|
[[Зураг:Epithelial-cells.jpg|thumb|right|300px|Эс. [[Кератин]] (улаан) ба [[ДНХ]] (ногоон)]]
'''Эс''' (''cella'', жижиг өрөө гэсэн утгатай [[Латин]] үгнээс гаралтай) нь бүх мэдэгдэж буй амьд биесийн биологийн бүтэц, үйл ажиллагааны үндсэн нэгж юм. Эс бол амьдралын хамгийн жижиг нэгж. Эсийг ихэвчлэн "амьдралын тоосго" гэж нэрлэдэг. Эсийн талаар судалдаг биологийн салбарыг [[эсийн биологи]] буюу цитологи гэж нэрлэдэг.Эс бол [[мембран]] ба түүн дотор байрлах [[цитоплазм]] аас бүрддэг ба үүнд [[уураг]], [[нуклейн хүчил]] зэрэг олон биомолекулууд байдаг. Ихэнх ургамал, амьтны эсүүд нь зөвхөн дуранбайгаар(микроскоп) л харагддаг ба хэмжээ нь 1-100 микрометрийн хооронд байдаг. Амьд биеийг нэг эстэн (бактери гэх мэт нэг эсээс бүрдэх) эсвэл олон эстэн (ургамал, амьтан орно) гэж ангилж болно. Ихэнх нэг эстэн махбодийгмахбодыг бичил биетэн гэж ангилдаг.Эсийг [[1665]] онд Роберт Хүүк нээсэн бөгөөд үүний дараагаар 1839 онд анх Матиас Якоб Шлейден, Теодор Шван нар эсийн онолыг боловсруулсан. Эсийн онол нь бүх амьд бие махбодь нэг буюу хэд хэдэн эсээс бүрддэг, эсүүд нь бүх амьд бие дэх бүтэц, үйл ажиллагааны үндсэн нэгж бөгөөд бүх эсүүд эсүүдээсээ үүсдэг гэж мэдэгджээ.
Эсийг [[1665]] онд Роберт Хүүк нээсэн бөгөөд үүний дараагаар 1839 онд анх Матиас Якоб Шлейден, Теодор Швван нар эсийн онолыг боловсруулсан. Эсийн онол нь бүх амьд бие махбодь нэг буюу хэд хэдэн эсээс бүрддэг, эсүүд нь бүх амьд бие дэх бүтэц, үйл ажиллагааны үндсэн нэгж бөгөөд бүх эсүүд эсүүдээсээ үүсдэг гэж мэдэгджээ.
== Эсийн төрөл ==
== Дотоод үйл ажиллагаа ==
Эсийг хоёр төрөл болгон үздэг:
Эсийн дотоод үйл ажиллагаа нь одоо ч сонирхол татсан хэвээр байна. Тэр дундаа эсийн [[энерги]]йн үйлдвэрлэл ба эс дэх бодис зөөвөрлөлт, бодис задрах ба нэгдэх урвалууд, эсийн бодис хуримтлуулах механизм зэрэг нь анхаарлийн төвд оршиж байна. Эс дэх бодисийн эргэлт хэзээ ч тохиолдлын чанартай явагддаггүй харин ч гайхалтай эмх цэгцтэй, дэс дараатайгаар хамгийн бага зардлаар хамгийн ихийг бүтээж байдаг. Өөрөөр хэлбэл эсийн биомолекулуудын дунд “шүтэн захирах ёс” оршин, үйл ажиллагааг нь зохицуулна.
Жишээ нь бидний хоол тэжээлээрээ авсан [[уураг (молекул)|уургын]] бодис хэзээ ч тэр хэлбэрээрээ шингэдэггүй. Эхлээд бүтцийнхээ хамгийн жижиг нэгж [[амин хүчил]] болтлоо задардаг.Энэ аминхүчлээс биед хэрэгтэй шинэ уураг нийлэгжин бий болно. Өөрөөр хэлбэл жижиг [[молекул]]уудаас том молекул үүсэж байна. Хэрэв шаардлагатай бол цаашаа дахин макро бүтэц байгуулалтад шилжиж болно.
* Жинхэнэ бөөмтөн эс(эукарёт)- Бөөм нь бамбайтай. Нэг ба олон эстэн
Аливаа үйл хөдөлгөөнд зайлшгүй шаардлагатай нэг зүйл нь энергийн эх үүсвэр юм. Эс өөрөө [[термодинамик]] систем учир гадаад орчинтойгоо бодис, энергийн солилцоог байнга явуулдаг нээлттэй [[систем]] юм. Хэрэв ийм харилцаа байдаггүй байсан бол эсийн амьдралын тухай ярих ч аргагүй байсан биз ээ. Эс гадаад орчноос авсан бодисоо [[хими]]йн энерги болгон хувиргаж тэр нь эсийн дотоод үйл ажиллагаа, [[молекул]] зөөвөрлөлт, [[булчин]]гийн ажиллагааг хангах химийн урвалуудын явцад зарцуулагдана. Иймээс эсийг “химийн мотор” гэж нэрлэж болмоор. [[Нар]]ны энергээс бусад шаардлагатай бүх энергийг [[макромолекул|биомакромолекулууд]] бий болгодог. Өөрөөр хэлбэл биомолекулийн задралаар их хэмжээний энерги ялгардаг. Жишээ нь [[глюкоз]] нүүрсхүчлийн хий ба [[ус]] болон задрах явцдаа ялгарсан энерги нь хадгалагдан, улмаар хэрэгцээ гарахад ашигладаг байна. Энергийн ийнхүү хадгалагдахад хамгийн гол үүргийг [[Аденозинтрифосфат|аденозин 3 фосфорын хүчил]] (ГФА) хэмээх молекул гүйцэтгэдэг. Хадгалагдсан энергээ зарцуулахад ГФА нь 1 фосфороо алдаж хоёр [[фосфор]]ын хүчил улмаар нэг фосфорын хүчил болж хувирдаг.
* Язгуур бөөмөрхөг эс (прокарёт)- Бөөмийн бамбайгүй. Ихэнх нь нэг эстэн.
=== Язгуур бөөмөрхөг эс ===
== Урвалын өөрийгөө хянах систем ==
Гурван дээд аймгийн хоёр нь болох бактери ба ужуур нян(архэй) нь язгуур бөөмөрхөг эс болно. Язуур бөөмөрхөг эс нь дэлхий дээрх амьдралын анхдагч хэлбэр байсан нь түүний доторх явагдах биологийн чухал үйл явцаар ,эсийн харилцаа холбоо, батлагддаг. Эдгээр эсүүд жинхэнэ бөөмтөн эсээс хавь бие жижиг, цөм гэгч нь ялгагдашгүй, эсийн эрхтэнцрүүд эсийн арьстайгай нягт бэхлэгдсэн буй. Язуур бөөмөрхөг эстэний хүчилтөрөгч үгүйдүүлэх бөөм хүчил нь дан цагариг бүхий өнгөт бие дээр оршдог, эсийн дотоод орчинтой шууд харилцдаг ажухуй. Хамгийн бяцханаас үлэмж язгуур бөөмөрхөг эсийн хэмжээ нь өчүүхэн.{{Reflist}}
Аливаа зүйлийн адил урвалд ч мөн хяналт шаардлагатай.Эсийн доторх энэхүү хяналтын систем дээд зэрэглэлийн комьпютерээс ч илүү хариуцлагатай, сайн ажилладаг. Жишээ нь эсийн нэг хэсэгт аминхүчлүүдээс уураг нийлэгжиж байхад нөгөө хэсгүүдэд зэрэгцэн хэдэн мянган өөр уургууд нийлэгжинэ. Гэтэл энэ бүхнийг хамгийн шилдэг лабораторид хамгийн өндөр мэдлэгтэй эрдэмтэд хийхэд тийм ч хялбар байхгүй. Лабораторт явуулж буй урвал бүрт тохирсон [[дулаан]], [[даралт]] гэх мэт тусгай нөхцөлүүд шаардагддаг. Мөн цаг хугацаа их авдаг тул эс дэх адил урвалуудаас бүх үзүүлэлтээр доогуур бөгөөд үр дүн муутай байдаг.
Эсийн урвалын тогтолцоонд “эргэх–саатуулга“ хэлбэрийн хяналт үйлчилдэг. Үүнд эсэд хэрэгтэй бодис хангалттай хэмжээнд хүрсэн тохиолдолд урвалыг нь хурдасгагч ферментийн нийлэгжилт зогсдог. Учир нь эс өөрөө эдийн засгийн хэмнэлт гаргах үүднээс урвалын [[бодисын солилцоо]]г зохицуулах чадвартай байдаг. Хэдий дээрх жишээ тайлбарууд эсийн үйл ажилгааны өчүүхэн хэсэг боловч бидний биеийн 75-100 триллион эсийн дотор хором мөч бүрт дээрх урвал явагдаж байдагт та итгэх үү? Тэгвэл энэ “аугаа” үйлийг 10-120 микрометр хэмжээтэй бяцхан эс явуулж байгааг бодохоор байгаль дэлхийн гайхамшиг гэдэг хүмүүн бидний төсөөлж үл чадах, гүн бат нууц гэлтэй.
==Мөн үзэх==
*[[В эс]]
==Ишлэл==
{{Reflist}}
{{Бүтэц}}
| 