Засаг захиргааны зохион байгуулалт: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
43.242.243.159 (Яриа) хэрэглэгчийн 573623 засварыг цуцлах
Tag: Undo
No edit summary
Tags: Mobile edit Mobile web edit
Мөр 72:
Их Монгол улсын нутаг дэвсгэрийг бүхэлд нь Баруун, Зүүн, Төвийн гэсэн гурван том түмэнд хувааж, Төвийн түмнийг Наяа ноён захирч түүний мэдэлд Гурван голоор савласан төвийн нутаг хамрагджээ. Баруун түмнийг Боорчи захирч Алтай нуруу орчмын нутаг түүнд харьяалагджээ. Монголын зүүн хэсэг Хянган нуруу орчим нутаг Зүүн түмэнд харьяалагдаж Мухулайн захиргаанд байв.
Их түмэн нь дотроо хэд хэдэн бага түмэнд, бага түмэн нь мянгат, зуут, аравтад тус тус хуваагдаж байв. Тэдгээр нь байлдааны үед 10-10 000 цэрэг гаргах, тайван цагт тогтоосон хэмжээний татвар төлөх үүрэгтэй. Чингис хааны төр, захиргааны зохион байгуулалт нь нүүдэлчдийг захирах хамгийн оновчтой хэлбэр байсан юм.
энэ үед сэкс хийдэг байсан
=== [[Их Монгол улс|Их Монгол улсын]] гадаад бодлого ===
 
Их Монгол улсын эргэн тойронд нийгмийн хөгжлийн түвшингээр харилцан адилгүй улс орнууд олширч байв. Чингис хаан Их Монгол улсаа байгуулаад, хөрш орнуудтай эрх тэгш найрсаг харилцаа тогтоож тэднээр улсаа хүлээн зөвшөөрүүлэх, чөлөөт худалдааг хөгжүүлэх, гадаад аюулгүй байдлаа баталгаажуулахыг эрхэмлэв.
Үүний тулд Умард Алтан улс, Тангуд, Хорезм зэрэг улс оронд элч илгээж байв. Умард Алтан улсын эрх баригчид Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөх нь байтугай алба өгөхийг хариу шаардав. Хорезмын шах элч, худалдаачдыг алж, эд барааг нь дээрэмдэн авчээ.
Ийм нөхцөлд асуудлыг тайван замаар шийдвэрлэх боломжгүй болов. Чингис маан 1205 онд Тангудыг анх довтолжээ. Энэ нь Тангуд, Умард Алтан улстай хүч хавсрахаас сэргийлэх, Алтан улсыг дайлах түшиц газар болгох, гадаад байдлаа бэхжүүлэх стратегийн зорилготой холбоотой. 1207, 1210 онд дахин довтолж хот сууриныг нь эзлэн, эд баялаг, тэмээ малыг нь үлэмж хэмжээгээр олзлон авчээ. Тангудыг жил бүр алба барих, аян дайнд цэрэг нийлүүлж байхыг тулган зөвшөөрүүлсэн байна.
Тангуд улсыг байлдсанаар суурин орныг байлдах анхны туршлага олжээ. Умард Алтан улс нь Монголчуудыг Хятадтай худалдаа арилжаа хийх явдлыг хаан боогдуулж, нүүдэлчдийг хооронд нь эвдрэлцүүлж нэгдэн нягтрахад нь ямагт саад болж иржээ.
1211 онд эцэг өвгөдийг гэрээсийг биелүүлж олон жилийн “өшил өшин хясал хясахаар” Чингис хаан их цэргийн хүчээр довтлон орсон нь Алтан улстай хийсэн 23 жилийн дайны эхлэл болов. Хоёр замаар их цэрэг хөдөлгөн, нэгийг нь Чингис хаан, нөгөөг нь Мухулай, Зэв нар удирджээ. Монгол цэргүүд Алтан улсын зарим мужийг эзлэн авч их хэмжээний эд баялаг олзлон аваад буцжээ.
Гэвч Алтан улс амалсан ам, хэлсэн үгэндээ хүрээгүй тул 1213, 1214 онд Чингис хаан Алтан улсад дахин их цэрэг оруулж, 1215 онд Нийслэл Жүндү /Бээжин/ хот болон зарим чухал газрыг эзлэв. 1217 оны 8 сард үлдсэн газар нутгийг эзлэх үүргийг Мухулайд даалгаж, нутагтаа буцаж ирэв.
Хорезм улсыг байлдан эзэлсэн нь
Хорезм нь Хятад-Газар дундын тэнгис, Энэтхэг-Орос зэрэг худалдааны замын гол зангилаа газар буюу Баруун Туркестаны нутаг Аму-дарьяа мөрний адагт орших хагас суурьшмал орон. Худалдааны төв байсан учир хөгжлөөр илүү, эдийн засаг нь хүчирхэг байв.
1217 онд Хорезм улсаас Монголд худалдаа хийхээр ирсэн элчийг буцахад нь Чингис хаан Ухуна тэргүүтэй 450 хүнийг дагуулан илгээжээ. Чингис хаан Хорезмын шаханд захидал илгээж худалдаа хийлгэхээр тэднийг явуулснаа дурьдаад цаашид худалдааг хоёр талаас дэмжин явуулж байхыг хүсчээ. Худалдаачдыг Отрар хотод очиход холын дарга Иналчуг тэднийг хөнөөжээ. Чингис хаан энэ тухай сонсоод маш их хилэгнэсэн боловч 1218 онд Хорезмын шахад дахин элч илгээн буруугаа хүлээхийг шаардав. Хорезм шах элч нараас хоёрыг нь алж, нэгийг нь доромжлон буцаажээ.
Тиймээс Чингис хаан Хорезмыг дайлах шийдвэр гаргаснаар өрнө, дорнодод монголын цэрэг зэрэг байлдах болов. Алтан улсыг монголчууд эзэлсэн дуулианд итгэж ядан, Монголд хоёр ч элч илгээн лавлаж байсан Хорезмын шах тийнхүү монголчуудтай нүүр тулжээ. 1218 онд Чингис хаан Их хуралдайг хуралдуулж өөрийн эзгүйд төрийн хэргийг Отчигин ноёнд, говиос өмнөх хатан гол хүртэлхийг гүнж Алагбэхид хариуцуулав.
Хорезм улсыг байлдахдаа Чингис хаан мэргэн зөвлөгч Елюй-чу-цай, дөрвөн хүү, жанжнуудаас Боорчи, Шихихутаг, Зэв, Сүбээдэй, хатадаас Хуланг дагуулж мордов. Зарим мэдээгээр Чингис хааны цэргийн тоо 150-200 мянга орчим байсан гэдэг.
1218 онд Чингис хаан өөрийн цэргийн хүчийг зам гүүр тавих, хотын хэрэм эвдэх харвуур зэрэг оньсон хэрэгсэл, тос бүхий шатаагч вааран сум, харвах оньс зэрэг байлдааны шилдэг зэвсэг техникээр хангажээ. Чингис хаан Алтан улстай байлдахдаа шинэ зэр зэвсэг олзолсон төдийгүй, суурьшмал улс орныг дайлах арга ухаанд суралцсан нь амжилт олоход нөлөөлсөн байна.
Чингис их цэргээ хоёр хувааж элчийг нь хөнөөсөн Отрар хотыг эзлэн, Иналчукийг алж, хотыг үнэсэн торвог болгов. Чингис хааны цэргийн нөгөө хэсэг нь 1218 онд долоон мөрөн, 1219-1221 онд эртний соёлт Бухар, Самарканд, Ургенч хотыг эзлэн авчээ.
1221 онд Зэв, Сүбээдэйн удирдсан цэрэг Хорезм шах Мухамедийг мөрдөн хөөхийн хамт Азербайджан, Гүржийг эзлэв. Шемиха хотыг эзлээд умард Кавказын уулсыг давж тэндээс Крым хүрч Судакийг авав. 1223 онд Калка голын хөвөөн дээр Оросын вангуудын цэргийг бут цохив.
Тийнхүү Чингис хааны их цэрэг олон улс, хот, асар уудам газар нутгийг эзлэн авч Монголын эзэнт гүрний үндсийг тавив.
Тангудыг эзэлсэн нь
1225 оны эхээр Чингис хаан цэргээ аван эх нутагтаа буцаж иржээ. Энэ нь хэд хэдэн шалтгаантай:
• Алтан улсыг дайлж Мухулай жанжин нас барсан.
• Алтан улсын зарим хот монголчуудын эсрэг боссон.
• Тангууд улс хүчин хавсраагүй, харин эсрэг зогссон.
Чингис хаан богино хугацаанд 100 000 цэрэгтэй, мөн оны намар Тангуд руу хөдөлжээ. Чингис хаан Тангудад элч довтолгон, бид Сартуулыг дайлахдаа чамайг баруун гар болж морд гэхэд чи хэлсэндээ хүрсэнгүй үгээр дайрсан билээ. Бид Сартуулыг эрхэндээ оруулаад ирлээ. Одоо чамтай дайтна хэмээн мэдэгдэж дайн зарлажээ.
1226 оны хаврын тэргүүн сард цэргээ 2 хуваан Зүүн гарыг Чингис хаан өөрөө удирдан Силян хотод хүрэв. Силян нь Тангудын нийслэлийн дараа орох хоёр дахь том хот, Худалдааны чухал төв төдийгүй Төвдийн өндөрлөгт нэвтрэн орох байлдааны чухал түшиц газар байв. Силян хот байлдалгүйгээр бууж өгчээ.
Баруун нарын цэрэг нь Түрэмгий балгасыг эзлэн авч 1227 оны 1 сард Яргай хотод төхөж очив. Гол хүч нь Түрэмгий балгасанд нэгэнд цохигдсон, нийслэлээ бага хүчээр хамгаалж байсан тул Тангуд улс ялагдав.
=== [[Их Монгол улс|Их Монгол улсын]] эдийн засаг ===
[[Чингис хаан]] төрөө төвхнүүлээд, улс тусгаар оршихын үндэс эдийн засгийг онцгой анхаарчээ. Улсын эдийн засгийн үндэс-мал аж ахуйг хөгжүүлэхийг чухалчлав. Тиймээс малаа өсгөх үндэс болсон байгаль хамгаалах асуудлыг төрийн бодлогодоо онцгойлон үзэж байлаа. Адуу нь улс орноо хамгаалах, өргөн уудам нутагт харилцаа холбоо залгуулах, нүүдлийн мал аж ахуйгаа хөтлөх, баяр наадам, ав хомрого зэрэгт чухал үүрэгтэй байжээ.