Мезоамерик: Засвар хоорондын ялгаа

'''Мезоамерик''' буюу '''Месо-Америка''' ({{lang-es|Mesoamérica}}) нь XV, XVI зууны үед испаничууд төвТөв америктАмерикт ирж, колончлохоосколоничлохоос өмнө цэцэглэн хөгжиж байсан [[Х.Христофер Колумб|КолумбКолумбын]]ын өмнөх нийгмийн соёлын бүс орших [[Америк тив]]ийн дундад [[өргөрөг|өргөрөгүүдөргөргүүд]] дээр орших нутгийг хэлдэг<ref>"Meso-America." ''[[Oxford English Dictionary|Oxford English Reference Dictionary]]'', 2nd ed. (rev.) 2002. (ISBN 0-19-860652-4) Oxford, UK: Oxford University Press; p. 906.</ref><ref>[http://highered.mcgraw-hill.com/sites/007299634x/student_view0/glossary.html Glossary<!-- Bot generated title -->]</ref><ref>(2000): Atlas del México Prehispánico. Revista Arqueología mexicana. Número especial 5. Julio de 2000. Raíces/ Instituto Nacional de Antropología e Historia. México.</ref>.

Уг соёлын бүс нь төв [[Гондурас]], өмнөд [[Коста Рика]]гаас [[Мексик]]ийн [[Синолоа]] дахь [[Тамаулипас]] ба [[Рио Фуэртэ]]гийн [[Сото ла Марина гол]]ын сав хүртэл үргэлжилдэг. Энэ бүс нутагт балар эртний овгуудтай зэрэгцэн хөдөө аж ахуйн тосгон суурингууд, улс төр, шашин шүтлэг, ёслолын аварга төвүүд оршин байлаа<ref>http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/hohokam/Glossary.htm The University of Arizona</ref>. Мезоамерикийн хамгийн том төлөөгчид нь [[Ольмек]], [[Тиотихуакан]], [[МаяаМайя]] ба [[Ацтек]] юм<ref>[http://www.allempires.com/article/index.php?q=Meso-American_Civilizations Forgotten Civilizations of Meso-America]</ref>. Эдгээр соёлуудсоёл нь нийгэм, улс төрийн цогц системтэй, шинжлэх ухаан, технологийн дэвшилтэт байдлыг бий болгосон, дэд бүтцийн нэгдсэн системтэй байв. Орчин үед мезоамериктМезоамерикт [[төвТөв Америк]]ийн орнууд ба зүүн өмнөд Мексикийн 9 мужийг оруулан авч үздэг.

Мезоамерик гэдэг нэр томъёог Германы угсаатан судлаач [[Паул Киркхофф]] анх хэрэглэсэн<ref>{{cite web | title = Mesoamerica: Our Region | work = Mesoamerica | url = http://www.mesoamerica.com/ing_nuestra_region.shtml | accessdate = 2006-12-19 | quote = Paul Kirchhoff coined the term, ''Mesoamerica'' in 1943 from the [[Greek language|Greek]] ''[[meso]]s'' or "center" and ''[[Americas|America]]'' from [[Amerigo Vespucci]] who claimed to have discovered the [[continent]] ([[Christopher Columbus]] thought he had reached [[Asia]]).}}</ref> бөгөөд '''дундад Америк''' гэсэн утгатай болно. Тэрээр ХХ зууны дунд үед энэ бүсийн ард түмнүүдийн соёлын уламжлал нь хэдэн мянган жилийн турш явагдсан харилцаанаас үүдэн ижил төстэй болсон байдгийг баталсан байна. [[Газар тариалан]]гийн гол бүтээгдэхүүн нь [[эрдэнэшиш]], [[цаг тооны бичиг]] хэрэглэдэг /([[сар]]ны хэмнэлд тохируулсан 365 өдөртэй ба 260 өдөр бүхий ёслолын гэсэн 2 төрлийн байсан/), зурган болон дүрс үсэг хэрэглэх байдал, олон төрлийн цусан тахилгууд, үзэл суртлын төстэй зарчмууд, [[хэл зүй]]н хувьд нэг бүлэгт хамаарах байдал нь тус бүсийг Мезоамерик хэмээх нэгэн бүс болгох нөхцөл болжээ. Мезоамерикийг умард Мексик болон АНУ-ын баруун хэсгийн [[Аридоамерик]], [[Оазисамерик]]ийн соёлын бүстэй нэг бүлэг оруулах явдал байдаг боловч төдийлөн түгээмэл хэрэглэгддэггүй.

[[Хойд өргөрөг]]ийн 10° - 22° хооронд орших умард ба өмнөд Америкийг холбосон халуун орны уур амьсгал бүхий [[экологи]]йн системтэй, хүрээлэн буй орчны бүхэл цогц [[хүзүүвч]] газар юм. [[Археологич]], [[антропологич]] [[Майкл Д.Кой]] энэ бүсийг [[далайн түвшнээс дээш]] 1000 метр хүртлэх нам дор газар ба 1000 аас 2000 м хүртэл өргөгдсөн [[өндөрлөг газар]] гэж өөр хоорондоо ялгаатай 2 хэсэгт хувааж үзсэн байна. Халуун орны болон халуун орны орчмын уур амьсгал зонхилдог ч энэ нь ихэвчлэн [[Номхон далайн]] эрэг орчим болон [[Мексикийн булан]], [[Карибын тэнгис]]ийн орчимд үнэн байдаг. Уулархаг бүс нутгаараа сэрүүн уур амьсгалтай, дундаж хэмжээний [[хур тунадас]] ордог. Хур тунадас харилцан адилгүй унадаг бөгөөд [[Юкатан]], [[Оаксака]] хооронд хуурайвтар, далайн эрэг хавиар чиглэгчийглэг байдаг байна.

. Газар тариалан эрхлэхээс өмнөх үёийнүеийн ангуурагнуур-түүврийн аж ахуй эрхлэдэгэрхэлдэг байсан үе юм. Энэ үед хүмүүс таруу, сийрэг суурьшин амьдарч байсан бөгөөд хөдөө аж ахуй бий болсноор дуусгавар болсон. Ойролцоогоор МЭӨ 10,.5 мянган жилээс МЭӨ 8000 жилийн хоорондох үеийг авч үздэг. Энэ үеийн дурсгалуудыг Гватемалын [[Чивакабэ]], [[Лос Тапиалес]], [[Пуэрта Парадэ]]гийн уулс, [[Белиз]] дэх [[Orange Walk]], Гондурасын [[Эль Гигантэ агуй]]гаас харж болно.

Энэ үе нь МЭӨ 8000-2000 жилийг хамрах ба хүмүүс газар тариалан эрхлэх болж эхэлсэн хугацаа бөгөөд хүмүүс суурьшин амьдарч эхэлснээр төгсгөл болжээ. МЭӨ3500МЭӨ 3500 жилийн үед эрдэнэшишийн тоосийгтоосыг хүртээж чаддаг болсныг Гватемалын [[Эскуйнтла]]гийн олдвороос харж болдог байна. Гол ололт нь эрдэнэшишийг тариалж хүнсний гол бүтээгдэхүүнээ болгосон явдал юм.

[[Image:Nakbe str.JPG|right|250px|thumb|Сонгодог эринээс өмнөх үеийн сууц, Накбэ, Гватемал]]

Мезоамерикийн анхны цогц соёл иргэншлийг [[Веракрузын булан]] хавьд нутаглаж байсан Ольмекууд бий болгожээ. Ольмекууд үндсэндээ [[Сан Лоренсо]] [[Теночтитлан]], [[Ла Вента]], [[Трес Запотес]] орчимд тархсан байжээ. Ольмекийн соёл иргэншил нь МЭӨ1200МЭӨ 1200 – 400 оны хооронд цэцэглэн хөгжиж байсан. Мөн энэ үед Юкатаны хойгт [[МаяаМайя]]чууд бүрэлдэн бий болж байв. МЭӨ1000МЭӨ 1000 оны орчимд [[МаяаМайя]]гийн анхы нэгдлүүд бий болжээ.

МЭ 50 – 600 оны хооронд үргэлжилсэн. Салангид зохион байгуулалттай аймгуудын нэгдлүүд бий болж эхэлжээ. Төв Мексикийн [[Теотихуаканы уулс]], гватемалынГватемалын [[Тикал]]д хүчтэй нэгдэлүүднэгдлүүд бий болсон байна. [[Оаксакагийн Монте Албани]]д [[Тольтек]]ийн соёл өргөжин хөгжиж, [[нийслэл]] болон бусад хотуудаа байгуулж байв. Теотихуаканд хотуудын хооронд [[зам]] сүлжээ бий болж, газар тариалангийн багажуудын тогтсон хэлбэр бий болжээ. Гол төв нь [[Пакуча]] хот юм. МаяачуудынМайячуудын зүүн өмнөд хэсэгт улс төр, эдийн засаг цэргийн томоохон бүлэглэл бий болсон нь Тикал байлаа. Тикал нь өмнөд МаяачуудыгМайячуудыг бүхэлд нь хянаж байсан бөгөөд Пакуча /(төв Мексик/), [[Эль Чаяал]], [[Жэйд]] /(Гватемал/)-тэй өргөн харилцаа холбоо тогтоосон байв. МЭ 400 оны орчмоос хүмүүс хоорондоо зурган бичгээр харилцаж эхэлсэн байна. Тикал нь [[Уаксактун]], [[Караколь]], [[Дос Пилас]], [[Нараньо]], [[Каракмуль]] нарыг өөртөө нэгтгэсэн байсан ч [[Петен Бальсин]]тай [[дайн]]ы байдалтай байжээ. 552 онд Тикалын арми Караколийн цэрэгцэрэгт бут цохигдсныцохигдсоны дараа сонгодог үеийн эхэн хэсэг төгсдөг.

МЭ 600 – 850 оны хооронд үргэлжилдэг. Энэ үед МаяагийнМайягийн бүс нутагт улс төр, эдийн засгийн олон тооны төвүүд бий болсон байна. ТикалийнТикалын нийгэм-эдийн засгийн уналт, мөхөл нь үүний үндсийг тавьсан байна. ТикалийгТикалыг бут цохьсон [[Караколь|Караколиас]] гадна [[Паленкю]], [[Копан]], [[Калакмул]], [[Агуатека]], [[Канкуэн]], [[Петексбатун]] гэх мэт хотууд Гватемалд бий болсон байна. 710 оны орчимд Тикал дахин сэргэн холбоо байгуулж эхэлхийнэхлэхийн сацуу сул дайснуудаа устгаж эхэлсэн байна. Хожуу үеийн төгсгөлд цэцэглэн хөгжиж байсан хотууд эзгүйрэн "[[“МаяагийнМайягийн сүйрэл”сүйрэл]]" гэж нэрлэгддэг үйл явдал болжээ.

МЭ 850 -1000 оны хооронд үргэлжилсэн байна. Умард МаяагийнМайягийн нам дор газарт суурьшсан [[Пүүк]] гэгч толгодын бүсэдбүст бий болсон соёлын төвүүдийн өсөлт хөгжилт энэ үед хамаардаг. Пүүкийн суурингууд нь ихэвчлэн өмнөх үеийн МаяачуудаасМайячуудаас илүү дэвшилтэт технологи бүхий хөдөө аж ахуй эрхлэх арга хэлбэр, барилгын техникүүдээрээ бусдаасаа ялгарч байсан. [[Уксмал]], [[Саейл]], [[Лабна]], [[Каба]] болон [[Окскинток]] төвүүд нь Пүүкийн соёлыг харуулдаг. Пүүкээс зүүн болон өмнө зүгт нилээд хол зайтай ЧичэнЧичен ИтцаИца, Эдзна төвүүд цэцэглэн хөгжиж байсан. Тольтекийн эзэнт гүрний хараат байсан [[ЧичэнЧичен ИтцаИца]] нь төв Мексиктэй өндөр түвшний өргөн харилцаатай байсан бөгөөд Тольтек маягийн боловч илүү боловсронгуй архитектуртай байсан байна.

Сонгодог үеийн мөхлийн дараа улс төрийн олон төрлийн уналтаас гарах оролдлогууд, олон хэсэгт хууваагдсанхуваагдсан МЭ900МЭ 900 – 1000 оны хоорондох хуваагдлын үе юм. Чичен ИтзагийнИцагийн дараа маяагийнМайягийн иргэншил үндсэндээ хүчтэй уналтанд орсон. Гэвч умард МаяачуудынМайячуудын дунд МаяапанМайяпан буюу [[Кукульканы сүм]] хүчтэй нөлөөтэй хэвээр 200 жил оршин тогтносон юм. МаяапаныМайяпаны задралын дараа аварга төв хот улсууд буюу аварга хотууд [[Окскутзаб]]/ (Мерида/), [[Тихо]] /(Юкатан/) нар бий болсон байна. Өмнөд уулархаг нутгийн МаяачуудынМайячуудын дунд [[Тониня]], [[Каминалю]] төвүүд хүчтэй нөлөөтэй байв. Каминалю нь МаяагийнМайягийн түүхэн дэх хамгийн урт настай 400 жил оршин тогтсон ёслолын төв байжээ. Энэ үед төв Мексикт [[Тола]], [[Чолула]] нийслэлтэй Тольтекийн эзэнт гүрэн хүчтэй хэвээр байлаа. Мөн үүтэй зэрэгцэн Ацтекийн эзэнт гүрэн оршин байв.

1519 болон 1521 онд ирсэн [[Испани]]чуудын удаа дараагийн эзлэн түрэмгийлэл нь энэ үеийг төгсгсөнтөгсгөсөн байна. Гэвч зарим төвүүдтөв нь нилээд удаан оршин тогтносон юм. Тухайлбал МаяагийнМайягийн [[ЧичэнЧичен ИтцаИца]], [[Таяасал]], [[Кёвож]] болон [[Закпэтэн]] төвүүдийг багтаадаг [[Петэн]] бүс 1697 он хүртэл оршин тогтнол байсан юм. Мөн мезоамериктМезоамерикт хэзээ ч хүчээ авч, товойн гарч байгаагүй ч тусгаар оршин тогтнож байсан нилээд олон бүсүүдбүс байдаг.

Мезоамерикийн аль ч нутагт ихэвчлэн эрдэнэшиш гол хүнсний бүтээгдэхүүн болж байсан ба ердийн болон тепари гэх мэт төрөл мүрийнбүрийн шошнууд, жикама, улаан лооль зэргийг МЭӨ 3500 оны үеэс тариалж эхэлсэн байна. Мөн тэр үеэс эхлэн [[хөвөн даавуу]]н хэрэглэлүүдийг хийж эхэлсэн байна<ref>Diamond (1999), pp.126-127.</ref>. [[Гурил]]ын оронд эрдэнэшишээшэрдэнэшишээс гадна Ramon, breadnut хэмээх модны жимсийг хэрэглэдэг байжээ. [[Жимс, жимсгэнэ]] Мезоамерикчуудын хувьд өдөр тутмын хоол хүнсний салшгүй нэг хэсэг байсан. Тэд гэрийн тэжээмэл амьтны аж ахуйтай болох боломж тун хомс байлаа. [[Тахиа]] болон [[ЛамаЛам гөрөөс]]ний төрлийг түгээмэл тэжээдагтэжээдэг байв. [[Цацагт хяруул]]ыг МЭӨ 3500 жилээс эхлэн гэршүүлсэн нь анхны [[гэрийн тэжээмэлтэжээвэр амьтан]] нь болсон байна<ref>;Diamond (1999) p.100.</ref>. [[Нохой]] нь Мезоамерикчуудын хувььдхувьд хоол хүнсэндээ хэрэглэдэг чухал амьтан байв<ref>Coe (1994), p. 45 ("The only domestic animals were dogs -- the principal source of meat for much of Preclassic Mesoamerica -- and turkeys -- understandably rare because that familiar bird consumes very large quantities of corn and is thus expensive to raise".)</ref>.

Ёслолын төвүүд нь Мезоамерикийн оршин суугчдын чухал хүчин зүйл байв. Хотын хүн амын тоо өсч, хэмжээ нь өргөжихийн хэрээр ариун газруудын хүрээ тэлж, [[сүм]]үүдийг илүү олон барьж байв. Сүмүүд өөрийн эргэн тойронд буй тосгодыг удирдах төв болдог байв. Худалдааны болон шашны төвүүдтэй хотууд нь Европын хот улсуудтай зарим талаараа адил төстэй байсан ч хүн бүр тэнд оршин амьдрах эсэхээ өөрөө шийддэг байв. Ёслолын төвүүд нь үргэлж алсаас харагдахуйцаар баригддаг байв. [[Пирамид]]ууд нь бурхдын сүр хүчийг илэрхийлдэг бөгөөд өнөөг хүртэл хадгалагдан иржээ. Ёслолын төвүүд нь өөр өөр цаг хугацаанд баригдсан ч ерөнхийдөө ижилдүү, Бурхадынбурхдын болон хаадын хайр хүндэтгэл, агуу байдлыг илэрхийлсэн архитектур, чимэглэлтэй байдаг. [[Стела]] бол Мезоамерикт түгээмэл тархсан дурсгалын цогцолбор бөгөөд тэмдэглэлт үйл явдал, онцлог үеүдэд баяр ёслол хийхэд ашиглагддаг байв.

Мезоамерик нь олон тооны бие даасан суурьшмал иргэншлүүдийг багтааж байсан ч хоорондоо төдийлөн харилцаа холбоо муутай байв. Үүний шалтгаан нь байгалийн нөөц баялаг ихтэй байдал нь хүмүүст хэрэглээний гачигдлыг бий болгохгүй байснаас үүдэн арилжаа наймаа хийх шаардлага төдийлөн гардаггүй байсантай холбоотой юм. Мезоамерикт орон нутгийн шинж чанартай арилжаа наймааны төлбөрийн хэрэгсэл нь өөр өөрийн онцлог бүхий эд зүйлс байв.

#МаяагийнМайягийн нам уулсын бүс болон Мексикийн булангийн эрэг хавьд – Какао, Ваниль, [[Ягуар]]ын арьс, шувуу болон түүний өд /(ихэвчлэн Макау, Куэтзал/)

#Төв Мексикт обсидиан /(Пакуча/)

Сонгодог эринээс өмнөх үед далайн эрэг хавьд ихэвчлэн лавай түгээмэл төлбөрийн хэрэгсэл болж байсан бол дараа нь какао нь гүйгээнийгүйлгээний хэрэгслийн түгээмэл стандарт болсон байна. Европын эзлэн түрэмгийлэлийнтүрэмгийллийн үед сайн нэхэгдсэн хөвөн даавуун цамц нь зах зээлд ойролцоогоор 30 какаогийн самарнысамрын үнэтэй байсан. [[Алт]] хэрэглэгддэггүй байсан боловч үнэ цэнэтэй байсан. 1 нэгж хас чулуу 4 нэгж алтаар илэрхийлэгдэж байсан.

Тэд жилийг [[4 улирал]]д хувааж үздэг байв. Тэд нар буцах өдрүүд болон өдөр шөнө тэнцэх өдөр тус бүр 2 байдаг бөгөөд жил нь эдгээр өдрүүдэд хуваагддаг гэж үздэг байв. Жилийг 4 улиралд хуваах нь газар тариалан эрхэлдэг тус бүс нутгийн хүмүүст ургацаа арвин авахад үлэмж тустай байжээ. МаяагийнМайягийн сонгодог үед жилийн турш болж буй үйл явдлуудыг нарийн тэмдэглэн авдаг тусгай хүмүүс байдаг байв. Тэд өнгөрсөөндөнгөрсөнд болон саяхан болсон нар, [[сарны хиртэлт]], [[сарны мөчлөг]], [[Сугар]], [[Ангараг]] гарагуудынгаригуудын эргэлтийн мөчлөг, бусад гарагсынгаригсын хөдөгөөнхөдөлгөөн, огторгүйногторгуйн биетүүдийн хоорондын шүтэлцээний талаар цаг тооны бичиг, цагалбарыг үйлддэг байжээ. Уг цаг тооны бичигтээ тулгуурлан огторгуйн эрхэсийнэрхсийн талаарх ирээдүйн таамаглалуудыг боловёруулдагболовсруулдаг байв. Тэдгээр таамаглал тооцоонууд нь Мезоамерикийн одон орончдын мэдлэгийн түвшинг илэрхийлэх ба маш нарийн, нягт нямбай зөв үйлдэгдсэн байдгаараа гайхалтай юм. Гэхдээ бүх цаг тооны бичгүүдбичиг ийм байсангүй. Маш олон төрлийн хугацаатай цаг тооны бичгүүд олддог. Тухайлбал 260 хоногтой цагалбар нь газар тариаланг удирдахад зориулагдсан байсан.

Мезоамерикийн соёлын онцлогийн салшгүй нэг хэсэг бол бөмбөгт тоглоом юм. Энэ нь спортын тоглоомыг санагдуулах боловч үнэндээ шашны ёслолын нэг хэсэг байсан. Энэ тоглоом нь [[инжрийн мод]]ны үүсийг хатууруулан хийсэн резинэн бөмбөгөөр тоглодог ба уг бөмбөгийн хөдөлгөөн нь нар болон орчлон ертөнцийн хөдөлгөөнийг илэрхийлдэг байжээ. Хамгийн эртний тоглоомын талбай нь МЭӨ500МЭӨ 500 оны орчимд Накбэд баригдсан байна. Нутаг нутагт уг тоглоом өөр өөр дүрэмтэй байв. Эдгээр дүрмүүдийндүрмийн нэгэнд нь бөмбөгийг зөвхөн гараар барьж тоглодог бол зарим газарт ташаа, ууц болон тохойгоороо хүрч тоглох дүрэмтэй байсан бол зарим газарт бүр цохиур хэрэглэж тоглодог байжээ. Талбай нь янз бүрийн хэлбэртэй байсан боловч ерөнхийдөө “I” үсгийн хэлбэртэй байдаг. ТалбайндТалбайн төгсгөлд байх том цагаригт бөмбөгөө оруулах дүрэмтэй. Зарим тохиолдолд тоглоомын төгсгөлд хүнээр цусан тахилга өргөдөг байв. Хэрвээ дайны үед олзлогдсон хоригдлуудын баг тоглож байгаа бол ялагдсан багийнхнаар, ялсан бол багйинбагийн ахлагчаар тахилга өргөдөг ёс зарим газарт байв.

Мезоамерикийн бурхад, шүтээн нь [[гал]], [[ус]], [[газар]], байгалиас эхлээд нар, сар, одод, амьтад гэх мэтчилэн маш олон төрөл байжээ<ref>Bernard R. Ortiz de Montellano ''Aztec Medicine, Health, and Nutrition'' New Brunswick; Rutgers University Press. 1990, pp. 67-71 ISBN 0-8135-1563-7</ref>. Гэвч бурхадынбурхдын илэрхийлэл нь үндсэндээ хоорондоо сөргөлддөг 2 төрөлд хуваагддаг байв. Эерэг талд гэрэлтэй гэгээлэг зүйлс (эрэгтэй хүн, эр хүйстэн, хүч чадал, нар гэх мэт), сөрөг талд сүүдэр, харанхуйгаар илэрхийлэгдэх зүйлс (эмэгтэй хүн, эм хүйстэн, амгалан, энх тайван байдал, сар гэх мэт) ордог байв.

Нар газар дэлхийг удирддаг бөгөөд өдрийн турш гийгүүлээд газар дор орж үхдэг бөгөөд өглөө бүр дахидахин ншинээршинээр төж манддаг гэж үздэг байв. [[Агуй]]нууд нь газар доорхи нөгөө ертөнцөд орох хаалга бөгөөд булаг, голын усаар дамжин мөн нөгөө ертөнцөд хүрч болно гэдэгт итгэдэг байв. Энэ үзэл санаа нь [[хот төлөвлөлт]], [[архитектур]]т нь тод нөлөөлсөн нь харагддаг.

[[Image:Mendoza HumanSacrifice.jpg|200px|right|thumb|Ацтекууд тахил өргөж буй нь.]]

Мезоамерикийн соёлын онцгой үзэгдэл бол [[цусан тахилга]] юм. Энэ нь төр, шашны үзэл санаанд гүн тусгалаа олсон байдаг. Цусан тахилга нь тэнгэр, огторгуйн эрч хүч, амьдралын үргэлжлэлийг бий болгох итгэл үнэмшил дээр тулгуурлагдаж байв. Өөрийн биеийг бурханд өргөн тэдний нэгэн хэсэг болох нэг төрөл байдаг бол цусаар тахих хэлбэр бас байв. Шинэхэн цусаар тахил өргөх нь бурхдын цангааг тайлан, тэдэнд шинэ амьдралын эрч хүч өгөөд зогсохгүй дэлхий, ургамал /(ялангуяа эрдэнэшиш/), амьтад /(сайн талын бэлэгдэлболохбэлгэдэл болох ягуар, бүргэд гэх мэт/)-ын амьдралд сайнаар нөлөөлдөг гэж үздэг байжээ. Бурхдын ертөнцөд цус нь ус шиг хэрэгтэй зүйл бөгөөд түүнийг бурхдад өргөснөөр бурхан хариу барьдаг гэж үздэг байв. Ерөнхийдөө цусан тахилга нь 1-рт өөрөөрөө тахил өргөх, 2-рт хүнээр тахил өргөх гэсэн 2 төрөлд хуваагддаг байв. Эхнийх нь МаяачуудынМайячуудын заншил бөгөөд хүний цусыг ханан бэлэгдлийгбэлгэдэл бүрсдүрс зураг зурдаг бол хоёрдоххоёр дахь нь Ацтекуудын буюу хүнийг амьд байхад нь зүрхийг нь сугалан авч тахил өргөдөг байв. Цусан тахилгын хүмүүсээр ихэвчлэн дайн тулааны олзлогсдыг ашигладаг байжээ.

Мезоамерикийн одон орон судлалд нар, сар, сугар болон өглөө орой харагддаг одод чхалчухал байр суурь эзэлдэг байв. Одон орон ажиглалтын байруудыг байгуулж, нарийн тодорхой ажиглалтуудыг хйидэг байжээ. Тухайлбал Чичен итзаИца дах [[эльЭль кастиллоКастилло пирамид]] нь одон орон судалынсудлалын төв юм.

====Орон зай, цаг хугацааны бэлэгдлүүдбэлгэдлүүд====

[[Image:Mexico0047.jpg|right|thumb|350px|[[Үхлийн өргөн чөлөө]], [[Теотихуакан]].]]

Зүг чигүүд нь ихээхэн чухал утга санааг илэрхийлдэг байсан тул хот төлөвлөт хийх, барилга байгууламжийг барихдаа ихээхэн анхаардаг байв. МаяагийнМайягийн домогт ертөнцийн зүгүүд нь тус бүрдээ ягуарын сахиустай бөгөөд тусгай өнгүүдээр илэрхийлэгддэг байжээ.

Харин Ацтекууд зүгийг мөн л орйолцооойролцоогоор бэлгэддэг заншилтай байв.

#Баруун – [[орон сууц]], [[буга]], [[сармагчин]], [[бүргэд]], [[бороо]]г илэрхийлдэг газар тариалангийн бэлэгдэлбэлгэдэл зүг байв.

Саяхан төвТөв америкийнАмерикийн оршин суугчид эрт дээр үед какаоны үр хэрэглэн [[шар айраг]] исгэн хэрэглэдэг байсныг илрүүлсэн байна. Хамгийн багадаа 3200 жилийн өмнөөс хэрэглэж эхэлжээ. Какаоны үрийг зажлан нухаж газар дор истэл нь хадгалсны дараа шоколадан амтат шар айраг бий болдог байжээ.