Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
хуц
Tags: Replaced blanking Visual edit
17-р зуунд айшин гиоро овгийн Нурхайч жүрчидийг нэгтгэн 1616 онд хожмын Алтан буюу Жин улс, манжаар Амага айшин гүрүн улсыг байгуулж хаан хэмээгдэх үеэс эхэлжээ. Тэрээр 2 жилийн дараа “долоон өшил гомдол” гээчийг зарлан хятадын Мин улсын холбоо харъяанд байх бусад жүрчин аймгуудтай хэдэн удаагийн амжилттай байлдаанаар Ляодунгийг эзэлж 1625 онд Мүгдэнг эзлэн нийслэл хэмээн зарлажээ. Ингэснээр тэрээр эдийн засаг хүн хүчний нөөцөөр хүчирхэгжин Монголтой шууд хиллэн харилцах болжээ. Тэр үед Монголчу
Мөр 1:
[[17-р зуун|17-р зуунд]] [[айшин гиоро]] овгийн [[Нурхайч]] [[Жүрчид|жүрчидийг]] нэгтгэн 1616 онд хожмын [[Алтан]] буюу [[Жин улс]], [[Манж|манжаар]] [[Амага айшин гүрүн улс|Амага айшин гүрүн улсыг]] байгуулж [[хаан]] хэмээгдэх үеэс эхэлжээ. Тэрээр 2 жилийн дараа [[“долоон өшил гомдол”]] гээчийг зарлан [[Хятад|хятадын]] [[Мин улс|Мин улсын]] холбоо харъяанд байх бусад жүрчин аймгуудтай хэдэн удаагийн амжилттай байлдаанаар [[Ляодун|Ляодунгийг]] эзэлж 1625 онд [[Мүгдэн|Мүгдэнг]] эзлэн [[нийслэл]] хэмээн зарлажээ. Ингэснээр тэрээр [[эдийн засаг]] [[хүн хүчний нөөц]]өөр хүчирхэгжин [[Монгол|Монголтой]] шууд хиллэн харилцах болжээ. Тэр үед [[Монголчууд]] хэдий тархай бутархай ч бүс нутагтаа хүчирхэг улс төр цэргийн байгуулалтай байв. Нурхайч Монголчуудыг Мингийн эсрэг холбоотноо болгох бодлогыг амжилттай хэгэгжүүлэн язгууртнуудаа монголтой [[худ ураг]] болгон дээр дурдсанчлан монгол бичгийг авч хэрэглэсэн байна. 1624 онд [[Зүүн монгол|зүүн монголын]] [[Харчин]], [[Дөрвөд]], [[Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн нэр төдий [[бага хаан]] [[Лигдэн]] тэргүүтэй [[ноёд язгууртнууд]] эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Бааран]], [[Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. 1630 онд [[Хорчин]], [[Түмэд]], [[Юншээбүү]], [[Ордос Авга]] зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар [[Харчин]], [[Асуд]], [[Найман]], [[Жаруд]], аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд [[Цахар|Цахарт]] цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. Лигдэн [[Хөх нуур|Хөх нуурт]] зугтан ирж [[Халх|халхын]] [[Цогт хунтайж|Цогт хунтайжийг]] хүлээх зуураа 1634 онд тэнгэрт хальжээ. 1646 онд [[Сөнөд|Сөнөдийн]] [[Тэнгис]] хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч [[Албат иргэд|албат иргэдээ]] аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. [[Oйрад Монгол]] [[Галдан хаан|Галдан хааны]] [[засаглал]] дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн [[ойрад монгол]] 1640 оны [[“Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”]]-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Хөх нуур]], [[дорнод Тургестан]], [[Хами]], [[Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркенд]], [[Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд хот|Самарканд хотууд]] руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон [[Орос|оростой]] худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд [[цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого]] хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. [[Халх ойрдын дайн|Халх ойрдын дайнд]] халхууд ялагдан зугтаж [[Чуулалт хаалган]] хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин [[Улхын гол|Улхын голд]] Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долнуурын чуулган|Долнуурын чуулганд]] халхын 4 аймгийн ноёд [[Манж чин улс|Манж чин улсад]] дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг [[Тэрэлжийн зуун модон|Тэрэлжийн зуун модонд]] байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар [[Цэвээнравдан]] тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад [[Хотгойд|хотгойдын]] [[Чингүнжав]], [[Хойд|хойдын]] [[Амарсанаа]] нар [[Халх ойрадын бослог|халх ойрадын бослогыг]] эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. 1745 онд манж нар [[Монголчуудын угийн бичиг]], [[Түүх|түүхийг]] [[Бээжин|Бээжинд]] хэвлэх нэрээр хураан авч устгаж эхэлсэн (магадгүй [[нууц товчоо]] ч байсан эсэхийг хэн мэдлээ) ба 1753 онд [[Дөрвөд аймаг]] манжийн захиргаанд орж,1755 онд Ойрад эзлэгдэн талуулж, 1757-1758 онд олон [[эх оронч]] Монголчууд хордуулагдан болон цаацлагдан хороолгуулж, [[Шашны тэргүүн|шашны тэргүүнийг]] [[Түвд|Түвдээс]] тодруулах болсон, халх ойрад дайны хөл татвар дайчилгаанд туйлдан доройтсон зэргээс үүдэн [[Тэнгэрийн тэтгэсний он]] жилүүд Монголд хүндээр туссан гэх бүрэн үндэстэй билээ.
*хуц
 
1853 онд [[Баруун Түмэд|Баруун Түмэдэд]] [[Найман сумын тэмцэл]] өрнөжээ. 1858 онд [[Үүшин хошууны дугуйлан|Үүшин хошууны дугуйлангууд]] үүсч, 1891 он гартал идэвхитэй байв. 1859 онд [[Зуу-Уд]], [[Зост|Зостод]] [[Манжийн эсрэг 1859 оны Зуу-Уд, Зостын бослого|манжийн эсрэг бослого]] гарчээ. 1863-1864 онд [[Манжийн эсрэг 1863-64 оны Зүүн Түмэд, Зостын бослого|Зост]], [[Манжийн эсрэг 1863-64 оны Зүүн Түмэд, Зостын бослого|Зүүн Түмэдэд]], 1864 онд [[Манжийн эсрэг 1864 оны Харчингийн бослого|Харчинд]] бослого гарав. 1866 онд [[Ордос|Ордост]] [[Дугуйлангийн хөдөлгөө|дугуйлангийн хөдөлгөөн]] эрчимжиж, [[зэвсэгт тэмцэл]] ч гарав. 1868 онд [[Байлингаагийн бослого]] гарлаа. 1870 онд Өвөр Монголд хаа сайгүй [[Манжийн эсрэг эсэргүүцэл]] өрнөв. 1873 онд [[Далай лам]] Манжаас нэлээд тусгаар байдалтай болсон нь Монголд нөлөөлөл үзүүллээ. 1877 онд [[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны (лалууд) бослогыг]] дарахад монголчуудаас хүн хүч дайчлав. 1880 онд Халхад [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|Онолтын цэргийн бослого]] гарав. 1881 онд [[Орос|оросууд]] [[Тува|Тувад]] онцгой эрхтэй болсон бол, 1883 онд тувачууд үүнийг эсэргүүцэн [[Алтан Майдарын бослого|Алтан Майдарын бослогыг]] дэгдээлээ. 1889 онд [[Жирэм чуулган|Жирэм чуулганд]] [[Жирэмын чуулганы бослого|бослого]] дэгдэв.
 
1891 онд аймшигт тэсрэлт болов. [[Улаан малгайтны бослого|Улаан малгайтны урвалгаан]], [[Улаан малгайтны бослого|Хятад тариачин Ян Ей Чуаний самуун]], [[Улаан малгайтны бослого|Жан Дан Даогийн үймээн]] гэж янз бүрээр нэрлэгдэх, монголчуудын түүхэнд учирсан хамгийн том [[гэноцид]]үүдийн нэг тохиов.
 
[[Хятад|Нангиад]] нар “Монгол хүнийг нь алж, газрыг нь булаая!” гэж уулгалан, Чин улсын засагтай сүлбээцэлдэн [[Зостын чуулган|Зостын чуулганд]] (Одоо Улаанхад), Харчин гурван хошуунд 48 өдөрт 150 мянган монголчуудыг хяджээ! Монгол оронд 1870 онд [[Их хүрээ|Их хүрээнд]] [[манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн]], 1880 онд [[ард]] [[Онолт|Онолтийн]] удирдлагаар [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|Улиастайн цэргийн бослого]], [[Ордосын дугуйлан]], 1900 онд [[Улиастай|Улиастайд]] [[Улиастайн 1900 оны монгол цэргийн бослого|манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого]], 1906 онд Их хүрээнд [[Их Хүрээний лам нарын 1906 оны хятадын эсрэг хөдөлгөөн|хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн]] зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. Монголд том ноёд лам нарын удирдлагаар [[үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн]] эрчимтэй өрнөн 1910 онд Их хүрээнд [[Их Хүрээний лам нарын 1910 оны хятадын эсрэг хөдөлгөөн|манжийн эсрэг ардын хөдөлгөөн]] гарч бүх нийтийн дэмжлэгийг хүлээн Хүрээний [[Сандо амбан]], [[Улиастайн жанжин]] нарыг хөөж 1911 оны 12 сард [[Олноо Өргөгдсөн Монгол улс|Олноо Өргөгдсөн Монгол улсыг]] байгуулан [[Богд Жавзундамба хутагт|Богд Жавзундамба хутагтыг]] хаанаар өргөмжлөн олноо тунхаглав. Манжийн эсрэг тэмцэл гагц халх төдийгүй нийт Монголыг хамарч байсны нэг нь [[Барга хошуу|Барга хошууны]] [[Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэнгийн]] удирдсан [[Баргын манжийн эсрэг бослого|манжийн эсрэг ардын тэмцэл]] болно. Тэрээр [[Богд хаант Монгол улс|Богд хаант Монгол улсын]] [[Төр|төрд]] зүтгэж [[Манлай баатар]] [[Цол|цолтойгоор]] [[Хатан баатар Магсаржав|Хатан баатар Магсаржавын]] хамт 1912 онд [[Ховд|Ховдоос]] [[Ховдыг чөлөөлөх байлдаан|манжийн цэргийг хөөсн]]өөр Монголын 150- 200 орчим жил манжаас хараат байсан байдлыг эцэс болгосон билээ.
 
== Ном зүй ==
 
* Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил
 
[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол|тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол үндэстэн| ]]