Хаан: Засвар хоорондын ялгаа

[[Их Монгол улс|'''Монголын эзэнт улсын''']] үед уг цолны эрх мэдэл нь маш өргөн газар нутгийг захирах хүндэт цол болоод зогсохгүй бүх ертөнцийг захирах '''Мөнхтэнгэрээс заяат Далай Их Хаган''' гэж ойлгогдоход хүрсэн нь хаан цолны оргил үе нь байжээ. 1206-1259 оныг хүртэл бүх эзэнтулс гүрэнорон даяар орших нутгийг эзэмшиж байсан бол 1260 оноос эхлээд түүний мэдлийн хүрээ нь [[Монгол үндэстэн|Монгол]], [[Уйгур үндэстэн|Уйгур]], [[Хятад үндэстэн|Нанхиад]], [[Алтан улс|Зүрчид]], [[Кидан үндэстэн|Хятан]], [[Тангуд]], [[Төвөд|Түвд]], [[Курё улс|Солонгос]], [[Мьянмар|Мянмар]], [[Сүн улс|Сүн улсын]] нутаг зэрэг Зүүн Өмнөд Ази, Зүүн Хойд Азиийн нутгуудыг захирахшууд захирч, [[Алтан Орд|Зүчийн улс]], [[Цагаадайн улс|Чагадайн улс]], [[Ил хаант улс|Хүлэгүгийн улс]]<nowiki/>уудын ёс төдий эзэн нь байх хэмжээнд хүрч эрх мэдэл, хүч чадал нь бууран доройтоход хүрсэн явдал нь тухайн цагийн [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл|Хубилай-Аригбөх нарын хаан ширээний төлөө тэмцэл]], Их Монгол улсын задрал зэрэг нь нөлөөлжээ. Гэсэн хэдий ч бүх Хятадын газар нутгийг эзэлж, тэдний эзэн хаан буюу [[Хуанди|'''Хуанди''']] болсон нь эдийн засгийн хүрээнд том дэмжлэг бааз суурьтай болсон нь [[Юань улс]] мөхөх хүртэл их хааны сүр хүч хэвээр байхад нөлөөлсөн юм.

[[Юань улс|'''Юань улс''']] мөхсниймөхсөний сүүлээр угМонголын цолтоних хаад нь Хятадынхятадын том эдийн засаг, тэр нутагт суурьшсан монгол, түрэг уйгур цэргийн томоохон хүч бүхий чухал газар нутгийг алдсанаар хүч чадал, эд баялаг, шуудболсон захирах эзэмшил нутаггүй болж,нь Монголд сууж байсан томоохонаймгийн аймгийнхүчирхэг эздээс үл ялгарах болжээ. Ингээд хүртээх өндөр шан хишиг өгөх бус, харин тэднээс алба татвар авах болж, хуучин албат нарынхаа тоглоомон хүүхэлдэй болох явдал их байсан. 1370-1480 он хүртэл "'''их хаган'''" цолыг хүртсэн [[Билэгт хаан|'''Билэгт хаанаас''']] эхлээп [[Даян хаан|'''Даян хаан''']] хүртлэх бүх хаад цөм цаг бусаар өнгөрч, бусдын идэш болсон. Энэ үед Хаан гэдэг цолтой язгууртан бол аль нэг сурвалжит ноёны хааны өмнөөс улсыг захирах эрх мэдэлд хүрэх хэрэгсэл болжээ. Энэ үед монголыг "Зургаан түмэн монгол, Дөрвөн түмэн Ойрад" гэх болж, хаан эзэн зургаан түмнийг ерөнхийлөн захирдагаас, зүүн гурван түмэн болох '''[[Халх]], [[Урианхай]], [[Цахар түмэн|Цахар]]''' зэрэг нь шууд захирагдаж, байсан.баруун Бусадтүмний [[Ордос]], [[Түмэд]], [[Юншээбүү]] нар нь нэрих төдийхааны захирагдахугсааны болсон[[Жонон|жинонд]] захирагдаж, нөгөө дөрвөн Ойрад нь биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеийг чухамдаа Хятадын [[Мин улс|Мин улсын]] [[Мин улсын судар|түүх сударт]] [[Бага хаадын үе|'''Бага хаадын үе''']] гэж нэрлэх болсон.

1480-1547 оныг хүртэл их хаан цолыг хүртсэн 3 хүний үед нийт улсыг хураамжилан захирч, эртний Их хааныхаадын сүр хүчинд дөхөж очсон ч, говийн өмнүүр нутаглахнутаглаж, аймаг, овог бүрийг [[Хиад Боржигин]] овгийн хөвүүдээр захируулж эхэлсэн нь [[Батмөнх Даян хаан|Даян хааны]] дараа салан тусгаарлах, хаанд үл захирагдах болсон нь Алтайн нуруугаар нутагтай [[Дөрвөн ойрдын холбоо|Дөрвөн Ойрад түмэн]], [[Халх|Ар Халх]], [[Байгал нуур|Байгаль нуур]] хавийн овог аймгууд их хааны захиргаанаас аажимдаа салангид байх нөхцөл бүрдсэн.

[[Боди Алаг хаан|Бодь алаг хааны]] үед Урианхайн бослогийг дарахад гавьяа байгуулсан [[Түмэд]]<nowiki/>ийн [[Алтан хан|Алтан тайжид]] Түшээт хан цол, [[Дарайсүн гүдэн хаан|Дарайсүн гүдэн]] хааны үед Шидау хан цол тус тус олгосон. Бас Ордосын Гүнбилэг мэргэн жинон тэнгэрт хальсны дараа баруун гурван түмнийг дүү [[Алтан хан]]<nowiki/> нь захирах болсноор жинон цолтны эрх мэдэл хумигдаж эхэлснээр Монголын улс төрд их хаан, жинон хоёрын сүр хүч, эрх мэдлийг хан цолтой язгууртан орлох эхлэл тавигдсан. 1547-1548 онд Алтан ханы цэргийн түрэмгийлэлээр их хаанд захирагдаж байсан нутаг, Чингис хааны 8 цагаан гэр, сүлд тугууд, зарим аймаг, отгуудыг эзлэн авч, цэргийн хүч чадал өссөн нь их хааны сүр хүч, эрх мэдлийн хил хязгаар нь зөвхөн Хянганы нуруу хавийн нутаг, Хорчин аймгийн нутгаар хэмжигдэх хэмжээнд хүрсэн. 1578 оноос [[Төвөд|Түвэдийн]] [[Далай лам|Далай ламын]] зарлигаар Монголын бусад томоохон аймгийн хүчирхэг [[хунтайж]], [[тайж]] нарт хан цол шагнасан явдал нь олон бага хаад ээлж дараалан тодрох явдал ихэссэн. XVII зууны эхээр Жанжүү Зүрчидийн Нурхачи баатар бусад овог аймгаа нэгтгэн хүчирхэгжих үеэс Хорчин, Өвөр Халхын тайж нарт хан цол шагнаж эхэлсэн. Мөн түүх сударт тэдгээр олон бага хангуудыг хаган буюу хаан гэж бичих, хэлэлцэх, их хаантай адилтган үзэх явдал өргөн хэрэглэж байснаар [[Түмэн засагт хаан|Түмэн засагт хаанаас]] хойшх цэргийн хүч нөлөө сул [[Буян сэцэн хаан]], [[Лигдэн хаан|Лигдэн хутагт хаан]] нарын '''Монгол улусын их хаган''' гэх цол нь ердөө '''Цахар аймгийн эзэн''' гэж ойлгогдохоор болсон байна.