Хаан: Засвар хоорондын ялгаа

'''Хаан''' ([[Монгол бичиг|монголоор]]: {{mongolUnicode|ᠬᠠᠭᠠᠨ}}) буюу '''Хаган''' гэх цолыг анх [[монгол]]ын [[Сяньби|Сяньби улс]] өмнөх үеийн [[шаньюй]] ([[Хятад хэл|эртний хятад хэлээр]]: '''darhwa)''' гэж нэрлэж байсан цолны оронд '''каган''' хэмээх цолыг улсын эзэд хэрэглэх болсон. Тухайн үед аймгийг эзэдийг '''хан''' гэж цоллох агаад бүх аймгийн хангуудыг нэгтгэсэн гэх утгаараа Хаган гэх болсон. Энэ үеэс хойш бүх нүүдэлчин улсууд Каган буюу Хаган хэмээх цол хэрэглэх болсон.

 

Уг цол нь нэршилийн хувьд Монгол болон Түрэг угсаатанд адил төстэй дуудагддаг нь хаяа залган сууж, хэл соёлоор харилцан нөлөөлдөг учраас адил дуудах тал байдаг.

 

 

=== Оргил үе ===

[[Их Монгол улс|'''Монголын эзэнт улсын''']] үед уг цолны эрх мэдэл нь маш өргөн газар нутгийг захирах хүндэт цол болоод зогсохгүй бүх ертөнцийг захирах '''Мөнхтэнгэрээс заяат Далай Их Хаган''' гэж ойлгогдоход хүрсэн нь хаан цолны оргил үе нь байжээ. 1206-1259 оныг хүртэл бүх улс орон даяар орших нутгийг эзэмшиж байсан бол 1260 оноос эхлээд түүний мэдлийн хүрээ нь [[Монгол үндэстэн|Монгол]], [[Уйгур үндэстэн|Уйгур]], [[Хятад үндэстэн|Нанхиад]], [[Алтан улс|Зүрчид]], [[Кидан үндэстэн|Хятан]], [[Тангуд]], [[Төвөд|Түвд]], [[Курё улс|Солонгос]], [[Сүн улс|Сүн улсын]] нутаг зэрэг Зүүн Өмнөд Ази, Зүүн Хойд Азиийн нутгуудыг шууд захирч, [[Алтан Орд|Зүчийн улс]], [[Цагаадайн улс|Чагадайн улс]], [[Ил хаант улс|Хүлэгүгийн улс]]<nowiki/>уудын ёс төдий эзэн нь байх хэмжээнд хүрч эрх мэдэл, хүч чадал нь бууран доройтоход хүрсэн явдал нь тухайн цагийн [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл|Хубилай-Аригбөх нарын хаан ширээний төлөө тэмцэл]], Их Монгол улсын задрал зэрэг нь нөлөөлжээ. Гэсэн хэдий ч бүх Хятадын газар нутгийг эзэлж, тэдний эзэн хаан буюу [[Хуанди|'''Хуанди''']] болсон нь эдийн засгийн хүрээнд том дэмжлэг бааз суурьтай болсон нь [[Юань улс]] мөхөх хүртэл их хааны сүр хүч хэвээр байхад нөлөөлсөн юм.

 

=== Доройтолын үе ===

[[Юань улс|'''Юань улс''']] мөхсөний сүүлээр Монголын их хаад нь хятадын том эдийн засаг, тэр нутагт суурьшсан монгол, түрэг уйгур цэргийн томоохон хүч бүхий чухал газар нутгийг алдсанаар хүч чадал, эд баялаг болсоноор Хархорум төвтэй Монголд нутаглаж байсан овог аймгийн хүчирхэг эздээс үл ялгарах болжээ. Ингээд хөрөнгө мөнгө, хүчирхэг цэргийн дэмжлэггүй болсон нь том ноёдын тоглоомон хүүхэлдэй болох явдал их байсан. 1370-1480 он хүртэл "'''их хаган'''" цолыг хүртсэн [[Билэгт хаан|'''Билэгт хаанаас''']] эхлээд [[Даян хаан|'''Даян хаан''']] хүртлэх бүх хаад цөм цаг бусаар өнгөрч, хүчирхэг [[тайш]] ноёдын улс төрийн золиос болсон. Энэ үед Хаан гэдэг цолтой язгууртан бол аль нэг сурвалжит ноёны, хааны нэрийн өмнөөс улсыг захирах эрх мэдэлд хүрэх хэрэгсэл болжээ. Энэ үед монголыг "Зургаан түмэн монгол, Дөрвөн түмэн Ойрад" гэх болж, хаан эзэн зургаан түмнийг ерөнхийлөн захирдагаас, зүүн түмэн болох '''[[Халх]], [[Урианхай]], [[Цахар түмэн|Цахар]]''' зэрэг нь шууд захирагдаж, баруун түмний [[Ордос]], [[Түмэд]], [[Юншээбүү]] нар нь их хааны угсааны [[Жонон|жинонд]] захирагдаж, нөгөө дөрвөн Ойрад нь биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеийг чухамдаа Хятадын [[Мин улс|Мин улсын]] [[Мин улсын судар|түүх сударт]] [[Бага хаадын үе|'''Бага хаадын үе''']] гэж нэрлэх болсон.