Content deleted Content added
|
|
|
[[Файл:Black hole lensing web.gif|200px|thumb|right|Хар нүхийн таталцлын орны нөлөөгөөр [[орон зай]] муруйж байгаа нь алсын ажиглагчийн хувьд мэшил шил лугаа адил үзэгдэнэ]]
'''Хар нүх''' гэдэг нь [[гэрэл]] болон аливаа [[цахилгаан соронзон долгион]] нэвтрэнангижран гарахааргүй маш хүчтэй [[таталцлын орон]] үүссэн огторгуйн орон зай юм. Хар нүхийг тойроод эргэн гарах боломжгүй [[үзэгдлийн хаяа]] гэдэг математикт тодорхойлсон гадаргуу байдаг. Үзэгдэх гэрлийг өөртөө татан шингээдэг учраас гадны ажиглагчийн хувьд хүрээлэн буй харанхуй огторгуйн дэвсгэрээс ялгаран харагдах боломжгүй юм. Тийм учраас хар нүх хэмээн нэрийдсэн болно. Өөрөөр хэлбэл, тухайн хаяанд хүрсэн бүх гэрлийг сорж юу ч ойлгуулдаггүй ба яг л термодинамикийн төгс хар биет шиг байдаг. Огторгуйн квант орны онолоор үзэгдлийн хаяанаас тодорхой хязгаартай температур бүхий хар биет шиг цацраг туяа ялгардаг. Тухайн температур нь хар нүхний температуртай урвуу хамааралтай байдаг нь оддын бөөгнөрөл бүхий хар нүхийг энэ цацраг туяагаар ажиглахад төвөгтэй болгодог. Хар нүх өөрөө шууд харагдах боломжгүй ч түүнийг [[үзэгдлийн хаяа]]ныхаа гадна талаарх бодос, биетүүдтэй харилцан үйлчилж байгаа байдлаар нь ажиглан илрүүлж болно. Жишээлбэл, хар нүхэнд татагдан орж байгаа хий, тоосонцрыг ажиглах боломжтой. Хий, тоосонцор нь хар нүхэнд татагдан орохдоо хуйларч (турбулент хөдөлгөөн), өндөр температур хүртэл халан, их хэмжээний цацраг ялгаруулна. <ref>{{cite web |url=http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know_l1/compact_binary.html |title=Gamma-rays from Black Holes and Neutron Stars |publisher=NASA/Goddard Space Flight Center}}</ref><ref>{{citation |first1=Ronald A. |last1=Remillard |first2Jeffrey E. |last2=McClintock |title=X-ray Properties of Black-Hole Binaries |journal=Ann.Rev.Astron.Astrophys. |volume=44 |year=2006 |pages=49-92 |url=http://arxiv.org/abs/astro-ph/0606352}}.</ref> Ийм ажиглалтын үр дүнд манай [[ертөнц]]өд хар нүх бодтой оршин байна гэдгийг шинжлэх ухааны үндэстэй нотолсон билээ. <ref name="CMS1999">{{Citation |last1=Celotti |first1=A. |last2=Miller |first2=J.C. |last3=Sciama |first3=D.W. |title= Astrophysical evidence for the existence of black holes |year=1999 |journal=Class. Quant. Grav. |volume=16 |url=http://arxiv.org/abs/astro-ph/9912186}}.</ref>
Гэрлийг өөрөөсөө холдуулахгүй барьж байх хүчирхэг татах хүчин бүхий биет байж болох тухай дүгнэлтийг 1783 онд анх Английн одон орон сонирхогч Жон Мичелл хийж байжээ. <ref name="Michell1784">{{citation |last=Michell |first=J. |year=1784 |journal=Phil. Trans. R. Soc. (London) |volume=74 |pages=35-57}}.</ref> 1795 онд Францын физикч Пьер Симон Лаплас тооцооныхоо үр дүнд тулгуурлан мөн адил дүгнэлт хийж байв. <ref>{{cite web |url=http://library.thinkquest.org/25715/discovery/conceiving.htm#darkstars |title=Dark Stars (1783) |accessdate=2008-05-28 |quote= |publisher=[[Thinkquest]] }}</ref><ref>Laplace; see Israel, Werner (1987), "Dark stars: the evolution of an idea", in Hawking, Stephen W. & Israel, Werner, 300 Years of Gravitation, Cambridge University Press, Sec. 7.4</ref>
|
