Крымын ханлиг: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Мөр 5:
== Өмнөх түүх ==
1280 оноос эхлэн [[Зүчи]] ба [[Бат хан]]ы том ач болох [[Их Монгол улс|монголын]] хан [[Ногай]] нь Крым болон өмнөд Украйны нутагт [[Их Монгол улс]]аас тасран бие даан гарсан боловч тусдаа ханлиг улс үүсгэн байгуулаагүй юм. Энэхүү өөртөө засах улс нь 1298 он гэхэд Алтан ордны хан [[Тохта]]тай байлдан ялагдсан ба Ногай зугтаж яваад 1299 онд алагджээ. Дотоодын тэмцэлтэй байсныг ашиглан [[Женовагийн Бүгд Найрамдах Улс|Женова]] 1266 онд өөрийн худалдааны баазыг Крымийн хойгийн өмнөд эрэгт байгуулжээ. 1361 оноос 1380 захирагч байсан [[Мамай]] ч бас Алтан орд доторх эрх мэдлийн төлөөх тэмцэлд Крымийг өөрийн эдийн засгийн суурь баазаа болгон ашиглаж байв.
Алтан ордыг 120 жилийн дараа дахиад л дотоодын зөрчил гарч эхлэв. Тухайн үед Алтан ордыг [[Бэрх|Бэрх ханы]] шууд удам, [[Чингис хаан]]ы угсааны [[Давлет Берди]] захирч байв. Тэрбээр эхлээд 1419-1421 оны хооронд богинохон хугацаанд хан суув. Давлет Берди өөрийн нэг өрсөлдөгчдөө ялагдсаны дараа Крым рүү буцан ирж тэндээ суурьшихаар болов. Үүний зэрэгцээ энэ хооронд эрх мэдлийг гартаа авсан [[Улуг Мухаммед]]тай Давлет нь үргэлжлүүлэн дайтсаар байлаа. Улугийн холбоотон болох литвын их ван [[Витовт]] нас нөгчсөний дараа Давлетэд дахин Алтан ордын ханы эрх мэдлийг олж аван 1432 он хүртэл захирсан байна.<ref>Paine, Sheila: ''The Golden Horde: From the Himalaya to the Mediterranean.'' Penguin Books, 1998.</ref>
== Улс байгуулагдсан ба Османы эзэнт гүрэнтэй харилцах харьцаа ==
[[Зураг:Mengli bayezid.jpg|thumb|right|Менли. I. Гирей хан хүү Мухаммедийн хамт I. Гирей Османы эзэнт гүрний [[Баязид II.]] султанд айлчилж буй нь]]
[[Зураг:Dawlat berdi coin.jpg|thumb|right|rechts|[[Феодоси|Каффагаас]] олдсон Давлет Бердигийн нэр бүхий мөнгөн зоос]]
[[Зураг:Bakhchisarai Palace2.jpg|thumb|right|[[Бахчисарайн хааны ордон]]]]
[[Зураг:Russian campaigns in the Crimean Tatarian Khanate 1736.jpg|thumb|right|1736 оны Оросын давшилт]]
Ханлигийг байгуулагч нь [[Хажи Гирей]] бөгөөд Бердигийн хүүг унагаан гарч ирсэн. Түүнийг [[Тохтамыш|Тохтамыш хантай]] цусан төрлийн холбоотой гэх ба Тохтамыш хан нь алтан ургийн угсааны хан байсан юм.<ref>Alan W. Fisher: "The Crimean Tatars." Hoover Institution Press 1978, S. 3ff.</ref> Хажи 15-р зууны дундуур хэд хэдэн ялалт байгуулсны дараа өөрийн ханлигийг байгуулав.
Алтан ордны улс унасан ч Крымийн ханлиг хүчирхэгжиж Орос улс руу үе үе хүчтэй довтлох болсон тул Орос довтолгооныг нь болиулахын тулд эд бараагаар алба барьж байв. 1685 онд Оросын 1-р Петр хаан золиосны мөнгө төлөхийг бүрмөсөн болиулсан бөгөөд золиосны мөнгө төлж байсан нь Алтан ордны ноёрхол үргэлжилж байсан эсвэл Крымийн хараат байдалтай байсан гэсэн үг биш юм. Алтан ордноос салсан [[Казанийн ханлиг]] (1438–1552) 1552 онд, [[Астраханийн ханлиг]] (1466–1556) 1556 онуудад Орост эзлэгдсэний хариу болгож Крымчүүд Орост хүчтэй довтолгоо хийж байв. Крымийн ханлиг Орос, Украины нутагт довтолж олон тооны хүмүүсийг боол болгон Турк руу зардаг байсан ба 1769 онд хамгийн сүүлчийн удаа Орост довтолж 1785 онд Оросын хаант улсад эзлэгджээ.
| |||