Крымын ханлиг: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Мөр 1:
[[Файл:Gerae-tamga.png|thumb|right|Крымийн ханлигийн сүлд]]
[[Файл:Crimean Khanate 1600.gif|thumb|right|1600 оны үеийн Крымийн ханлиг]]
'''Крымийн ханлиг''' бол [[Алтан Орд]]ны улсаас тусгаарласан улсуудын нэг юм. Крымийн ханлигийг [[Зүчи]]йн угсааны [[Хажи Гирей]] 15-р зуунд [[Крымийн хойг]]т байгуулжээ. Гирей нь ойролцоогоор 1441 оны үед тус ханлигийг байгуулсан нь өнөөгийн [[Украйн]] улсын өмнө хэсгийн тал нутаг болох Крымийн хойг, мөн түүнчлэн 1556 оноос эхлэн [[Азов]] ба [[Кубань гол]]ын хоорондох [[Ногай улс|Ногайн ордын]] нутаг дэвсгэрийг хамарч байлаа. Зарим үед өнөөгийн [[Оросын Холбооны Улс|Орост]] ихэнх хэсэг нь харьяалагдах [[Дон мөрөн|Донын]] адаг хэсгийг ч өөртөө хамруулж байв. Крымийн ханлигийн нийслэл нь 1454 онд байгуулсан [[Бахчисарай]] хот юм. Алтан ордны дараах улсуудаас хамгийн урт хугацаанд оршин тогтносон цорын ганц улс нь Крымийн ханлиг буюу 1792 он хүртэл оршин тогтножээ. 18-р зуунд хүртэл крымийн ханлиг нь тухайн үедээ [[Польш-Литва|Польш-Литвын]] нутагт дэвсгэр хамаарч байсан Украйн, [[Молдав]], Оросоос боолчлох хүмүүс олзлон [[Османы эзэнт гүрэн]]д зардаг байсан тэдний хамгийн чухал „экспортын бараа“ байсан юм.<ref>A. Fisher: ''The Crimean Tatars.'' S. 26f.</ref> Крымийн ханлиг нь [[Османы эзэнт гүрэн]]тэй их хэмжээний худалдаа хийхээс гадна тэдний шашныг [[Украйны ислам|Украйнд]] голлон түгээн дэлгэрүүлэгчид байжээ.
== Өмнөх түүх ==
1280 оноос эхлэн [[Зүчи]] ба [[Бат хан]]ы том ач болох [[Их Монгол улс|монголын]] хан [[Ногай]] нь Крым болон өмнөд Украйны нутагт [[Их Монгол улс]]аас тасран бие даан гарсан боловч тусдаа ханлиг улс үүсгэн байгуулаагүй юм. Энэхүү өөртөө засах улс нь 1298 он гэхэд Алтан ордны хан [[Тохта]]тай байлдан ялагдсан ба Ногай зугтаж яваад 1299 онд алагджээ.
Дотоодын тэмцэлтай байсныг ашиглан [[Женовагийн Бүгд Найрамдах Улс|Женова]] 1266 онд өөрийн худалдааны баазыг Крымийн хойгийн өмнөд эрэгт байгуулжээ. 1361 оноос 1380 захирагч байсан [[Мамай]] ч бас Алтан орд доторх эрх мэдлийн төлөөх тэмцэлд Крымийг өөрийн эдийн засгийн суурь баазаа болгон ашиглаж байв.
Алтан ордыг 120 жилийн дараа дахиад л дотоодын зөрчил гарч эхлэв. Тухайн үед Алтан ордыг [[Бэрх|Бэрх ханы]] шууд удам, [[Чингис хаан]]ы угсааны [[Давлет Берди]] захирч байв. Тэрбээр эхлээд 1419-1421 оны хооронд богинохон хугацаанд хан суув.
Алтан ордны улс унасан ч Крымийн ханлиг хүчирхэгжиж Орос улс руу үе үе хүчтэй довтлох болсон тул Орос довтолгооныг нь болиулахын тулд эд бараагаар алба барьж байв. 1685 онд Оросын 1-р Петр хаан золиосны мөнгө төлөхийг бүрмөсөн болиулсан бөгөөд золиосны мөнгө төлж байсан нь Алтан ордны ноёрхол үргэлжилж байсан эсвэл Крымийн хараат байдалтай байсан гэсэн үг биш юм. Алтан ордноос салсан [[Казанийн ханлиг]] (1438–1552) 1552 онд, [[Астраханийн ханлиг]] (1466–1556) 1556 онуудад Орост эзлэгдсэний хариу болгож Крымчүүд Орост хүчтэй довтолгоо хийж байв. Крымийн ханлиг Орос, Украины нутагт довтолж олон тооны хүмүүсийг боол болгон Турк руу зардаг байсан ба 1769 онд хамгийн сүүлчийн удаа Орост довтолж 1785 онд Оросын хаант улсад эзлэгджээ.
| |||