Синьхайн хувьсгал: Засвар хоорондын ялгаа

1902 онд татвараас болж төв болон орон нутгийн зөрчил гарч, орон нутаг төвөөс бараг үл хамаарах болов. Хятад заншлаар аман дээрээ төр улсдаа “үнэнч” гэх нь мэдээжийн хэрэг. 1906-1907 онд бэлэвсэн хатан хаан Цыси орон нутгийн захирагчдын эрхийг хязгаарлах захиргааны шинэчлэл явуулсан боловч 30 мянган дунд болон доод түшмэл үүнийг “чимээгүй” эсэргүүцэв.

Цыси хатан нас барсны дараа Чингийн төр (Цайтянь, Икуан нар) 1916 онд парламенттай болно гэж амлаад, 1909 онд орон нутгийн зөвлөлдөх хороодыг байгуулж эхлэв. 420 сая хүнтэй хятадын 2 сая нь “сонгуульд” оролцсон байна. Ямар ч гэсэн “сонгууль” хийжээ. 1910 онд Бээжинд “урьдач” парламент маягийн юм байгуулжээ. Манай монголын ноёд ч тэр “сонгуульд” нь очиж оролцсон юм билээ.

1906-1908 онуудад Тунмэнхой дөрвөн удаа Манж Чин гүрний эсрэг бослого гаргажээ. Тэрийг нь Манжийн төр бутартал дарсан байна. Ингээд эв нэгдлээ бэхжүүлэх ёстой атал Түнмэнхойн дотор хагарал гарч, хоёр хуваагдан 1908 онд ахин гурван бослого гаргажээ. Ахиад бутартал “наалгуулжээ”. Ахиад л Түнмэнхой хэд хэд хуваагдав.

Үүнийг би яагаад яриад байна гэхээр аливаа ард түмэн ялалтад хүрэхийн тулд зовж зүдэрч, үйлээ үзэж, цусаа урсгаж, нусаа хацартаа нааж байж олон жил цуцалтгүй тэмцэж байж амжилтад хүрдгийг харуулах гэсэн юм.

“Хувьсгалчид” манжийн армийн дотор ухуулан таниулах ажил хийх ёстой гэдгийг арай гэж “ойлгожээ”. Ингээд дараалсан хувьсгалууд гаргаж эхлэв. Эхлээд Сычуаны, дараа нь Учаны, тэгээд Шизяжуаны үймээн гэх мэт. Үүний үр дүнд Манж Чин гүрэн үнэхээр суларсан юм.

Хятадын ард түмний эсэргүүцлийг дарах гэж хичээх тутам армийг хүчтэй болгосон шинэ зүй тогтол үйлчлэх болов. Тэр үед хүчирхэг Бэйяны цэргийн бүлгийн командлагч, бидний сайн мэдэх генерал Юань шикай түүхэнд товойн гарч ирэв. Одоо тэр л хамаг асуудлыг шийддэг хүн болов.

Хятадын бараг бүх нутаг бослого хөдөлгөөний талбар болов. Түүний манлайд Монгол байсан нь мэдээжийн хэрэг. Монгол Улс тусгаар тогтнолоо олсон нь гайхамшигт явдал боловч “эртэй сайндаа” түүнийгээ олсон гэвэл огт буруу дүгнэлт болно.

1911 оны 11 дүгээр сард Бээжинд хааны Ордонд сандраан болж Манжуур руу зугтах орголт эхэлжээ. Зарим сурвалжид 250 мянган манж хүн (!!!) Манжуур руу зугтсан гэж тэмдэглэсэн байдаг.

Гэхдээ 1911 оны 11 дүгээр сарын 27-нд довтолгоогоо гэнэт зогсоов. Яагаад гэвэл Өмнөдийг бүрмөсөн устгачихаж болохгүй байсан юм. Одоо тэр хувьсгалчдаар манжуудыг айлгаж засгийн эрхийг булааж эхлэв. Тэрээр түр Ерөнхийлөгч болох болзол тулгахаас гадна Ерөнхийлөгч болох талаар гаднын улсуудын саналыг тандаж байлаа.

Юань шикай Чингийн ордны эрх мэдлийг Пу-И-гийн авга эгч бэлэвсэн хатан Лунъюй-д шилжүүлэв. Эзэн хааны болон манжийн язгууртнуудыг Бэйяны армид ихээхэн хөрөнгө хандивладаг болгов. Хойт мужуудын цэргийн болон захиргааны албан тушаалд зөвхөн өөрийн талын хүмүүсийг томилов. Энэ бүхний дүнд Чин гүрний дээдэс аливаа нөлөөллөө алдсан ба Юань шикай дурын үедээ Чин гүрнийг унагаж болох болов.

Ингэсний дараа 1911 оны 12 дугаар сарын 18-нд Юань шикай Өмнөдтэй хэлэлцээ хийж эхлэв. Энэ үеэр Умард үлэмж давуу талтай нь илт мэдэгдсэн юм. Яагаад гэвэл Өмнөдөд 14 “засгийн газар”, хэдэн арван улс төрийн байгууллага ажиллаж байжээ. Арай дэндүү хэтэрхий “ардчилсан” байсан аж.

Ингээд 1911 оны 12 дугаар сарын 29-нд Нанкины конференци дийлэнхи олонхийн саналаар Юань шикайг Хятадын түр Ерөнхийлөгчөөр сонгосон юм. Энэ л түүнд хэрэгтэй байв.