Хаан: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
No edit summary
Tags: Mobile edit Mobile web edit
Мөр 12:
 
=== Доройтолын үе ===
[[Юань улс|'''Юань улс''']] мөхсөний сүүлээр Монголын их хаад нь хятадын том эдийн засаг, тэр нутагт суурьшсан монгол, түрэг уйгур цэргийн томоохон хүч бүхий чухал газар нутгийг алдсанаар хүч чадал, эд баялаг болсонболсоноор ньХархорум төвтэй Монголд суужнутаглаж байсан овог аймгийн хүчирхэг эздээс үл ялгарах болжээ. Ингээд хүртээххөрөнгө өндөр шан хишиг өгөх бусмөнгө, харинхүчирхэг тэднээсцэргийн албадэмжлэггүй татварболсон авахнь болж, хуучинтом албат нарынхааноёдын тоглоомон хүүхэлдэй болох явдал их байсан. 1370-1480 он хүртэл "'''их хаган'''" цолыг хүртсэн [[Билэгт хаан|'''Билэгт хаанаас''']] эхлээпэхлээд [[Даян хаан|'''Даян хаан''']] хүртлэх бүх хаад цөм цаг бусаар өнгөрч, бусдынхүчирхэг [[тайш]] ноёдын улс төрийн идэшзолиос болсон. Энэ үед Хаан гэдэг цолтой язгууртан бол аль нэг сурвалжит ноёны, хааны нэрийн өмнөөс улсыг захирах эрх мэдэлд хүрэх хэрэгсэл болжээ. Энэ үед монголыг "Зургаан түмэн монгол, Дөрвөн түмэн Ойрад" гэх болж, хаан эзэн зургаан түмнийг ерөнхийлөн захирдагаас, зүүн түмэн болох '''[[Халх]], [[Урианхай]], [[Цахар түмэн|Цахар]]''' зэрэг нь шууд захирагдаж, баруун түмний [[Ордос]], [[Түмэд]], [[Юншээбүү]] нар нь их хааны угсааны [[Жонон|жинонд]] захирагдаж, нөгөө дөрвөн Ойрад нь биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеийг чухамдаа Хятадын [[Мин улс|Мин улсын]] [[Мин улсын судар|түүх сударт]] [[Бага хаадын үе|'''Бага хаадын үе''']] гэж нэрлэх болсон.
1480-1547 оныг хүртэл их хаан цолыг хүртсэн 3 хүний үед нийт улсыг хураамжилан захирч, эртний Их хаадын сүр хүчиндхүчийг санагдуулам дөхөж очсон ч, говийн өмнүүр нутаглаж, аймаг, овог бүрийг [[Хиад Боржигин]] овгийн хөвүүдээр захируулж эхэлсэн нь [[Батмөнх Даян хаан|Даян хааны]] дараа салан тусгаарлах, хаанд үл захирагдах болсонэхлэлийг ньтавьжээ. Мөн Алтайн нуруугаар нутагтай [[Дөрвөн ойрдын холбоо|Дөрвөн Ойрад түмэн]], [[Халх|Ар Халх]], [[Байгал нуур|Байгаль нуур]] хавийн овог аймгууд их хааны захиргаанаас аажимдаа салангид байх нөхцөл бүрдсэн.
 
[[Боди Алаг хаан|Бодь алаг хааны]] үед Урианхайн бослогийг дарахад гавьяа байгуулсан [[Түмэд]]<nowiki/>ийн [[Алтан хан|Алтан тайжид]] Түшээт хан цол, [[Дарайсүн гүдэн хаан|Дарайсүн гүдэн]] хааны үед Шидау хан цол тус тус олгосон. Бас 1542 онд Ордосын [[Гүнбилэг мэргэн жинон]] тэнгэрт хальсны дараа баруун гурван түмнийг дүү [[Алтан хан]] нь захирах болсноор жинон цолтны эрх мэдэл хумигдаж эхэлснээр Монголын улс төрд их хаан, жинон хоёрын сүр хүч, эрх мэдлийг хан цолтой язгууртан орлох эхлэл тавигдсан. 1547-1548 онд Алтан ханы цэргийн түрэмгийлэлээр их хаанд захирагдаж байсан нутаг, Чингис хааны 8 цагаан гэр, сүлд тугууд, зарим аймаг, отгуудыг эзлэн авч, цэргийн хүч чадал өссөн нь их хааны сүр хүч, эрх мэдлийн хил хязгаар нь зөвхөн Хянганы нуруу хавийн нутаг, Хорчин аймгийн нутгаар хэмжигдэх хэмжээнд хүрсэн.
 
1578 оноос [[Төвөд|Түвэдийн]] [[Далай лам|Далай ламын]] лүндэнгээр Монголын бусад томоохон аймгийн хүчирхэг [[хунтайж]], [[тайж]] нарт хан цол шагнасан явдал нь олон бага хаад ээлж дараалан тодрох явдал ихэссэн. XVII зууны эхээр [[Жянжоу Зүрчид|Жанжүү Зүрчид]]<nowiki/>ийн [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бусад овог аймгаа нэгтгэн хүчирхэгжих үеэс [[Хорчин]], [[Өвөр Халх]]<nowiki/>ын тайж нарт харилцан хан цол шагнаж эхэлсэн. Мөн түүх сударт тэдгээр олон бага хангуудыг хаган буюу хаан гэж бичих, хэлэлцэх, их хаантай адилтган үзэх явдал өргөн хэрэглэж байснаар [[Түмэн засагт хаан|Түмэн засагт хаанаас]] хойшх цэргийн хүч нөлөө сул [[Буян сэцэн хаан]], [[Лигдэн хаан|Лигдэн хутагт хаан]] нарын '''Монгол улусын их хаган''' гэх цол нь ердөө '''Цахар аймгийн эзэн''' гэж ойлгогдохоор болсон байна.
 
 
 
1630 он болох үест Өмнөд Монголын 16 аймгийн эздийн ихэнх нь хан цол хэрэглэж, Ар Халхын нутагт 4 язгууртан, ойрадад 2 язгууртан нийт 10 гаруй хүн хан цол хэрэглэж байжээ. Жишээ нь: '''[[Шолой сэцэн хан|Халхын Сэцэн хан]], [[Хорчин|Хорчины]] Түшээт хан Ууба, [[Алтан хан|Түмэдийн Алтан гэгээн сайн хан]], Харчины Хөндлөн хан, [[Хотгойд|Хотогойд]]ын [[Шолой убаши хунтайж|Алтан хан Шолой]], [[Ордос]]ын [[Бошигт жонон|Бошигт жинон хан]], [[Субадай засагт хан|Халхын Засагт хан]], [[Цорос|Чоросын]] [[Хархул хан]]''', [[Хошууд|Хошуудын]] [[Байбагас хан]]... гэх мэт.