Хаан: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Мөр 1:
'''Хаан''' ([[Монгол бичиг|монголоор]]: ᠬᠠᠭᠠᠨ) буюу '''Хаган''' гэх цолыг анх [[монгол]]ын [[Сяньби]] улс хэрэглэсэн бөгөөд сурвалжид тэмдэглэгдснээр [[Нирун улс|Нирун улсын]] үеэс улсын зэнийг эхлэн хаган'''каган''' хэмээн нэрлэгдэхнэрлэх болсон. Тухайн үед аймгийг эзэдийг '''хан''' гэж цоллох агаад бүх аймгийн хангуудыг нэгтгэсэн гэх утгаараа Хаган гэх болсон. Нирун улсын үеэс хойш бүх нүүдэлчин ард түмэндулсууд Хаган буюу Хаан хэмээх цол хэрэглэх болсон. Хаган цолыг [[Түрэг улс|Хөх Түрэг]], [[Уйгур]], [[Их Монгол Улс|Их Монгол улсын]] үед тус тус хэрэглэж байсан.
 
==Нэрний үүсэл==
== Хаан цолны хэрэглээ ==
Уг цол нь нэршилийн хувьд Монгол болон Түрэг угсаатанд адил төстэй дуудагддаг нь хаяа залган сууж, хэл соёлоор харилцан нөлөөлдөг учраас адил дуудах тал байдаг.
 
== Монголын түүхэн дэхь Хаан цолны хэрэглээ ==
 
=== Оргил үе ===
[[Их Монгол улс|Монголын эзэнт улсын]] үед уг цолны эрх мэдэл нь маш өргөн газар нутгийг захирах хүндэт цол болоод зогсохгүй бүх ертөнцийг захирах '''Далай Их ХаанХаган''' гэж ойлгогдоход хүрсэн нь хаан цолны '''оргил үе''' нь байжээ. 1206-1259 оныг хүртэл бүх эзэнт гүрэн даяар орших нутгийг эзэмшиж байсан бол 1260 оноос эхлээд түүний мэдлийн хүрээ нь [[Монгол үндэстэн|Монгол]], [[Уйгур үндэстэн|Уйгур]], [[Хятад үндэстэн|Нанхиад]], [[Алтан улс|Зүрчид]], [[Кидан үндэстэн|Хятан]], [[Тангуд]], [[Төвөд|Түвд]], [[Курё улс|Солонгос]], [[Мьянмар|Мянмар]], [[Сүн улс|Сүн улсын]] нутаг зэрэг Зүүн Өмнөд Ази, Зүүн Хойд Азиийн нутгуудыг захирах хэмжээнд хүрч доройтоход хүрсэн явдал нь тухайн цагийн [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл|Хубилай-Аригбөх нарын хаан ширээний төлөө тэмцэл]] нөлөөлжээ.
 
=== Доройтолын үе ===
[[Юань улс|'''Юань улс''']] мөхсний сүүлээр уг цолтон нь Хятадын том эдийн засаг бүхий газар нутгийг алдсанаар хүч чадал, эд баялаг, шууд захирах эзэмшил нутаггүй болж, Монголд сууж байсан томоохон аймгийн эздээс үл ялгарах болжээ. Ингээд хүртээх өндөр шан хишиг өгөх бус, харин тэднээс алба татвар авах болж, хуучин албат нарынхаа тоглоомон хүүхэлдэй болох явдал их байсан. 1370-1480 он хүртэл "'''их хаанхаган'''" цолыг хүртсэн [[Билэгт хаан|'''Билэгт хаанаас''']] эхлээп [[МандуулДаян хаан|'''Даян хаан''']] хүртлэх бүх хаад цөм цаг бусаар өнгөрч, бусдын идэш болсон. Энэ үед монголыг Зургаан түмэн монгол, Дөрвөн түмэн Ойрад гэх болж, хаан эзэн зургаан түмнийтүмнийг ерөнхийлөн захирдагаас, зүүн гурван түмэн болох '''[[Халх]], [[Урианхай]], [[Цахар түмэн|Цахар]]''' түмнийгзэрэг мэдэхнь болжээшууд захирагдаж байсан. Бусад нь нэр төдий захирагдах болсон. Энэ үеийг чухамдаа Хятадын [[Мин улс|Мин улсын]] [[Мин улсын судар|түүх сударт]] [[Бага хаадын үе|'''Бага хаадын үе''']] гэж нэрлэх болсон.
1480-1547 оныг хүртэл их хаан цолыг хүртсэн 3 хүний үед нийт улсыг хураамжилан захирч, эртний Их хааны сүр хүчинд дөхөж очсон ч, Говийнговийн өмнүүр нутаглах болсон нь АрАлтайн Халхыннуруугаар нутагнутагтай түүнээс[[Дөрвөн аажимдааойрдын салангидхолбоо|Дөрвөн байхОйрад нөхцөлтүмэн]], эхэлсэн. Сүүлдээ энэ цол нь цаг үеэ дагаад нэрийн төдий[[Халх|Ар болжХалх]], 1578[[Байгал онооснуур|Байгаль олоннуур]] багхавийн хаадовог тодрохаймгууд явдалих ихэссэн.хааны Энэзахиргаанаас ньаажимдаа шарынсалангид шашныбайх нөлөөгөөрнөхцөл 1600 он болох үест аль хэдийн 10 гаруй бага хаад гарч ирээд тэднийг ямар гуншин нэмэн хан хэмээн дуудах болсонбүрдсэн. Жишээ нь: '''Сэцэн хан, Түшээт хан, Алтан хан, Хөндлөн хан, Хотогойдын Алтан хан'''... гэх мэт.
 
[[Боди Алаг хаан|Бодь алаг хааны]] үед [[Түмэд]]<nowiki/>ийн [[Алтан хан|Алтан тайжид]] Түшээт хан цол, [[Дарайсүн гүдэн хаан|Дарайсүн гүдэн]] хааны үед Шидау хан цол тус тус олгосноор [[Алтан хан]]<nowiki/>ы цэргийн түрэмгийлэлээр их хаанд захирагдаж байсан нутаг, зарим аймгийг эзлэн авч, цэргийн хүч чадал өссөн нь их хааны хүч, нэр сүрийг ихээхэн доройтоход нөлөөлжээ. 1578 оноос [[Төвөд|Түвэдийн]] [[Далай лам|Далай ламын]] зарлигаар Монголын бусад томоохон аймгийн хүчирхэг [[хунтайж]], [[тайж]] нарт хан цол шагнасан явдал нь олон бага хаад ээлж дараалан тодрох явдал ихэссэн. Мөн түүх сударт тэдгээр олон бага хангуудыг хаган буюу хаан гэж бичих, хэлэлцэх явдал өргөн хэрэглэж байснаар [[Түмэн засагт хаан|Түмэн засагт хаанаас]] хойшх цэргийн хүч нөлөө сул [[Буян сэцэн хаан]], [[Лигдэн хаан|Лигдэн хутагт хаан]] нарын '''Монгол улусын их хаган''' гэх цол нь ердөө '''Цахар аймгийн эзэн''' гэж ойлгогдохоор болсон байна.
===Монголын түүхээс арчигдсан үе ===
Үүнээс улбаалж тэдгээр хангууд тус бүртээ нутаг хуваан сууж, бага улстай болсон нь үүний араас их бага ноёд үл захирагдах болсон нь аажимдаа Манжид эзлэгдэхэд дөхөм болж, 1635 онд Манжийн [[Абахай хаан]] Бүх Монголын их хаан болсноор, '''Монголын их хаан''' цол хэрэглэхээ больсон. Гэхдээ энэ цол бол зөвхөн [[Чин улс|Манж Чин улсын]] хаадад л хамаарах болсоныг санах хэрэгтэй.
 
1630 он болох үест Өмнөд Монголын 16 аймгийн эздийн ихэнх нь хан цол хэрэглэж, ар халхын нутагт 4 хан, ойрадад 2 хан нийт 16-20 хүн хан цол хэрэглэж байжээ. Тэдгээрийг бага хаад хэмээн дуудах болсон. Жишээ нь: '''Сэцэн хан, Түшээт хан, Алтан хан, Хөндлөн хан, Хотогойдын Алтан хан'''... гэх мэт.
1911 онд Халхын дөрвөн аймаг Манж Чин улсаас салж, тусгаар Монгол улсыг байгуулснаар уг улсын хаанд 8 дугаар богд [[Жавзандамба хутагт|Жавзандамба]] заларчээ. Оны цолыг Олноо өргөгдсөн хэмээгээд 1911-1919, 1921-1924 онд тус тус Монголын сүүлчийн хаан ширээнд суусан юм.
 
===Монголын түүхээс арчигдсан үе ===
==Нэрний үүсэл==
Үүнээс улбаалж тэдгээр хангууд тус бүртээ нутаг хуваан сууж, бага улстай болсон нь үүний араас их бага ноёд үл захирагдах болсон нь аажимдаа Манжид эзлэгдэхэд дөхөм болж, 1635 онд Манжийн [[Абахай хаан]] Бүх Монголын их хаан болсноор, '''Монголын их хаан''' цол хэрэглэхээ больсон. Гэхдээ энэ цол бол зөвхөн [[Чин улс|Манж Чин улсын]] хаадад л хамаарах болсоныг санах хэрэгтэй.
Уг цол нь нэршилийн хувьд Монгол болон Түрэг угсаатанд адил төстэй дуудагддаг нь хаяа залган сууж, хэл соёлоор харилцан нөлөөлдөг учраас адил дуудах тал байдаг.
 
1911 онд Халхын дөрвөн аймаг Манж Чин улсаас салж, тусгаар Монгол улсыг байгуулснаар уг улсын хаанд 8 дугаар богд [[Жавзандамба хутагт|Жавзандамба]] заларчээ. Оны цолыг Олноо өргөгдсөн хэмээгээд 1911-1919, 1921-1924 онд тус тус Монголын сүүлчийн хаан ширээндсууринд суусан сүүлчийн хүн юм.
 
[[Ангилал:Цол]]