Байгал нуур: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Мөр 42:
}}</ref>.
Байгал нуур нь дэлхийн гадаргын усны 22-23% -ийг агуулдаг цэнгэг устай хамгийн том нуур юм. Цэвэр ус нь 23615.39 км3 (5,670 cu mi), энэ нь Хойд Америкийн Их нууруудаас ч илүү их ус агуулдаг гэсэн үг юм. Байгал нуурын гүн нь 1,642 метр (5,387 ft) тиймээс дэлхийн хамгийн гүн нуур юм. Мөн дэлхийн хамгийн тунгалаг 10 нууруудын тоонд ордог бөгөөд дэлхийн хамгийн эртний нуурт тооцогддог. 25-30 сая жилийн настай. Энэ бол дэлхийн гадарга дээрх долоо дахь том нуур юм.
Байгаль буюу байгалийн үзэмж бүрдсэн газар гэсэн утгатай монгол үгнээс тус нуурын нэр үүсчээ. Мөн буриадуудын дунд эрт цагт Байгал нуурын оронд галт уул байсан гэсэн домог яригддаг бөгөөд баян + гал гэсэн монгол үгнээс үүссэн гэсэн өөр нэгэн хувилбар байдаг нь энэ домогтой холбогдож болох юм. Геологийн судалгаагаар ч үнэхээр тэнд галт уул байсан байж болохыг тогтоожээ. Үүнээс гадна якут буюу түрэг хэлний бай /баян/ + күль /нуур/ гэсэн үгнээс үүсэлтэй гэсэн хувилбар ч бас бий. Хүрлийн үеийн монголчуудын [[дөрвөлжин булшны соёл]] Байгал хавийн бүх нутагт тархсанаас үзэхэд нуурын нэр монгол гаралтай байх бүрэн үндэслэлтэй. Түрэгүүд тэр үед баруун тийш төвлөрч байжээ.▼
Байгал нуур нь Танганийка нуур шиг эртний байц хөндий байсан бөгөөд, 31,722 км2 (12,248 миль2) урт, хавирган сар хэлбэртэй байдаг. Олон мянган төрлийн ургамал, амьтад энд амьдардаг. Нуурыг 1996 онд ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвд бүртгүүлсэн. Мөн Байгал нуурын зүүн талд Буриад монголчуудын овог аймгууд хонь, тэмээ, үхэр, хонь, адуугаа өсгөн амьдарсаар иржээ. Өвлийн дундаж температур -19 ° C (-2 ° F) зуны хамгийн ихдээ 14 ° С (57 ° F).
Байгал нуурын зүүн талын бүс нутгийг Транс-Байгал гэж нэрлэгддэг.
== Үгийн Гарал зүй ==
Түрэг хэлний бай /баян/ + күль /нуур/ гэсэн үгнээс үүсэлтэй юм. Байгаль буюу байгалийн үзэмж бүрдсэн газар гэсэн утгатай монгол үгнээс, мөн буриадуудын дунд эрт цагт Байгал нуурын оронд галт уул байсан гэсэн домог яригддаг бөгөөд баян + гал гэсэн монгол үгнээс үүссэн гэсэн өөр нэгэн хувилбар байдаг нь энэ домогтой холбогдож болох юм.
▲
== Түүх ==
Байгал нуурын хавьд хүмүүс амьдарч ирсэн урт удаан түүхтэй юм. Тухайн нутаг дэвсгэр дээр урьд өмнө мэдэгдэж байсан овог аймаг бол Күрикан юм.
Хүннү улсын хойд хэсэгт байрлах Байгал нуур нь Хань улсын цэргүүд МЭӨ II зууны үеэс МЭ-ний I зуун хүртэл Хүннү улсын армийг мөшгөн ялж байсан, Хань-Хүннүгийн дайны талбар байжээ. Домгийн 4 тэнгисийн хойд тэнгис(Běihǎi) болох асар том тэнгис(hanhai) байсан гэж тэд тэмдэглэн үлдээжээ.Зургаадугаар зууны үед энэ нутагт оршин сууж байсан Сибирийн овгийн Күриканчууд үүнд "их ус" гэсэн утгатай нэр өгчээ. Сүүлд "Байгаль нуур" гэж Буриадууд, "баян нуур" (Bay göl) гэж Якутууд нэрлэсэн байна. 17-р зуунд ОХУ орон нутагт өргөжин тэлэх хүртэл энэ нуурын талаар европчууд тун бага мэддэг байжээ. Курбат Иванов бол 1643 онд Байгал нуурт хүрсэн анхны Оросын судлаач байв.
1628-58 онд Оросууд Байгал нуур орчмын Буриад монголчуудын нутгийг эзлэн авчээ. Анх 1619 онд байгуулагдсан Енисеискээс Ангар мөрний дээд урсгалыг дагасаар, дараа нь Лена мөрнөөс урагш довтолжээ. Томск хотод 1609 онд оросууд анх Буриадын талаар сонссон. 1623 онд фронтууд нь Лена хүрэх анхны орос хүн болох Демид Паванда Ангара руу дайран Енисейскд иржээ.
Вайдор Савин (1624) болон Максим Перфильев (1626 ба 1627-28) нь Ангарын доод талын Тунгус орныг судлав. Баруун зүгт 1631 онд Енисейн дээд хэсэгт Красноярск хот байгуулагдсан. Красноярскаас зүүн тийшээ явсан олон баримт бичиггүй экспедицүүд. 1628 онд Пётр Бекетов Буриадын бүлгийнхэнтэй уулзаж, Братскын ирээдүйн газар дээр татвар хураажээ. 1629 онд Яков Хрипунов Томск хотоос цуутай мөнгөний уурхайг олохоор явжээ. Удалгүй түүний хүмүүс Оросууд болон уугуул иргэд хоёуланг нь тонож эхэлжээ. Тэд Красноярскийн өөр нэгэн босогчидтой нэгдсэн боловч хоол хүнс нь багасаж Буриад нутгийг орхиход хүрчээ. Энэ нь бусад оросууд энэ бүсэд ороход хэцүүгээр тусжээ. 1631 онд Максим Перфильев Братск хотод нэг модон цааз барьжж хэдий тайван байсан боловч 1634 онд Братск устгагдаад, хамгаалч нар нь алагджээ. 1635 онд Братскийг Радуковскийн удирдлаган дор шийтгэх ажиллагаа явуулсан. 1638 онд бүтэлгүйтсэн байна.
1638 онд Перфильев Ангар мөрөн, Илим хотыг гаталж Лена мөрөн, Олиокминск хот хүрэв. Тэрээр буцахдаа Витим голоор хөвөн, Байгал нуурын зүүн хэсэгт очин, Амур газрын тухай илтгэл сонсжээ.. 1641 онд дээд Ленад Верхоленск хот байгуулагдсан. 1643 онд Курбат Иванов Ленаг цааш явж, Байгал нуур, Олхон арал хоёрыг үзэх анхны орос болжээ. Скороходовын талын хагас нь нууранд үлдэн, хойд хэсэг дээд Ангарт хүрч улмаар зүүн хойд талын Баргужин голд өвөлжжээ.
1644 онд Иван Пукабов Ангар мөрнөөр Байгал нуурт хүрч, түргэн урсах хэцүү энэ чиглэлийг ашиглах анхны орос болов. Тэр нуурыг гаталж Сэлэнгэ мөрний доод эргийг судлав. 1647 онд дахин аялан газарч олж, улмаар Улаанбаатарын ойрхон Цэцэн Ханд бараалхжээ. 1648 онд Иван Галькин Баргужин гол дээр модон цааз барьж, зүүн тийш тэлэх төв болсон. 1652 онд Василий Колесников Сэлэнгэ, Үд, Хилок голуудыг даган ирээдүйд оруулах Чита, Нерчинск хийгээд Амурт хүрч чадсан гэж Баргужингаас мэдээлжээ. 1653 онд Пётр Бекетов Колесниковийн замаар Читийн баруун талын Иргэн нуур хүрч, тэр өвөл түүний хүн Урасов Нерчинскийг олжээ. Дараагийн хавар тэрээр Нерчинскийг эзлэхийг оролдсон хэдий ч Амурт түүний хүмүүс Стефановтай хүчээр нийлүүлсэн юм. Нутгийн Тунгусууд Нерчинскийг устгасан боловч 1658 онд сэргээжээ.
== Мөн үзэх ==
| |||