Буддын шашин: Засвар хоорондын ялгаа

Буддын гүн ухаан бүр [[Хүннү]]гийн үе буюу нийтийн тооллын өмнөх Монголд дэлгэрснээс хойш хөгжлийн 3 үе туулсан гэж үздэг. [[17-р зуун]]ы үед амьдарч байсан Монголын Сүмбэ Хамба Ишбалжирын "[[Пагсам Чонсон]]" хэмээх бүтээл мөн [[Зава Дамдин]] гавжийн "Алтан Дэвтэр" хэмээх алдарт судруудад бичсэнээр энэ нь Буддизмын түрүү дэлгэрэлтийн үе гэж үздэг. Тухайлбал [[Нирун улс]]ын үед Буддын шашин нь төрийн шашин байсан гэдэг ба архeологийн олдворуудаар батлагддаг. Буддын шашин Төвөдийн шарын урсгал хэлбэрээр олон нийтэд түгэн дэлгэрсэн бодитой он тоолол нь Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Занабазарын хүүг Энэтхэгийн 84 шидтэний нэг Жонан Дарнатын анхдугаар хувилгаан гэж зарлаж Монголын шарын шашны тэргүүнээр өргөмжилсөн үеэс эхтэй. Занабазар нь Монголын оюун санааны гол удирдагч байсан юм.

Буддын шашнышашин Монгол дахь дунд дэлгэрэлтийн үе буюу [[13-р зуун|13-]][[14-р зуун]]ы үе, тухайлбал,нь [[Юань гүрэн|Юань гүрний]] мөхөлийнүeд өмнөхөнтөрийн машшашин хүчтэй дэлгэрч, тухайн үед мөн ордны түшмэд язгууртнуудын хүрээнд тархсанбайсан бөгөөдба Чойжи-Одсэр, Шаравсэнгэ тэргүүтэй нэрт эрдэмтэд төрөн гарч буддын гүн ухааны олон арван бүтээлээ туурвисан байдгаас "[[Буддизмын хос ёсны зарчим]]" хэмээх номлол нь тухайн үеийн монгол төрийн үндэс болж байсан байдаг. Юань гүрэн Төвөдийн лам нарт онцгой эрх дарх олгон өртөө улаагаар үнэгүй явах, эрх ямба эдлүүлэх болсон нь бослого үймээн гарч, улс мөхөхийн нэг шалтгаан болжээ. Төвөдийн лам, хутагтууд энгийн ард иргэдэд дээрэнгүй хандах буюу харгислан зовоох, тамлан алах, хааны ордонд төрөл бүрийн хараал жатга, амьд хүнээр сор залах, садар самуун авирлах зэрэг үйлдлүүд нь Юань гүрний ард иргэдийг бүрдүүлж байсан Хан үндэсний тариачдын бослогын нэг шалтгаан болсон юм.

Буддизмын хожуу дэлгэрэлтийн үе буюу [[16-р зуун]]аас хойш үед [[Төвд|Төвөд]] орноос Зонхавын буюу [[шарын шашин|шарын шашны]] хэлбэрээр орж ирсэн байна. ЮаньШарын гүрэншашны мөхсөнийурсгал дараань Төвөдийнсудар ламболон нартарнийн Арёсыг Монголдхослуулан шашнаасудалдаг дэлгэрүүлэх,бөгөөд ноёдЭнэтхэгийн язгууртныНаландрын итгэлийгих олох,сургуулийн ивээнгүн тэтгүүлэхээрухааны Лхассургууль Ардэг Монголынжаяг хоорондшалгадаг ухааныг тасралтгүйголчилон зорчижбаримталдаг байвбайна. [[1570]]-аад онд [[Түмэд]]ийн [[Алтан хан]] "[[Далай Лам]]" хэмээх цол буй болгон шарын шашныг итгэн дагах болсноор энгийн ардын дунд түгэн дэлгэрчээ. Үүнээс хойш эдүгээ хүртэл 200 гаруй монголын сэтгэгчид Буддын гүн ухааныг судлан хөгжүүлж олон зуун судар ном туурвин бүтээжээ. Шарын шашны нөлөөгөөр монгол эрчүүд шарын урсгалын сүм хийдэд шавилан суух нь үлэмж ихсэж, Монголын хүн ам, цэргийн тоо аажмаар буурсаар XX зуун хүрчээ.