн далай]]н ай савын [[Туул гол]]ын ай савд багтах бөгөөд олон жилийн дундаж урсац нь 100м-ээс илүү бүс нутагт хамаарна. Уулын эргэн тойрны 20 орчим амнаас гол горхи эх авч зарим нь Туул голд, үлдсэн хэсэг нь уулын хаяа, хормой хотгор гүдгэрт хүрч сэвсгэр хурдсанд шурган орно. Уулаас эх авсан голоос 36.2 км урт Түргэний гол, 33.3 км урт Баруун, Зүүн Зуун Модын гол, 32.6 км Хүрхрээ голуудыг нэрлэж болно. Мөн хэд хэдэн эмчилгээний ач холбогдолтой рашаан булаг байдаг.
 
== Хөрсний мужлал ==
 
Хангайн уур амьсгалын их мужийн хагас чийглэг өндөршлийн бүсчлэл болох Хэнтийн өмнөд тойрогт багтана. Эн хад асга бүхий уулын тэгш оройд [[уулын нугын хөрс]], түүнээс доош [[ой тайгын хөрс]], ой модгүй ар өвөр хажуу болон өргөн амуудад нь [[хээрийн хөрс]] тархана. Тайгын хөрс ихэнхи талбайг нь эзлэнэ. Хэдийгээр Хэнтийн гол нуруунаас тасарсан тусгаар орших боловч өндрийн болон уулархаг хотгор, гүдгэрийн нөлөөгөөр [[өндөр уулын нугын]], [[уулын цэвдэгт]] болон [[ширгэт тайгын]], [[ойн бараан]], [[хар шороон]], [[хар хүрэн]], [[ам хөндийн хар хүрэн]], [[нугын хөрс]] голлож тархжээ.
 
== Амьтан, ургамлын аймаг ==
[[Зураг:Bogdkhan Uul 149199749 62cc3c373c o.jpg|thumb|rightleft|[[Манзуширын хийд]]ийн орчимд.]]
 
Хэнтийн нурууны голлох амьтны аймгийг бүрдүүлэгч хөхтөн амьтдын нутагшлын хамгийн урд хил нь Богд Хан Уул болно. [[Тарвага]], [[зурам]], [[зараа]], [[мануул]], [[булга]], [[шилүүс]], [[буга]], бор гөрөөс, [[аргаль]], [[янгир]], [[ялаа]], [[шумуул]] тэргүүтэн 56 зүйлийн [[хөхтөн]] амьтан бүртгэгдсэн.
 
Line 30 ⟶ 45:
 
== Түүхэн товчоон ==
 
Их Тэнгэрийн аманд байгаа хадны сүг зураг тэргүүтнийг үзэхэд лавтайяа аль хүрэл зэвсгийн үеэс хүн суурьшиж байсан ул мөр байдаг. Богд Хан Уул эртнээс бөө мөргөлийн шүтээн, тайлга тахилгын газар байсан бөгөөд 13-р зууны үеэс [[Хэрэйд]]ийн [[Ван Хан]] Туулын Хар шугуйд нутаглаж байхдаа Хан Ууланд ан гөрөө хийх, гал хөс түлэхийг хориглодог байжээ.
 
Line 36 ⟶ 50:
 
== Ашигласан материал ==
 
* Ц.Адьяасүрэн, ''Богд Хан Уулын Экосистем'', Монгол Улсын БОЯ. 1997, Улаанбаатар
* С.Дулам, ''Хүрээ дөрвөн уулын тахилга, бэлгэдэл'', Улаанбаатар, 2004
Line 43 ⟶ 56:
 
== Цахим холбоос ==
 
* [http://web.archive.org/web/20050310210823/http://www.rem.sfu.ca/pdf/sadoway.pdf Searching for Antidotes to Globalization: Local Institutions at Mongolia's Sacred Bogd Khan Mountain]
* [http://huhtolbot.blog.banjig.net/post.php?post_id=42409 Богд Хан Уул мину]
Line 54 ⟶ 66:
[[Ангилал:Монголын дархан цаазат газар]]
[[Ангилал:Монголын шим мандлын нөөц]]
[[Ангилал:Хоёр мянгат]]
[[Ангилал:Хэнтийн нуруу]]
[[Ангилал:Төрийн тахилгат уулс]]
[[Ангилал:УлаанбаатарУлаанбаатарын газар зүй]]
[[Ангилал:Төв аймгийн газар зүй]]