Монгол бичиг: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
б Prvbdrl (яриа)-н хийсэн засваруудыг Munkhzaya.E-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ. Tag: Rollback |
No edit summary Tag: 2017 source edit |
||
Мөр 222:
|}
== Монгол бичгийн зөв бичих зүй ==
Хамаг үзэгдэл, юм, үйл орчлийг монгол бичгээр тэмдэглэж зөв бичихэд дөрвөн зүйл бий. Бичлэгийн горим хийгээд монгол хэлний авианы зүйн дотоод жам ёс, зөв өичих зарчим, монгол үсгийн дүрэм эдгээр болно.
=== Бичлэгийн горим ===
Монгол үсгээр бичих горим нь залгамал хэлний зүй тогтолтой зохицсон өвөрмөц зурлагатай бөгөөд холбох аргатай. Үсэг бүхэн үгийн эхэнд дунд адагт орох хувилгаан дүртэй. Нэгтгэвэл:
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
|+Жишээ:
!Ацагт
үсэг
!Шилбэт
үсэг
!Гэдэст
үсэг
!Араа
завжит
үсэг
|-
|{{MongolUnicode|ᠠ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠢ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠴᠠ᠊|size=x-large}}
|-
|{{MongolUnicode|ᠡ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠵᠠ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠤ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|᠊ᠵᠠ᠊|size=x-large}}
|-
|{{MongolUnicode|ᠨᠠ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠶᠠ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠥ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠽᠠ᠊|size=x-large}}
|-
|{{MongolUnicode|ᠮᠠ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠸᠠ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠦ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠼᠠ᠊|size=x-large}}
|-
|{{MongolUnicode|ᠯᠠ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠷᠠ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠪᠠ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠰᠠ᠊|size=x-large}}
|-
|{{MongolUnicode|ᠬᠠ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|᠊ᠳᠠ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠫᠠ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠱᠠ᠊|size=x-large}}
|-
|{{MongolUnicode|ᠭᠠ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|᠊ᠾᠠ᠊|size=x-large}}
|{{MongolUnicode|ᠹᠠ᠊|size=x-large}}
| rowspan="2" |
|-
| colspan="2" |
|{{MongolUnicode|ᠲᠠ᠊|size=x-large}}
|}
гэх мэт. Үсэг үгийн эхэнд орвоос титэмтэй, дунд орвоос нуруу, нумтай, адагт сүүл, цацлага, хагас нумтай.
Монгол бичигт үсгийг холбон бичихдээ уях, холбох, зангидах, дагуулах гэсэн дөрвөн аргаар залгана.
=== Монгол хэлний авианы зүйн дотоод жам ===
Монгол хэлний авианы зүйн дотоод жам нь залгамал хэлний онцлог мөн. Залгамал хэлний дотоод жамтай монгол бичгийн зөв бичих зүй нийцсэн тул хэн хүний дур зоргоороо бичиж болдог хэмээн үзвээс эндүүрэл болох. Эрхбиш монгол эх хэлнийхээ жам ёс зүй тогтлоос бичихүйн ёс нь урган гардаг.
==== Эгшиг зохицох ёс ====
Үгийн тэргүүн үеийн эгшиг нь дараа үеийн эгшгүүдийг ялган тогтоодог зохицлыг эгшиг зохицох ёс гэдэг. Монгол хэлнээ {{MongolUnicode|ᠠ᠊|size=x-large}}(а), {{MongolUnicode|ᠡ᠊|size=x-large}}(э),{{MongolUnicode|ᠢ᠊|size=x-large}}(и),{{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(о),{{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(у),{{MongolUnicode|ᠥ᠊|size=x-large}}(ө){{MongolUnicode|ᠥ᠊|size=x-large}}(ү) хэмээх долоон эгшиг үсэг бий. Үүний {{MongolUnicode|ᠠ᠊|size=x-large}}(а), {{MongolUnicode|ᠡ᠊|size=x-large}}(э),{{MongolUnicode|ᠢ᠊|size=x-large}}(и) гурав нь хэл голчлох эгшиг тул шүдтэй, {{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(о),{{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(у),{{MongolUnicode|ᠥ᠊|size=x-large}}(ө){{MongolUnicode|ᠥ᠊|size=x-large}}(ү) дөрөв нь уруулын эгшиг тул гэдэстэй ажээ. {{MongolUnicode|ᠠ᠊|size=x-large}}(а),{{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(о),{{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(у) эгшгийг эр буюу чанга үсэг гэнэ. Учир нь эр дууны хүч нь чанга мөн эр эгшгийг өгүүлэхэд өгүүлэх эрхтнүүдийн оролцоо хүчирхэг байдагтай холбоотой ийн нэрлэв.{{MongolUnicode|ᠡ᠊|size=x-large}}(э),{{MongolUnicode|ᠥ᠊|size=x-large}}(ө),{{MongolUnicode|ᠥ᠊|size=x-large}}(ү) эгшгийг эм эгшиг буюу хөндий үсэг гэнэ. Юуны тул хэмээвээс эм дууны хүч уяхан учир эм эгшгийг өгүүлэхэд өгүүлэх эрхтний оролцоо хөндийн тул.{{MongolUnicode|ᠢ᠊|size=x-large}}(и) эгшгийг эрс буюу саармаг үсэг гэнэ. Саармаг үсэг эр үгэнд орвоос эр саармаг, эм үгнээ орвоос эм саармаг үсэг болно. Эр эм үсэг нэг үгэнд хамт орохгүй. Тиймээс тэргүүн үеэс хойших {{MongolUnicode|ᠠ᠊|size=x-large}}(а), {{MongolUnicode|ᠡ᠊|size=x-large}}(э) хоёр, {{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(о),{{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(у),{{MongolUnicode|ᠥ᠊|size=x-large}}(ө){{MongolUnicode|ᠥ᠊|size=x-large}}(ү) дөрөв ижил бичигдэх боловч, эр эмээр нь ялган дуудахдаа заавал тэргүүн үеийн эгшигтэй зохицуулан зургаан ондоогоор авиалан тэмдэглэхдээ дүрс хурааж нэгтгэдэг нь монгол хэлний дотоод жамыг үсгийн зурлагатай нийцүүлсэн нь энэ мөн. Эр эгшигт үгийг чанга үг, эм эгшигт үгийн хөндий үг, дан саармаг үсэгтэй үгийг хөндий үг гэж тооцдог.
<br />
* Үгийн эхэнд үед {{MongolUnicode|ᠠ᠊|size=x-large}}(а),{{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(у) орвоос дараах үед нь {{MongolUnicode|ᠠ᠊|size=x-large}}(а),{{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(у),{{MongolUnicode|ᠢ᠊|size=x-large}}(и) орж болно. Жишээлбэл {{MongolUnicode|ᠠᠮᠠᠷᠠᠯᠲᠠ|size=x-large}}(amaralta),{{MongolUnicode|ᠠᠷᠢᠭᠤᠨ|size=x-large}}(ariγun),{{MongolUnicode|ᠠᠳᠤᠭᠤ|size=x-large}}(aduγu),{{MongolUnicode|ᠤᠨᢉᠰᠢᠭᠤᠯ|size=x-large}}(ungšiγul),{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠷᠢᠯ|size=x-large}}(ularil) гэх мэт.
* Үгийн тэргүүн үед {{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(о) эгшиг орвоос дараах үед нь{{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(о),{{MongolUnicode|ᠠ᠊|size=x-large}}(а),{{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(у),{{MongolUnicode|ᠢ᠊|size=x-large}}(и) орж болдог. Жишээлбэл {{MongolUnicode|ᠣᠨᠣᠭᠲᠠ|size=x-large}}(onoγta),{{MongolUnicode|ᠣᠬᠢ|size=x-large}}(oqi),{{MongolUnicode|ᠣᠷᠣᠨ|size=x-large}}(oron),{{МонголЮникод|ᠣᠷᠣᠬᠤ|size=x-large}}(oroqu, oruqu),{{МонголЮникод|ᠣᠷᠣᠩᠨᠠ|size=x-large}}(orongna) гэх мэт.
* Үгийн тэргүүн үед {{MongolUnicode|ᠡ᠊|size=x-large}}(э),{{MongolUnicode|ᠥ᠊|size=x-large}}(ү) орвоос дараах үед нь {{MongolUnicode|ᠡ᠊|size=x-large}}(э),{{MongolUnicode|ᠥ᠊|size=x-large}}(ү),{{MongolUnicode|ᠢ᠊|size=x-large}}(и) орж болдог. Жишээлбэл {{МонголЮникод|ᠡᠷᠡᠭᠦᠯ|size=x-large}}(ereγül),{{МонголЮникод|ᠡᠬᠢ|size=x-large}}(eqi),{{МонголЮникод|ᠦᠨᠳᠦᠰᠦ|size=x-large}}(ündüsü),{{МонголЮникод|ᠡᠭᠦᠳᠡ|size=x-large}}(eγüde) гэх мэт.
* Үгийн эхэн үед{{MongolUnicode|ᠢ᠊|size=x-large}}(и) орвоос дараах үед нь {{MongolUnicode|ᠠ᠊|size=x-large}}(а), {{MongolUnicode|ᠡ᠊|size=x-large}}(э),{{MongolUnicode|ᠢ᠊|size=x-large}}(и),{{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(о),{{MongolUnicode|ᠣ᠊|size=x-large}}(у),{{MongolUnicode|ᠥ᠊|size=x-large}}(ө),{{MongolUnicode|ᠥ᠊|size=x-large}}(ү) эгшиг аль нь ч орж болдог. Жишээлбэл {{МонголЮникод|ᠢᠯᠭᠠᠪᠤᠷᠢ|size=x-large}}(ilγaburi),{{МонголЮникод|ᠢᠯᠡᠭᠦᠦ|size=x-large}}(ileqüü),{{МонголЮникод|ᠢᠵᠢᠯᠢ|size=x-large}}(iǰili),{{MongolUnicode|ᠢᠯᠠᠯᠲᠠ|size=x-large}}(ilalta),{{МонголЮникод|ᠨᠢᠳᠥᠨᠥᠨ|size=x-large}}(nidünün) гэх мэт.
* Үгийн тэргүүн үед {{MongolUnicode|ᠥ᠊|size=x-large}}(ө) орвоос дараах үед нь {{MongolUnicode|ᠥ᠊|size=x-large}}(ө),{{MongolUnicode|ᠡ᠊|size=x-large}}(э),{{MongolUnicode|ᠥ᠊|size=x-large}}(ү),{{MongolUnicode|ᠢ᠊|size=x-large}}(и) орж болно. Жишээлбэл {{МонголЮникод|ᠥᠮᠥᠳᠦ|size=x-large}}(ümüdu),{{МонголЮникод|ᠥᠩᠭᠡ|size=x-large}}(öngγe),{{МонголЮникод|ᠰᠦᠨᠢ|size=x-large}}(söni),{{МонголЮникод|ᠥᠩᠭᠡᠲᠦ|size=x-large}}(öngγetü) гэх мэт.
* Хэрэв оноосон нэрийг хам бичих үеэс эр эм үг нийлмээр бол эгшиг зохицох ёсыг зохиомлоор зөрчиж хамт бичнэ. Жишээлбэл {{МонголЮникод|ᠠᠯᠲᠠᠨᢉᠭᠡᠷᠡᠯ|size=x-large}}(altangγerel),{{МонголЮникод|ᠥᠪᠦᠷᠬᠠᠨᢉᠭᠠᠢ|size=x-large}}(öbürhangγai),{{МонголЮникод|ᠬᠠᠷᠠᠮᠥ᠊ᠢᠷᠡᠨ|size=x-large}}(haramüren) гэх мэт.
==== Гийгүүлэгч зохицох ёс ====
Гийгүүлэгчийн дуутай, дуугүй шинжээс шалтгаалж гийгүүлэгч үсэг зохицон нөхцөх дотоод жам бий.
* Хатуу дэвсгэр {{МонголЮникод|᠊ᠪ|size=x-large}},{{МонголЮникод| ᠊ᠭ|size=x-large}},{{МонголЮникод|᠊ᠩ|size=x-large}},{{МонголЮникод|᠊ᠷ|size=xx-large}},{{MongolUnicode|᠊ᠰ|size=x-large}} ,{{МонголЮникод|᠊ᠳ|size=x-large}}-ээр төгссөн үгэнд {{MongolUnicode|ᠲ᠊|size=x-large}},{{МонголЮникод|ᠴ᠊|size=x-large}}эхтэй дагавар нөхцөл залгана. Жишээлбэл {{МонголЮникод|ᠭᠡᠷ ᠲᠦ|size=x-large}},{{МонголЮникод|ᠭᠠᠷ ᠲᠤ|size=x-large}}
===Жишээ===
| |||