|
== Залуу нас==
Мөнх хаан нь 1208Юань оныулсын шарсударт луутэмдэглэснээр жилд1209 онд [[Чингис хаан]]ы отгон хөвгүүн [[ТулуйТолуй|Толуйгийн]]гийн их хатнаасхатан Сорхогтани бэхи төрсөннарын ахмад хөвгүүн болж мэндэлжээ. [[Хүлэгү]], [[Аригбөх]] ба [[Хубилай хаан]]ы ах байв. Чингис хааны Их бөө [[Хөхчү бөө|Тэб Тэнгэр Хөхчүү]] шинэхэн мэндэлсэн хүүд түүний гэрэлт ирээдүйг бэлгэдэж Мөнх<ref>Түүний нэрийг [[Юань улсын судар|Юань улсын судрын]] 3-р дэвтэрд "''Сяньзун илэрхий чанга хуанди нэр '''Манлайсу, Рүйзун''' [[Тулуй|Тулуйгийн]] ахмад хөвгүүн бөлгөө... Тэр цагт хааны аймгийн тэнгэрийн байдлыг мэдэх хүн өгүүлсэн нь хойно эрхгүй их эрхэм болмуй хэмээжээ''. ''Тийнхүү '''Манлайсу''' хэмээн нэрийджээ''..."</ref> гэдэг нэрийг хайрлажээ. [[Их Монгол Улс|Монгол гүрнийг]] тухайн үеийн дэлхийн хамгийн том их гүрний хэмжээнд хүргэсэн хаад түүний нэгдмэл байдлыг хадгалан чадсан төрийн гол зүтгэлтэн байжээ. Мөнх хаан өмнө зүг [[Хятад]]ад байлдан дагуулал хийж яваад 1259 оны шаргачин хонин жил Чунцин фу хотын ойролцоо '''Дяо Юй уул'''анд<ref>[[Сүн Лянь]] нар "[[Юань улсын судар]]" 3-р дэвтэр. Дандаа чянсангийн орчуулга. УБ., 2015. 151 дэх тал</ref> нас баржээ.
== Намтар ==
Их Монгол Улсын хаан Мөнх нь Тулуйн ууган хүү бөгөөд Тэв тэнгэр бөөгийн урьдчилан хэлснээр [[Мөнх тэнгэр|Мөнх тэнгэрийн]] шинэ эрхэм хүндэт хүн ажгуу. Тэрээр үнэхээр ч нэр шигээ мөнх гавьяаг байгуулсан нэгэн. Ид залуу 22 наснаасаа [[Өгэдэй хаан]]ыг дагаж 1230 онд хожмын хорт дайсан бөгөөд өвөг дээдэс Чингис Богдынхоо байнга сануулж байсан [[Алтан улс]]ыг дайлаар мордсоноор Мөнхийн аян эхэлсэн гэж хэлж болох юм. Удалгүй Алтан улсыг мөхөөгөөд дөрвөн жилийн хойно төрөлх Монголдоо эргэн ирэв. Эцэг Тулуй нь нас барсан тул Мөнхөд Өгэдэй харьяат иргэнийг хуваан өгөөд эцгийнх нь ордон тийш буцаажээ.
=== Мөнх хааны эдийн засгийн бодлого ===
=== Кипчакын аян дайн ===
Мөнх хаан Монголын эзэнт гүрний хүн амын тоог гаргахаас гадна бүх эд баялагийн нөөцийг тоолон гаргасан байдаг тэр бээр хүн амын тооллогыг алба татвар авах зорилгоор бус өөрсдийн эрхшээлд буй орнуудын бүх нөөц баялагийн хэмжээг тодорхойлж, тэдгээрийг үр дүнтэй ашиглах арга замыг эрэлхийлж байсаны илрэл юм. Өргөн уудам газар нутаг бүхий эзэнт гүрний хүн амын баялагыг зөвхөн нэг удаагийн ашиг руу чиглэсэн үйл ажиллагаа бус урт удаан хугацааны туршид системтэйгээр ашиглах бодлогыг явуулж байжээ. Түүнээс өмнөх хаад монголчуудын эртний хишиг тараах зарчмыг баримталж байсан бол Мөнх хаан төвлөрсөн тооцоон дээр суурилсан удирдлагыг эзэнт гүрэнд нэвтрүүлсэн юм.
Ийнхүү Тулуйн захирч явсан цэрэг ирээд Мөнхийн захиргааны болж, их аяны дөрөөгөө цааш сунгах болов оо. Хойтон жил нь Мөнх цэргээ авч өрнө тийш довтолсоор [[Болгар]] улсыг дайлаад [[Кипчак]] тийш одов. Мөнхийн цэргүүд Кипчакийн талд дайран ороод ихэнхийг нь устгахад цөөвтөр бүлэг цэрэг баруун зүг дутаан [[Ижил|Ижил мөрний]] орчмын шигүү шугуйд шургалан орсноор баригдахгүй болов. Тэд хааяа шугуй дотроос гэнэт уулгалан дайрч Монгол цэргүүдийн ачаа барааг дээрэмдэн түйвээж байлаа.
Үүнийг хэрэгжүүлэхийн тулд эхний ээлжинд хүн амын тооллогыг явуулж нөөц баялагийн хэмжээг тодорхойлсоны дараа тэдгээрийг ашиглах, алба татвар авах үйл ажиллагааг явуулж байв. Энэ нь Мөнх хааны татварын шинэчлэл байсан юм.
Мөнх үүнд их л зэвүүцэн дүү [[Бүжүг|Бүжүгтэй]] хэлцэж балар шугуйг бүслэн аваад нэгжсэн аж. Цатгалан могой үл шургам битүү нягт шугуйг цавчлан дөрвөн тэрэг зэрэгцэн явахуйц өргөн зам гарган дотогшлов. Волга мөрний нэгэн жижиг арал руу дутаан одсоныг нутаг дээр нь орхигдсон өвчтэй эмгэнээс олж сонсоод хойноос нь мөрдсөн авч мөрний ус сүртэй ихээр давалгаалан угтах нь тэр. Онгоц завьгүй тэд гайхашран байх үэс хүчтэй салхинд мөрний ус хоёр тийш ярагдаж ёроол нь үзэгдэж байлаа. Энэ зайг ашиглан мориор шаламгайлан гатлаад арал дээр авиран гараад захирагч Бачиманг баривчлан, дүү Бүжигтээ тушаал өгч түүнийг цаазлуулав. [[Киргиз]]ийн, их уул нуруу [[Каспийн тэнгис]]ийн хоорондох асар уудам газрыг байлдан дагуулаад Оросын харьяат Асу улсын нийслэл [[Магас хот|Магас хотыг]] бүслэн авчээ. Магас нь [[Хиргис уул]], [[Тэрх гол|Тэрх голыг]] түшиглэн байгуулагдсан газрын өө бартаа ихтэй тул хоёр сарын турш тулалдан байж Монголчуудын эрхшээлд орсон гэдэг. Энэ нь Оросыг эзлэх сүүлчийн байлдаан байжээ.
Мөнх эзэнт гүрний эдийн засгийн нэгэн чухал зүйл болох худалдааг цэгцэлж, ''ортаг'' худалдаачдад татвар ноогдуулж, тэдний ард иргэдийг шулан дээрэмдэх явдалыг зогсоож эзэнт гүрний худалдааг илүү зохион байгуулалттай болгосон юм. Мөн төсвийн алдагдал буюу язгууртан ноёдын тансаг хэрэглээ болон ''ортаг'' худалдаачдад шулуулдаг явдалыг таслан зогсоосон юм. Энэ бүхний үр дүнд монголын эзэнт гүрний эдийн засаг сайжирч өрнө дорныг холбосон худалдаа төдийгүй соёлын солилцоо ихээхэн идэвжих үндсийг тэрээр тавьсан юм
[[Гүюг хаан]] 1248 онд нас барснаар [[Чингис хаан|Чингис хааны]] алтан ургийн хөвүүд ихэс ноёдууд хоёр том бүлэг болж, хаан орын төлөө ширүүн өрсөлдөж эхлэв. [[Бат хаан|Бат]] тэргүүнтэй Зүчийн үр сад их л ухаалаг хөдөлж, тэр дундаас Бат хаан дөрөв дэх үеийн их хааныг сонгох саналаа ийн дэвшүүлсэн гэдэг. ''”Мөнх бол ертөнцийн сайн мууг үзэж хамаг хэрэг явдлын зовлон жаргалыг биеэр амссан, олон оронд их цэрэг удирдан захирч явсан, авьяас билигт, эрэлхэг баатар, цэцэн арга бодолтой учир түүнийг хаан ширээнээ өргөмжилбөөс наран ургах зүгээс наран унах хүртлэх газар нутгийг тохижуулан засаж чадна. Тэгвээс улс төр, цэрэг ард, хан хөвгүүд бид олны жаргалд баттай болох бус уу”'' гэж зарласнаар [[Зүчи]], [[Тулуй|Тулуйн]] талын ноёд зөвшөөрөн, хаан ширээнээ Мөнхийг залахаар 1249 оны өвөл монгол газарт хүргэсэн болой. Гэвч 1251 он хүртэл их хуралдайд Цагадай, Өгэдэйн үр ач, тэдний ноёд очилгүй байсаар гурван жил болсон байдаг. 1251 оны зун Бат хан, өөрийн дүү Бэрхэд их цэрэг өгч, цэргийн хүч хэрэглэн, их хуралдайг Хубилай даргалж, [[Аураг орд|Аураг ордод]] хаан суусан.
Түүний хаан суусны дараах эхний 2 жилд [[Цагадай]], [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] угсааныхан эсэргүүцэл гаргаж, их цус урссаны дараа сая хаан ширээгээ баттай болгож чадсан. Үүний дараачаас эхлээд өрнө дорно зүгт аян дайн хийх өвгөдийн их хэргийг үргэлжлүүлэн дүү Хубилайг 1255 оноос өмнө зүгийг дайлах цэргийн их захирагч, нөгөө дүү [[Хүлэгү|Хүлэгүг]] Аббасид зэргийн баруун өмнө зүгийн улсыг байлдан эзлэх цэргийг захирах их захирагчаар томилж тухайн газар орнуудыг түвшитгэхээр илгээсэн.
== Гадаад бодлого ==
Дэлхий дахиныг байлдан дагуулах аргыг Мөнх хаанаар заалгаж сурах нь зүйтэй гэж [[Иран]]ы Монголч эрдэмтэн Жувайни нэгэнтээ хэлсэн гэдэг.
=== Мөнх хааны шашны бодлого ===
=== Курё улсыг дайлсан аян дайн ===
Гол өгүүлэл: [[Солонгос дахь монголын байлдан дагуулал]]
[[Сүн улс|Сүн улсыг]] эзлэхийн тулд түүний зүүн зүгийн хөрш холбоотон Курё улсыг эзлэх, өөрийн нөлөөнд оруулах хэрэгтэй байсан. [[Чингис хаан|Чингис хааны]] үеэс эхлэн тус улсын вангийн нийслэл хотоо буцааж Кэгён хотод шилжүүлэх, [[Кужун ван (Курё)|Кужун ванг]] өөрийн биеэр ирж их хаанд бараалхах, жил бүр алба татвар төлөх, хотуудад даргач суулгах гэсэн шаардлагыг удаа дараа тавьж байсан. Эдгээр шаардлага нь [[Их Монгол улс|Их Монгол улсын]] гадаад улстай харилцахад тавьж байсан гол шаардлага байсан бөгөөд хэрэв үүнээс зөрчвөл шууд дайны хэлбэрт шилжиж байсан.
Мөнх хаан шашны хэт үзлээс татгалзаж, бүх шашныг адил тэгш байлгаж, өмнөх хаадын адил шашнаар дамжуулан эзлэгдсэн орнуудын хүн амыг захирахыг хичээж, шашны зөрчлөөс сэргийлсэн бодлого явуулж байжээ. Мөн шашин хоорондын маргааныг таслах, шашнуудын үнэн мөн чанарыг танихын тулд олон шашны мэтгэлцээн зохион байгуулж байсан зэрэг нь түүний шашны үйл ажиллагааны зөв бодлогын илрэл юм. Энэхүү үйл явдалыг судлаачид дэлхийн түүхэнд анх удаа бий болсон үйл явдал юм гэж тодорхойлдог бөгөөд түүний шашны талаархи бодлого үйл ажиллагаа бол эзэнт гүрнээр хязгаарлагдах бус дэлхийн хэмжээнд хэрэгжиж байжээ.
Иймээс 1253 онд Жалайртай хорчид 5000 цэрэг өгч илгээсэн. Энэ удаагийн аян дайн нь өмнөх үеэ бодвол их хэрцгий байсан гэж түүхэнд тэмдэглэжээ. 1254 оны үед гэхэд л 206,800 хүнийг олзолжээ. Гэнэтийн дайнаас үүдэж бүслэгдсэн хотуудын иргэд өлсгөлөнд нэрвэгдээд олонхи нь бууж өгөх, эзлэгдэж эхэлсэн. Харин удалгүй олзны хүмүүсийг ашиглаж усан онгоц хийж, Канхуа арал орчмын цэрэг бүгсэн арлуудыг дайран эзлэж эхэлсэн. Ингэснээр [[Курё улс|Гуулин улсын]] дотор бууж өгөх санал идэвхижиж, 1258 онд [[Чой У]] нарын толгойлсон цэргийн дэглэмийг устгаад, элч илгээж [[Жалайртай хорчи|Жалайртай хорчийн]] захирсан Монгол цэрэгт бууж өгсөн. Ингээд 1258 онд [[Кужун ван (Курё)|Кужун ван]] өөрийн хүү ирээдүйн [[Вонжун ван|Вонжун ванг]] их хаанд илгээсэн.
=== [[Хүлэгү]]<nowiki/>гийн аян дайн ===
* ''Гол өгүүлэл: [[Ил хаант улс|Ил хант улс]]''
* ''Гол өгүүлэл: [[Монголчуудын ассассинчуудтай хийсэн дайн]]''
| 