Туркменистан: Засвар хоорондын ялгаа

|албан_ёсны_нэр ='''Туркмен улсУлс''' <br>{{юникодмонгол|ᠲᠦᠷᠻᠮᠸᠨ ᠤᠯᠤᠰ}}

'''ТуркменстанТуркмен Улс''' нь Төв азийн улс бөгөөд баруун хойд хэсгээрээ [[Хасаг улс|Казакстан]], хойд болон зүүн хэсгээрээ [[Узбек улс|Узбекстан]], зүүн өмнөд хэсгээрээ [[Афганистан]], өмнөд болон баруун өмнөд хэсгээрээ [[Иран улс|Иран]] улстай болон баруун талаараа Каспийн тэнгистэй тус тус хиллэдэг.

Туркменстан  Туркмен нь олон зуун жилийн турш соёл иргэншлүүдийн уулзвар болж байсан. Дундад зууны үед [[Мерв]] хот нь 15-р зууны дунд хүртэл Хятадын худалдаа арилжааны цуваа явдаг байсан [[Торгоны зам]]<nowiki/>ын чухал зогсоол бөгөөд Исламын ертөнцийн агуу хотуудын нэг байсан. 1881 онд [[Оросын эзэнт гүрэн|Оросын эзэнт]] гүрний хавсарга улс болсон. ТуркменстанТуркмен нь Төв Ази дахь Болшевикийн  эсрэг хөдөлгөөн өрнүүлж байсан боловч 1924 онд ЗХУ-ын бүрэлдэхүүн Бүгд найрамдах улс болж, 1991 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]] задарч тусгаар тогнтолоо зарлах хүртэл [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Туркмен]] (Туркмен ССР) улс хэмээн нэрлэгдэж байсан.

ТуркменстанТуркмен улс нь дэлхийд байгалийн хийн нөөцөөрөө 4-т ордог. Газар нутгийх нь ихэнх хэсэг буюу 70 орчим хувийг [[Каракумын]] цөл эзэлдэг. 1993 оноос хойш иргэд нь төрөөс үнэгүй цахилгаан, ус болон газын хийгээр хангадаг.

ТуркменстанТуркмен улсын анхны ерөнхийлөгч [[Сапармурат Нивазов]] 2006 онд нас барах хүртлээ тус улсыг захирч байсан. 2007 онд [[Гурбангули Бердимухамедов]] ерөнхийлөгчөөр  сонгогдсон. [[Хүний эрхийн манах]] (Human Rights Watch ) байгууллага “''ТуркменстанТуркмен улс нь дэлхийн хамгийн дарангуйлсан дэглэмтэй улсуудыг нэг нь. Энэ улсад бие даасан хяналт бараг хаалттай, хэвлэл мэдээлэл болон шашны эрх чөлөө чанга хяналттай, хүний эрхийг хамгаалагчид болон бусад сайн дурын идэвхтнүүдийн засгийн газраас хяналт тавьж, аюул заналхийлэл учруулж байдаг'' ” гэж дүгнэлт гаргасан.

ТүркменТуркмен улсын нэрийг [[түркмен хэл|түркменээр]] ''Türkmenistan'' гэж бичдэг. ''Türkmenistan'' нь ''türk''+''men''+''stan'' гурван үеээс бүтнэ. «[[Түркмен үндэстэн|Түркмен]] [[улс]] [[орон]]» гэсэн утгатай. Эхний ''türk'' нь монголоор «[[Түрэг|{{MongolUnicode|ᠲᠦᠷᠦᠭ|h}}]]», «[[түрэг]]» гэж бичдэг үгний нэгэн [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг]] хувилбар нь мөн. Хоёрдугаар ''men''-ийг эрдэмтэд «-д хамаарах», «-рхүү» гэсэн утгатай ''-myn'' ,''-men'' гэх [[Согд хэл|согд]] залгаас гэж таадаг. Гуравдугаар ''stan'' нь «орон», «-ын газар», «улс» буюу ''[[-стан]]'' гэх [[перс хэл|перс]] дагавар юм. Монголд англи ''Turkmenistan'', орос ''Туркменистан'' хоёроос улбаалаад '''Туркменистан''' гэж бичих нь давамгайлж байгаа юм. Мөн орос ''Туркмения''-аас болж '''Туркмен''' гэж бичих нь байдаг. Дамдинсүрэнгийн толийг баривал '''Түркмен''', түркменээс нь галиглавал '''Түркменистан''', «-стан»-ыг нь «улс»-аар солиод '''Түркмен улс''', зүгээр л '''Түркмен''' гэж монголчилж болно. Азербайжанаар ''Türkmənistan'', хасагаар ''Түрікменстан'', хиргисээр ''Түркмөнстан'', сахагаар ''Түркменистаан'', оросоор ''Туркме́ния'', ''Туркмениста́н'' гэж үсэг, өргөлтийг нь өөрийн хэл бичигтэй тааруулснаас үлгэрлэвэл кирилл монголоор Түрэгмэнстаан, Түрэгмээн улс гээд бүр монголчлож ч болохоор байдаг.

Урьдын түүхэнд ТүркменТуркмен оронд төвлөж мандсан улс байсангүй. Хоёр мянган жилийн тэртээ [[Ахемины улс|Ахемин]], [[Эртний Македон|Македоны]] дайчдын зам татаж өнгөрчээ. Дараа нь [[Парф улс|Парф]], [[Сасаны улс|Сасан]] гэх мэт [[Иран угсаатан|Иран угсаатны]] байгуулсан төр улсын хязгаар нутаг байв. Эцэстээ [[Түрэг|Түрэг угсаатны]] умраас өмнөш, дорноос өрнөш нүүсэн нүүдлийн замд таарч аажмаар Иран бус Түрэг угсаатны нутаг болжээ. 10-р зуунаас [[Перс]] соёлтой Түрэг угсааны [[Селжук улс|Селжук]], [[Сартуул улс|Сартуул]] улсын бүрэлдэхүүнд орж явав. 13-р зуунд [[Их Монгол Улс|Их Монгол]], [[Хүлэгийн улс|Хүлэгийн]] гэх [[монгол үндэстэн|монгол]], 14-р зуунд [[Төмөрийн улс|Төмөрийн]] гэх [[түрэг-монгол]], 16-р зуунаас [[Хивын хант улс|Хивын]], [[Бухарын хант улс|Бухарын]] гэх [[узбек]] эзэнтэй улсуудын харьяанд орж явсаар 19-р зууны сүүлчээр [[Оросын Эзэнт Улс|хаант Орос]]ын цэрэгтэй учирчээ.<ref name=cs>[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Turkmenistan.pdf "Country Profile: Turkmenistan"] (PDF). Library of Congress Federal Research Division (February 2007).</ref>

Өнөөгийн ТүркменТуркмен орны үндсэн хүн ам нь [[Түркмен үндэстэн]]. Тэд [[Турк үндэстэн|Турк]], [[Азербайжан үндэстэн|Азербайжан]] бас багтдаг Түрэг угсааны өрнө салаа - [[Огуз]]т хамаардаг. «Огуз» гэдэг үг нь «аймаг» гэх түгээмэл утгатай. Огуз нь 9-р зуунд [[Каспийн тэнгис]]ээс [[Балхаш нуур]] хүртэл, ер нь [[Арал тэнгис]]ийн орчим нутаглаж байгаад баруун өмнө рүү зүглэжээ. Түрүүч нь явсаар [[Турк]]т, дагуул нь [[Азербайжан]]д, адаг нь [[Түркмен]]д суурьшсан шиг байна. 7-р зууны [[Орхоны бичиг]]т "''Sekiz-Oghuz'' («найман огуз»), ''Dokuz-Oghuz'' («есөн огуз») гэж бичжээ" хэмээн Түрэг судлалын эрдэмтэд тайлж уншдаг. Тиймээс [[Түрэг улс]]ыг мөхсний дараа Огуз («аймаг») Түргүүд [[Монгол улс|Монгол орноос]] нүүсэн байх гэж таадаг.<ref name=cs/>

Монголчуудын ноёрхлын дараа Түркмен овог аймгууд шинээр нэр төрлөө олж, өнөөгийн шинжийн суурь тавигджээ. 16-р зууны үед аймгийн холбоод нь хэд хэд бутарчээ. Тариачин узбек улсын (Бухарын, Хивын) бүрэлдэхүүнд байгаа гэдэг нэртэй боловч Түркменчүүд өөрсдийгөө эзэн мэдэж, малаа маллан амьдарсаар байлаа. Узбекийг дийлж давсан Оросын цэргүүд 19-р зууны төгсгөлд Түркмений нутагт тулсан.<ref name=cs/> Өмнөдийн [[Гөктепе]] («хөх дов») цайзыг Оросууд 1880-1881 оны өвөл эзлэн авснаар уудам Түркмен нутаг Оросын эзэмшлийн [[Закаспи муж]]ийн (Москвагаас харсан «[[Каспи]]йн чанад муж» гэсэн утга) бүрэлдэхүүнд орж засагдах болжээ. [[1921]] оноос өнөөгийн хил хязгаар зурагдаж, [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлтийн]] түр цагийн [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Автономит Туркестан Улс]]ын [[Түркмен муж]] гэгдэж байгаад [[1925]] оны [[5 сарын 25]]-наас [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах ТүркменТуркмен Улс]] (ЗСБНТүрУ) болжээ. Зөвлөлт ТүркменийТуркмений он жилүүд бусадтай адил жишгээр өнгөрсөн. Шашин шүтлэг хориглогдож лалын сүм хийд хаагдах, Орос хэл давамгайлах, Москвад эрх мэдэл төвлөх, Оросууд олноор нүүн ирэх гэх мэт нутгийнханд таагүй, харин аж үйлдвэржих, үйлдвэр уурхай, хот тосгод олноор баригдах гэх мэт нутгийнханд ээлтэй зүйлс хосолж байв. Эцэстээ ЗХУ-ыг бутрахад [[1990]] онд [[тусгаар тогтнол|тусгаар тогтнолоо]] зарлан тунхаглаж, [[1991]] онд тусгаар тогтносон [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] ТүркменТуркмен улс (Түркменистан) мэндэлжээ.

ТуркменистанТуркмен бол [[НҮБ]]-ийн гишүүн, [[бүрэн эрхт улс]] юм. Олон улсын хэрэгт төвийг сахиж алив эвсэл, холбооноос "бүрмөсөн татгалзсныг" НҮБ 1995 онд баталжээ.<ref>http://www.un.org/documents/ga/res/50/a50r080.htm</ref> 132 улстай дипломат харилцаатай.<ref>http://mfa.gov.tm/en/mfa-en/diplomacy/diplomatic-relations</ref>

ТүркменТуркмен бол [[Төв Ази]], тэр тусмаа [[Дундад Ази]]д 488,100 км² талбай эзлэн оршиж байгаа [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] орон юм. Нутаг дэвсгэр нь [[Хойд өргөрөг|х.ө. 35°]] – [[хойд өргөрөг|43°]], [[зүүн уртраг|з.у. 52°]] – [[зүүн уртраг|67°]] дотор бүхлээрээ багтана. Дэлхийн улс орнуудаас газар нутгийн хэмжээгээр [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|52-р том]] (Испанийн ард, Камеруны урд) нь юм гэнэ. Баруун талаараа [[Каспийн тэнгис]]тэй 1,786 км, хойд талаараа [[Казахстан]]тай 379 км, зүүн хойд талаараа [[Узбекистан]]тай 1621 км, зүүн урдуураа [[Афганистан]]тай 744 км, баруун урдуураа [[Иран]]тай 992 км урт газраар хиллэдэг. Өрнөдөөсөө дорнод хүртлээ 1100 км, умардаасаа өмнөд хүртлээ 650 км энтэй. Түркмений газар нутаг дунджаар д.т.д 100-220 метр өндөрт тогтсон, ер нь нилэнхүйдээ нам доор газар. Үүнээс Каспийн тэнгисийн ойрх өрнө тал нь [[Тураны нам доор газар]] гэж хэлэгдэнэ. Мөн нутгийн дийлэнх хэсэг нь цөл, [[Кара-Күмийн цөл]]д хамаарна. Ирантай хиллэх зурвасаар намхан уулстай, Узбекистантай хиллэх дорнод захын цэг буюу [[Айрабаба уул]] (3,139 м) хамгийн өндөр цэг нь болдог. Хамгийн нам доор нь [[Сарыгамыш нуур]]ын мандал. Томоохон голуудаас нэрлэвэл [[Амударья]], [[Мургаб гол|Мургаб]], [[Тэжэн гол|Тэжэн]] гурав.

== Зүүлт,Цахим тайлбархолбоос ==

{{commonscat|Turkmenistan|Туркмен}}