|
Далайн хөлөг онгоц зогсох, буудаллахад зориулсан далай тэнгисийн эрэгт тусгайлан бэлтгэсэн зогсоол бүхий суурин
{{About|хиймэл нуур бүхий усан сан үүсгэх}}
[[File:Glen canyon dam.jpg|thumb|300px||АНУ-ын [[Глен Канион боомт]]]]
[[File:Vyrnwy dam.JPG|thumb|300px||Lake Vyrnwy буюу Врнва нуурын боомт хажуугаас харагдах байдал, [[Уэльс]] улс, 1888 онд баригдаж дууссан]]
[[File:Karapuzha DamA1.JPG|300px|thumb|Карапуза боомт-Karapuzha Dam, Энэтхэгийн Керала муж дахь шороон боомт]]
'''Боомт''' гэдэг нь гадаргын усыг харимтлуулж [[усан сан|хиймэл нуур]], газар доорхи усыг хуримтлуулж усны нөөц бүхий сан байгуулахад ашиглагддаг барилга юм. Боомтоор хашигдан бий болсон хиймэл нуур нь үерээс дан ганц хамгаалахгүй, [[усжуулалт]], [[ус хангамж]], [[усны нөөц|үйлдвэрийн усны хэрэглээ]], [[усан орчны ахуй]] болон [[усан тээвэр]] зэрэгт ач холбогдолтой. [[Усны эрчим хүч]] бол боомт барьж эрчим хүч үйлдвэрлэх гол шаардлага юм. Боомт нь мөн ус ихтэй газарт урсац тохируулга хийн хуримтлуулж ус багатай газарт хуваарилах зорилготойгоор баригддаг. [[Үерийн хаалт]] эсвэл [[далан]] гэх мэт нь газар нутгийг усны аюулаас хамгаалах, усыг зайлуулах үүрэгтэйгээр гол ба усны урсгалын чиглэлийн дагууд эсвэл чиглүүлэх байдлаар баригддаг бол боомт нь усыг хуримтлуулах үүрэгтэйгээр голын урсгалд хөндлөн чиглэлд баригддаг барилга юм.
Боомт гэдэг англи үг ''dam'' нь дундад үеийн англи хэл,<ref>[http://www.bartleby.com/61/45/D0014500.html The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition]</ref> ба дундад үеийн голланд хэлэнд олон хуучин хотуудын нэрлэх нэр юм. Тухайлбал Амстердам-Amsterdam гэх мэт<ref>Source: ''Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde'' (''Magazine for Dutch Language and Literature''), 1947. The first known appearance of ''dam'' stems from 1165. However, there is one village, Obdam, that is already mentioned in 1120. The word seems to be related to the Greek word ''taphos'', meaning ''grave'' or ''grave hill''. So the word should be understood as ''dike from dug out earth''. The names of more than 40 places (with minor changes) from the Middle Dutch era (1150–1500 CE) such as [[Amsterdam]] (founded as 'Amstelredam' in the late 12th century) and [[Rotterdam]], also bear testimony to the use of the word in Middle Dutch at that time.</ref> Харин монгол хэлэнд ''боох'' гэсэн язгуураас гаралтай ба голыг урсгалын хөндлөн чиглэлд нь боосон саад хэмээн үзэж боомт гэж нэрлэжээ.
==Түүх==
===Эртний боомтууд===
[[Ойрх Дорнод]] болон [[Месопотам]]ид эртний боомтуудын ул мөр байдаг. [[Тигр мөрөн]] болон [[Евфрат мөрөн]]д нөлөөлж буй Месопотамийн уур амьсгал, голын горимыг урьдчилан таах тооцоолох боломжгүй байсан учир усны түвшнийг тохируулах зорилгоор боомт барьж ашиглаж байжээ.
Хамгийн эртний алдарт боомт болох [[Жордан гол]] дээрх [[Жава боомт]] нь [[Амман]] хотоос хойт зүгт 100км орчим зайд байрладаг. Энэ боомт нь хүндийн хүчнийх гэж хэлж болхоор 9м өндөр, 1м чулуун зүрхэвчтэй, 50м өргөн хяртай юм байна. Энэхүү байгууламж нь МЭӨ 3000.<ref>Günther Garbrecht: "Wasserspeicher (Talsperren) in der Antike", ''Antike Welt'', 2nd special edition: ''Antiker Wasserbau'' (1986), pp.51–64 (52)</ref><ref>S.W. Helms: "Jawa Excavations 1975. Third Preliminary Report", Levant 1977</ref> жилийн үед баригдсан гэж тооцогдож байгаа юм.
[[Эртний Египет]]ийн Вади Ал-Гарави дахь [[Садд-Эл-Капара боомт]] нь одоогийн [[Каир]]-оос өрнө зүгт 25км-т орших ба хярын урт нь 102м, суурийн өргөн нь 87м юм байна. Энэхүү байгууламж нь МЭӨ 2800<ref name="Günther Garbrecht 52f.">Günther Garbrecht: "Wasserspeicher (Talsperren) in der Antike", ''Antike Welt'', 2nd special edition: ''Antiker Wasserbau'' (1986), pp.51–64 (52f.)</ref> эсвэл 2600 .<ref name="Bazzasowr">{{cite web |url=http://www.fao.org/world/Regional/RNE/morelinks/Publications/English/HYSTORY-OF-WATER-RESOURCES.pdf |format=PDF|title=overview of the hystory of water resources and irrigation management in the near east region | accessdate = 1 August 2007 |author=Mohamed Bazza |authorlink= |date=28–30 October 2006 |publisher= Food and Agriculture Organization of the United Nations| pages= }}</ref> оны үед баригдсан ба үерийн хамгаалалтын зориулалт бүхий хуваарилах үүрэгтэй боомт байсан ба баригдсаныхаа дараа удалгүй их хэмжээний үерээс болж нурсан байна.<ref name="Günther Garbrecht 52f." /><ref name="Bazzasowr" /> Манай эриний өмнөх 19дүгээр зуунд XII эзэнт гүрний үед III Сеносерт Параос, [[Аменемхат III]] болон Аменемхат IV нар удирдан Дундад Египтийн Нил мөрөнд холбогдох 16км урт сувгийг ухсан байна. Энэ сувагт хоёр боомт барьж жилийн турш үерийн усыг хуримтлуулан ойр орчны талбайд түгээдэг байжээ. Үүний нэг боомтоор үүссэн усан санг "Mer-wer" [[Моерис нуур]] гэж нэрлэх ба 1700 км квадрат мандлын талбайтай ба орчин үеийн нэр нь Веркат Кароун юм.{{citation needed|date=November 2012}}
Эртний иргэншлийн үеийн инженерийн нэгэн гайхалтай бүтээл нь [[Йемен]] дахь [[Мариб боомт]] юм. Үүнийг МЭӨ 1750 эсвэл 1700 оны үед санаачлан барьсан ба хөндлөн огтлолын хэлбэр нь гурвалжин, 580 м урттай 4 метр өндөр - боомтын их бие хоёр янзын чулуун хийцээс тогтох ба хооронд нь зуурмаг бүхий чулуун өрлөгөөр холбожээ. Боомтыг засах ажил олон удаа хийгдсэн ба хамгийн чухал өргөтгөл засвар нь МЭӨ 750 үед хийгдсэн ба үүнээс хойш 250жилийн дараа боомтын өндөрийг 7м болгож өндөрлөсөн байна. [[Саба улс]]ын мөхлийн дараа, [[Химиарита улс|Химиаритчууд]] (~115 BC) боомтыг хяналтандаа авч сайжруулсан ба тэд барилгын өндөрийг 14м болгож, 5 ширхэг ус халиагуур, энерги унтраах худаг, 2 ширхэг чулуун хаалт бүхий ус авах барилга, ус хуваарилах сан хүртэл 1000м сувгийг тус тус барьжээ. Дээрх болон бусад өргөтгөлийн ажлууд МЭ 325 он хүртэл хийгдэж тэр хавийн 25,000 акр (100 km²) талбайг усаар хангадаг байжээ.
МЭӨ 3-р зууны дунд үеэр, Энэтхэгийн нутаг дэвсгэрт тухайн үеийн хүмүүс усны менежментийн системийг хийж байжээ. Тухайн систем нь боомт бүхий 16 усан сан болон ус хуримтлуулж хуваариалах маш олон сувгуудаас тогтож байв.<ref>{{cite web|title=The reservoirs of Dholavira|url=http://himalmag.com/component/content/article/44/1062-The-reservoirs-of-Dholavira.html|publisher=The Southasia Trust | accessdate = 27 February 2011|date=December 2008}}</ref>
[[Эплатин пинар]] бол Туркийн Коняа орчмын сүм ба түүнд зориулсан Хиттите боомтын ерөнхий нэршил юм. Энэ нь МЭӨ 15-аас 13-р зууны үе дахь Хиттите гүрний үед хамаарагдана.
[[Калланай]] бол 300м урттай, 20м өргөнтэй, 4.5м өндөртэй, [[Энэтхэг|Өмнөд Энэтхэг]ийн] [[Тамил Наду]] голын [[Кавери]] цутгал дээр бул чулуугаар баригдсан боомт юм. Үндсэн барилга нь МЭ 2-р зуунд хамаарагдах<ref>{{cite web |url=http://lawlibrary.unm.edu/nrj/48/3/03_agoramoorthy_indian.pdf|title=The Check-Dam Route to Mitigate India's Water Shortages |author=Govindasamy Agoramoorthy, Sunitha chaudhary & Minna J. HSU |work= |publisher=Law library – University of New Mexico | accessdate = 8 November 2011}}</ref> ба энэ нь хамгийн эртний ус хуваарилах, урсац тохируулах барилгад тооцогдох ба одоог хүртэл ашиглагдаж байна.<ref name="kallanai_oldest">{{cite web|url=http://www.hindunet.org/saraswati/traditionwater.pdf|title=''This is the oldest stone water-diversion or water-regulator structure in the world''|accessdate=27 May 2007|archiveurl=http://web.archive.org/web/20070206130842/http://www.hindunet.org/saraswati/traditionwater.pdf <!-- Bot retrieved archive -->|archivedate=6 February 2007}}</ref> Энэ боомтын зорилго нь Кавери голоос усыг авч сувгаар дамжуулан үржил шимт голын бэлчирт түгээх байсан юм.<ref name="kallanai_googlebook">{{cite book|last=Singh|first=Vijay P.|coauthors=Ram Narayan Yadava|title=Water Resources System Operation: Proceedings of the International Conference on Water and Environment|publisher=Allied Publishers|year=2003|url=http://books.google.com/?id=Bge-0XX6ip8C&pg=PA508&dq=kallanai#PPA508,M1|isbn=81-7764-548-X|page=508|ref=harv}}</ref>
[[Дү Жиан Яан услалтын систем|Дү жиан яан]] бол усны шууд урсгалтай боомтыг агуулсан эртний системүүдээс бүрэн хэвээр үлдсэн цөөхөн услалтын системүүдийн нэг юм. Услалтын систем нь МЭӨ 251 онд баригдаж дуусчээ. Тухайн үеийн Чү мужын захирагч болон хамгийн анхны гэгдэх усны инженер Сүншү Ао нар том шороон боомт бүхий гайхалтай услалтын системийг барьж байгуулсан ба одоогийн Анхуй аймгийн нутагт 100км тойрог бүхий усан сан, томоохон услалтын систем хэвээр ашиглагдсаар байна.<ref name="needham volume 4 part 3 271">
Needham, Joseph (1986). ''Science and Civilization in China: Volume 4, Part 3''. Taipei: Caves Books, Ltd.
</ref>
===Ромын инженерчлэл===
[[File:Roman Cornalvo dam, Extremadura, Spain. Pic 01.jpg|thumb|300px|[[Испани]] дахь Корналво боомт нь хоёр мянганы турш ашиглагдсан байна.]]
[[Ромын боомт|Ромын боомтын барилга]] нь "том хэмжээгээр барилгын ажлыг төлөвөх барих ромчуудын чадвар"-аар тодорхойлогддог.<ref name="Smith 1971, 49">{{harvnb|Smith|1971|p=49}}</ref> Ромын төлөвлөгч нар хуурай улиралд хотын оршин суугчдыг [[ус хангамж|усаар хангах]] тогтвортой усны нөөцийг бүрэлдүүлэх томоохон боомт бүхий усан сан байгуулах шинэлэг санааг дэвшүүлсэн байдаг.<ref>{{harvnb|Smith|1971|p=49}}; {{harvnb|Hodge|1992|pp=79f.}}</ref> Тэд чулуун өрлөгт гидравлик туршилт хийж, улмаар [[opus caementicium|Ромын бетон]] гарган авсан ба энэ нь урьд өмнө байгаагүй том боомт барих боломжийг олгож<ref name="Smith 1971, 49" /> [[Хомс нуурын боомт]], тухайн үедээ томоохонд тооцогдож байсан<ref name="Smith 1971, 42">{{harvnb|Smith|1971|p=42}}</ref> [[Харбага боомт]] гэх мэтийг Ромийн [[Сири]]д байгуулжээ. Хамгийн өндөр Ромын боомт бол [[Ром]]ийн ойролцоо орших [[Субиако боомт]] юм; Үүний тэмдэглэгдсэн өндөр нь 1305 онд <ref name="Hodge 1992, 87">{{harvnb|Hodge|1992|p=87}}</ref> сүйтгэгдэх хүртлээ 50м орчим байжээ.
Ром инженерүүд чулуун хүндийн хүчний болон шороон боомт төсөлөх тооцооны арга, барих тусгай технологитой байсан байна.<ref>{{harvnb|Hodge|2000|pp=331f.}}</ref> Үүнээс гадна, инженерүүд зохион бүтээх өндөр чадвартай байсан ба үгүйрсэн боомтуудад хийж байсан технологиуд нь одоо хүртэл мэдэгдэхгүй байна. Эдгээр нь [[Арк-хүндийн хүчний боомт]]ууд,<ref>{{harvnb|Hodge|2000|p=332}}; {{harvnb|James|Chanson|2002}}</ref> [[Аркан боомт]]ууд,<ref name="Earliest known arch dam">{{harvnb|Smith|1971|pp=33–35}}; {{harvnb|Schnitter|1978|pp=31f.}}; {{harvnb|Schnitter|1987a|p=12}}; {{harvnb|Schnitter|1987c|p=80}}; {{harvnb|Hodge|2000|p=332, fn. 2}}</ref> [[тулгуурт боомт]]ууд<ref>{{harvnb|Schnitter|1987b|pp=59–62}}</ref> болон [[Олон аркт тулгуурт боомт]]ууд,<ref name="Earliest known multiple arch buttress dam">{{harvnb|Schnitter|1978|p=29}}; {{harvnb|Schnitter|1987b|pp=60, table 1, 62}}; {{harvnb|James|Chanson|2002}}; {{harvnb|Arenillas|Castillo|2003}}</ref> гэх мэт нь бүгд МЭ 2-р зуунд Ромын эзэнт гүрэнд хэрэглэгдэж байжээ. (харах [[Ромын боомтуудын жагсаалт]]). Мөн ромчууд Гүүрэн боомтыг барьсан нь одоо хүртэл Иранд байдаг.<ref>{{harvnb|Vogel|1987|p=50}}</ref>
[[File:Sushtar Bridge.jpg|thumb|left|МЭ 3-р зууны үед Ромчуудаар баригдсан Банд-э Каисар боомт]]
[[Иран]]д, [[Банд-э Каисар]] шиг гүүрэн боомт нь [[усан дугуй]]н тусламжтайгаар эрчим хүч бий болгоход ашиглагдаж байсан ба эрчим хүч нь ихэвчлэн ус өргөх механизм маягаар хэрэглэгддэг байжээ. Үүний нэг нь Ромчуудын барьсан [[Дэзпүл]] дахь гүүрэн боомт ба<ref>{{harvnb|Hartung|Kuros|1987|pp=232, 238, fig. 13; 249}}</ref> энэ нь усыг 50 кубит [cubit] орчим өргөж хотын бүх орон сууцны [[ус хангамж]]ийн асуудлыг шийддэг байжээ. Мөн [[хуваарилах боомт]]ууд ихээр хэрэглэгддэг байсан.<ref name="Hill-Engineering">[[Donald Routledge Hill]] (1996), "Engineering", p. 759, in {{cite book |last1=Rashed |first1=Roshdi |last2=Morelon |first2=Régis |year=1996 |title=[[Encyclopedia of the History of Arabic Science]] |publisher=[[Routledge]] |isbn=0-415-12410-7 |pages=751–795 |ref=harv }}</ref> [[Милл]] боомтуудийг [[Муслимын хөдөө аж ахуйн хувьсгал|Муслим инженерүүд]] бий болсон ба ''Pul-i-Bulaiti'' гэж нэрлэдэг байжээ. Хамгийн анхных нь [[Иран]]ы [[Карун]] гол дээр баригдсан Шустар байсан ба бусад олон боомтыг Муслимийн орнуудад барьж ашиглаж байжээ.<ref name="Hill-Engineering" /> Water was conducted from the back of the dam through a large pipe to drive a water wheel and [[watermill]].<ref name="Lucas">Adam Lucas (2006), ''Wind, Water, Work: Ancient and Medieval Milling Technology'', p. 62. BRILL, ISBN 90-04-14649-0.</ref> 10-р зууны үед, [[Ал-Мукаддаси]] Персид хэд хэдэн боомтуудыг тайлбарлажээ. Түүний нэг тайлбар болох [[Ахваз]] нь 910м урттай байсан ба олон усан дугуйн тусламжтайгаар усыг акведукт өгч түүгээр дамжуулан хотын усан санд усыг хүргэдэг байжээ.<ref name="Hill-31">{{cite book|title=A history of engineering in classical and medieval times|author=Donald Routledge Hill|publisher=Routledge|year=1996|isbn=0-415-15291-7|page=31|ref=harv}}</ref> Өөр нэг нь, Банд-и Амир ''Band-i-Amir'' боомт 300 гаруй тосгоныг усжуулдаг байсан байна.<ref name="Hill-56-8">{{cite book|title=A history of engineering in classical and medieval times|author=Donald Routledge Hill|publisher=[[Routledge]]|year=1996|isbn=0-415-15291-7|pages=56–8|authorlink=Donald Routledge Hill|ref=harv}}</ref>
===Дундад зууны үе===
[[Нидерланд]]ад, газар нутгийн ихэнх нь нам дор учир боомт нь голын усны түвшнийг тохируулах, гадар нутаг усанд автахаас сэргийлж далайн орчимд баригддаг байжээ. Эдгээр боомтууд нь гол гатлахад ойрхон, ус хотруу түгээхэд зай багатай, байгалийн сайхан орчин бүрдүүлдэг гэдгээс шалтгаасан хот болон тосгоны эхлэл хэсэгт баригддаг байжээ.
Жишээлбэл тухайн үеийн Голландын нийслэл [[Амстердам]] (хуучин нэр нь Амстелредам) нь 12 зууны сүүл үед Амстел голын боомтоос эхэлдэг байсан ба [[Роттердам]] нь Ниеүвэ Маас голын цутгал болох Ротте гол дээрх боомтоос эхэлдэг. Амстердамын төв талбайд, 800 гаруй жилийн настай боомтын туурь бүрхэгдсэн байдаг ба одоог хүртэл dam буюу боомт гэсэн нэрээ авч ''Dam Square'' эсвэл Боомт талбай гэж нэрлэгддэг.
===Үйлдвэржилтийн эрин үе===
[[File:Engraving of Rideau Canal locks.jpg|thumb|upright|240x240px|Битаун дахь усан онгоцны Ридеау сувгийн зураг]]
Ромчууд анх [[аркан боомт]]уудыг барьж байсан боловч, [[гидростатикийн даралт]]ын улмаас хоёр жигүүрт үйлчлэх [[реакцын хүч]]нүүд тэдгээрт бат бэх байх том хэмжээний аркан боомтийг 19-р зууны инженерчлэлийн чадамж, барилгын материал зэрэг нь бий болгосон юм.
Анхны гурван аркан боомт 19-р зуунд [[Британийн эзэнт гүрэн]]д баригджээ. [[Рояал Инженер]]ийн Хенри Руссел Хидерабад хотыг усаар хангах [[Мир алам сан|Мир алам]] боомтыг 1804 онд барьсан ба энэ нь одоог хүртэл мөн ашиглагдсаар л байна. Энэ нь 12м өндөр ба 21 ширхэг өөр өөр алхам бүхий аркаас тогтсон боомт юм.<ref>{{Cite web|url=http://www.simscience.org/cracks/advanced/butt_hist1.html|title=Key Developments in the History of Buttress Dams}}</ref>
1820-иос 30 онд, Дэслэгч-Колонч [[Жон Баи]] [[Канад]]ад одоогийн [[Оттава]] хотын ойролцоо Ридеау сувгийн барилгын ажлыг удирдан гүйцэтгэсэн ба усан замын системд муруй чулуун цуваа боомтуудыг барьсан байна. Ялангуяа, [[Жон Редпать]] ахлан [[Жонс Хүрхрээ боомт]]ийг барьсан ба энэ нь 1832 онд дуусгавар болсоноор хойт америк дахь тухайн үеийн инженерийн гайхалтай бүтээл болсон юм. Барилгын үед усыг зайлуулах, мөн хянахын тулд, ус дамжуулах хиймэл хоолой бүхий хоёр [[хавтгай хаалт]] барьсан байна. Эхнийх нь зүүн хэсэгт боомтын суурийн ойролцоо байрласан. Хоёр дахь хаалт нь боомтын баруун хэсэгт сууриас дээш 6м өндөрт байрлажээ. Усны их ба бага түвшнээс хамаарч хаалтуудыг ажиллуулдаг байсан байна.<ref>{{Cite web|url=http://www.mysteriesofcanada.com/Canada/john_redpath.htm|title=John Redpath, the Whispering Dam, and Sugar}}</ref>
[[Сидней|Параматт]] хотын ойролцоо Хантс голын савд, хотын хүн амын өсөлт, усны хэрэгцээнд тулгуурлан 1850 онд [[Австрали]]чууд боомтуудыг барьж эхэлсэн. Чулуун [[аркан боомт]]уудыг тухайн үеийн Рояал инженерийн ололт амжилтанд тулгуурласан Лиеүтенант Перси Симпсон төсөллөж барьж байгуулсан байна. Боомтуудын өртөг нь £17,000 байсан ба Австрали дахь инженерийн шийдэл бүхий анхны боомт 1856 онд бий болжээ. Хоёр дахь аркан боомт нь илүү математик тодорхойлолттой байсан байна.<ref>{{Cite web|url=http://www.traianvs.net/textos/archdams_en.htm|title=Historical Development of Arch Dams}}</ref>
Энэ төрлийн анхны боомт Францид 2 жилийн өмнө нээлтээ хийсэн байна. Энэ нь мөн л [[Аж үйлдвэрийн хувьсгал|үйлдвэржилтийн]] үеийн Францийн хамгийн анхны аркан боомт байсан ба [[Хоёр дахь холери өвчний тархалт(1829–51)|1832 холер өвчинд]] сүйтгэгдсэн талбайг усаар хангахын тулд Аикс-эн хэсгийн хотын захиргаа зохион байгуулж Пранцоис Зола удирдан бариулжээ. Дараа нь Рояал инженерүүд 1844 онд төслийг дэмжиж, түүнээс хойш хэдэн арван жилийн турш барилгын ажил үргэлжилсэн байна. Энэ барилгын мөн чухал ололт нь барилга ба түүний суурь, завьжинд нөлөөлөх хүчдэлийг математик аргачлалаар тооцож төсөлсөнд оршиж байгаа юм.
[[Австрали]] болон [[Варвик]]ийн ойролцоо 75миль зайд, дэлхийн анхны бетонон аркан боомт байдаг. Онцгой ус гаргах барилгатай, хяр дээгүүр ус халиах зориулалт бүхий 10м өндөр бетон боомтыг Хенри Чарлес Станлэй 1880 онд төсөллөжээ.
19-р зууны сүүлч хагаст, чулуун боомтын төсөл хийхэд нилээд ач холбогдол бүхий шинжлэх ухааны дэвшил гарсан юм. Боомтын тооцооны энэ шилжилт нь зураг дүрслэлд суурилсан туршилтын аргачлалаас мэргэжлийн түвшинд шинжлэх ухааны онолын хэрэглээнд шилжүүлсэн анхны үе байв. Энэ чухал ололт Их британи болон Францийн их сургуулийн инженерийн факультет орчинд төвлөрч байв.[[Гласговийн их сургууль]]д байсан [[Виллиам Жон Макфуорн Ранкин]] нь боомтын бүтээцийн онолын ажиллагааг судалж өөрийн ойлголт олж авсан үр дүнгээ түүний 1857 онд хэвлүүлсэн ''Сул хөрсөн дээрхи тогтворжилтийн асуудлууд'' өгүүлэлдээ тусгажээ. [[Ранкины теором]] гэж нэрлэгдэх түүний онол нь боомтын төооцоонд чухал үүрэг гүйцэтгэсээр байна.<ref>Rankine, W. (1857) On the stability of loose earth. Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Vol. 147.</ref> Францид, Ж. Аугистин Тортене Дэ Сазилли чулуун хүндийн хүчний боомтод босоо үйлчлэх механикийн үндсийг тайлбарласан ба Зола боомт нь түүний гаргасан онол, судалгаанд үндэслэгдэж баригдсан байна.<ref>{{Cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/150337/dam/72085/The-19th-century|title=dam|publisher=Encyclopedia Britannica}}</ref>
===Том боомтууд===
[[File:Ansel Adams - National Archives 79-AAB-01.jpg|300px|thumb|1942 он, Ансел Адамсын төсөлсөн Хүүвэр боомт]]
Том боомтуудын эрин үе 1902 онд Египтэд [[Асван Лов Боомт]] баригдсанаар эхэлсэн юм. Энэ боомт нь Нил мөрөн дээр баригдсан хүндийн хүчний [[Чулуун боомт|өрөгт]] [[тулгуурт боомт|тулгуурт]] төрлийн боомт юм. 1882 оны Египттэй хийсэн тулааны дараа, 1898 онд барилгын ажлыг Британчиуд эхэлжээ. Энэхүү төслийг Эрхэмсэг ноён [[Виллиам Виллкокс]] удирдсан ба тухайн үеийн алдартай инженерүүд болох [[Бенжамин Бакер]] болон [[Жон Аирд]] түүний фирм болох энэ төслийн гол гэрээт<ref>[http://www.collectstocks.com/egyptbond.html Egypt bond]</ref><ref>{{Citation|last=Roberts|first=Chalmers|date= December 1902|title=Subduing the Nile|url=http://books.google.com/books?id=DoDNAAAAMAAJ&pg=PA2861|journal=[[World's Work|The World's Work: A History of Our Time]]|volume=V|pages=2861–2870|accessdate=2009-07-10}}</ref> гэх мэт олон аж ахуй, инженерүүдийг хамруулсан юм. Материал болон санхүүгийн хөрөнгө оруулалтыг ноён [[Эрнэст Кассел]] барьж байжээ.<ref>[http://jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=142&letter=F&search=Finance Finance], [[Jewish Encyclopedia]] c.1906</ref> 1899-1902 оны хооронд баригдаж буй эхний үедээ, барилгын хэмжээ нь тухайн ажилчидад бүтэшгүй оролдлого мэт санагдаж байсан ч<ref>Frederic Courtland Penfield, [[s:Century Magazine/Volume 57/Issue 4/Harnessing the Nile|Harnessing the Nile]], [[Century Magazine]], Vol. 57, No. 4 (February 1899)</ref> дууссаны дараа, дэлхийн хамгийн том боомтын бүтээгчид болсон юм.<ref>{{cite web|title=The First Aswan Dam|url=http://www.umich.edu/~kelseydb/Exhibits/AncientNubia/PhotoIntro.html|publisher=University of Michigan|accessdate=2 January 2011}}</ref>
[[Хүүвэр боомт]] нь массив бетонон [[арк-хүндийн хүчний боомт]] бөгөөд, АНУ-ын [[Аризона]] болон [[Невада]] мужын хил дагуу [[Колорада гол]]ын [[Хар хавцал]]д [[Их хямрал]]ийн үед 1931-1936 оны хооронд барьжээ. 1928 онд Конгрессийн хурлаар [[усны эрчим хүч]] үйлдвэрлэх, үерээс хамгаалах, усжуулалтын эх үүсвэр бий болгохоор Колорада гол дээр боомт барих шийдвэрийг гаргажээ. Үнийн саналын давуугаар Зургаан компани хэмээх консерциум ялалт байгуулсан байна. Энэ үед тэдгээр компани болон бусад газар энэ мэт том боомт барьж байгаагүй, зарим техникүүд бүрэн батлагдаагүй хүнд үе байсан юм. Хар хавцалын аагим халуун уур амьсгал, боомтын хөндлүүрийн бэрх тогтоц мөн л боомтын барилгын ажлыг хүндрүүлж байсан юм. Гэсэн ч Зургаан компани консерциум 2 жилээр барилгын ажлыг хурдасгаж 1936 оны 3 сарын 1-нд засгийн газарт боомтыг хүлээлгэн өгсөн юм. Хүүвэр ([[орос]]:Гувер) боомт нь ийнхүү өмнөх ерөнхийлөгч болох Херберт Гуверийн нэрээр нэрлэгдсэн юм.
1997 он гэхэд дэлхий даяар 800,000 орчим боомт тоологдсон ба үүний 40,000 орчим нь 15м-ээс өндөр боомт байна.<ref>"[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1470397/ Is it Worth a Dam? ]". ''[[Environmental Health Perspectives]]'' Volume 105, Number 10, October 1997 ({{WayBack|df=yes|url=http://www.ehponline.org/qa/105-10focus/focus.html|date=20060517113007}})</ref>
== Боомтын төрөл ==
Боомт нь байгалийн үзэгдэл, амьтад /минж/, болон хүний туслалцаатай бий болно. Хүний гараар бүтээгдсэн боомтуудыг бүтээцлэл, үүрэг, болон хэмжээнээс нь хамааруулж дараах байдлаар ангилна.
=== Бүтээцээр ангилах ===
Бүтээцлэл болон барьсан материал дээр үндэслэн боомтуудыг хялбархан ангилж болох ба энд [[арк-хүндийн хүчний боомт]]ууд, [[шороон боомт]]ууд, [[өрөгт боомт]]ууд болон бусад дэд төрлийн ангилалууд байна.
==== Аркан боомт ====
[[File:Gordon Dam.jpg|thumb|upright|[[Тасмани]] дахь [[Гордон боомт]] нь [[аркан боомт]] юм.]]
{{main|Аркан боомт}}
Аркан боомтын тогтворшилт нь арк болон хүндийн хүчний хосолмол үйлчлэл дээр тогтдог. Хэрэв боомтын дээд налуу босоо бол боомтын бүхэл жин суурь дээр хүндийн хүч болж, [[Шингэний даралт|Гидростатикийн даралт]] аркын [[консоль]] дээр нормаль хуваарилалттай байхад Аркын үйлчлэл хэвтээ болон босоо чиглэлд боомтын [[хөшүүн]] чанараас хамааралтай болно. Хэрэв дээд налуу муруйлттай бол нилээд түвэгтэй үйлчлэлтэй үүнийг дагаж тооцоолол хүнд болно. Нормал гидростатик адаралт нь дээр тайлбарласан шиг хуваарилагдаж байвал, аркийн жингийн [[нормаль]] бүрдүүлэгчийг аркын үйлчлэлээр авч болно.Боомтын энэ төрлийн хувьд, тулж буй хоёр талын жигүүрийн [[завьж]]ны (хавцлын хоёр талын эрэг) найдварт байдал маш чухал. Аркан боомт барихад хамгийн тохиромжтой хөндлүүр бол үндсэн чулуулаг нь ойрхон байх нарийн хавцал юм.<ref name="pbsarch">{{cite web|url=http://www.pbs.org/wgbh/buildingbig/dam/basics.html#arch|title=Arch Dam Forces | accessdate = 7 January 2007}}</ref>
Аркан боомтын аюулгүйн байдал тулж буй хавцлын эргүүд, боомт ба ул хөрсний нийлж буй завьжны бат бөх холбоосоос хамаарах ба суур болон хажуу жигүүдийн ул хөрсний бат бэхийн чанар маш чухал.
[[File:Barrage Daniel-Johnson2.jpg|thumb|left|[[Кэбэк]] дахь [[Даниел-Жонсон боомт]] нь олон аркат тулгуурт боомтын төрөлд багтана. Түүнийг мөн Маник-5 гэж нэрлэдэг.]]
Хоёр төрлийн дан аркан боомт хэрэглэгдэх ба эдгээрийг план дээрх байгуулалтаас хамааруулан дан ба давхар муруйлттай гэж ангилж, дан муруйлтыг нь дотор нь тогтмол радиуст ба тогтмол өнцөгт гэж ангилна. Тогтмол радиуст аркан боомт нь боомтын өндрийн турш нэг ижил радиус үйлчлэх ба хөндлүүр боомтын ёроолруу нарийсаж, боомтын төв өнцөгөөс хамаарч дээд налуугын талбай багасаж ирнэ. Канад дахь [[Жонес Хүрхрээ боомт]] бол тогтмол радиустай боомт юм. Харин тогтмол өнцөгтэй боомтын хувьд, өөрөөр тогтмол бус радиуст гэж хэлж болно, энэ өнцгийн нөлөөлөл хурьцангуй тогтмол байх ба хоёр завьжны хоорондох зайн өөрчлөлт боомтын өндрийн туршид өөр өөр байна. Тогтмол радиуст боомт нь тогтмол өнцөгт боомтоос илүү их тохиолддог нь түүнийг барих ур чадвар их шаарддагтай холбоотой. [[Паркер боомт]] нь тогтмол өнцөгт аркан боомт юм.
Адил төрөл нь дээр дурьдсан давхар муруйлттай буюу нимгэн аркан боомтууд юм. АНУ-ын Невадагийн Уул хотын ойролцоох Зэрлэгморь боомт нь давхар муруйлттай аркан боомтын жишээ юм. Энэ төрлийн боомт нь бетоны орцыг багасгах боловч боомтын суурь болон хоёр талын завьжинд их хэмжээний хүчдэл учруулдаг. Дээрээс харахад дан муруйлттай боомттой ижил харагдах боловч дээд хашицаас харвал гүдгэр линз шиг, доод хашицаас харвал хотгор линз шиг харагдах ба боомтын босоо чиглэлд муруйлт байдаг учир ийнхүү давхар муруйлттай гэж нэрлэдэг.
Олон аркат тулгуурт боомт нь олон дан болон давхар муруйлт бүхий аркууд, мөн тэдгээрийг суурь болон завьжинд тулах тулгуураас тогтох геометрийн түвэгтэй байгуулалт бүхий боомтын төрөл юм. Үүний нэг жишээ нь Канад дахь Кебекийн [[Даниел-Жонсон боомт]] юм. Олон аркат тулгуурт боомт нь хөндий хүчний боомт шиг олон тулгуур шаардахгүй боловч буурийн чулуулгийн бат бэх сайн байхыг шаарддаг.
==== Хүндийн хүчний боомт ====
{{main|Хүндийн хүчний боомт}}
[[File:Grand Coulee Dam spillway.jpg|thumb|АНУ-ын [[Гранд Күүлий Боомт]] нь цул хүндийн хүчний боомтын жишээ юм. Энэ боомтын тэнхлэг нь муруйлттай юм.]]
Хүндийн хүчний боомт буюу хуучнаар гравитацийн боомт нь өөрийн тогтворшилоо жингээрээ хангадаг боомтууд юм.<ref>British Dam society http://www.britishdams.org/about_dams/gravity.htm</ref> Боомтын дээд ба доод хашицаас үйлчлэх усны даралт нь боомтын өсгий орчмоор онхолдох эрмэлзлэлийг бий болгоно. Харин боомтын жин нь онхолдолтыг эсэргүүцэх хүч болж суурьт үйлчилнэ. Төсөллөгч боомтийн хэлбэр хэмжээг сонгохдоо онхолдолт болон суурийн шилжилтэнд тэсвэртэй байх жинд тохируулан хийнэ. Инженерийн нэршилээр, боомтод үйлчлэх хүндийн хүч, дэдд хашицад үйлчлэх усны даралтын хүчний тэнцүү үйлчлэгч нь Паралеллийн дүрмээр ихэнхдээ боомтын дээд хашиц дахь өлмийнд үйлчлэнэ.
Цаашилбал, боомтын хэлбэрээс гадна боомт тогтвортой байх, материал бага зарцуулалттай байх үүднээс боомтын дээд болон доод өргөний сонголт, дээд хашицад сунах хүчдэл үүсэхээргүй байхаар тооцох гэх мэт чухал критериүд байдаг. Боомтыг барихдаа босоогийн дагуу хөндлөн заадастай барих учир босоо хүчдэл үүсэх нь боомтын ажиллагаанд сөрөг нөлөөтэй.
Энэхүү дээд хашицын босоо хүчдэлээс хамгаалах зорилгоор боомтын дээд хашицын налууг өөрчилж хийх ба энэ нь доод хашиц дахь хүчдлийг өөрчилж, материал зарцуулалтыг багасгах давхар ач тустай арга юм.
Энэ төрлийн боомтуудын хувьд буурийн хөрс чулуулаг нь шахалт болон суналтын өндөр бат бэхтэй байх шаардлагатай.
Тохирсон хөндлүүрт хүндийн хүчний боомт баригдсан бол бусад боомтуудын төрлүүдийг бодвол илүү найдвартай ажиллана гэж хэлж болно. Боомтын тооцооноос гадна буурийн инженер геологийн судалгааг маш сайн хийсэн байх шаардлагатай. Хэрэв үерийн аюул элбэг, хүчтэй бүс нутагт тухайн хөндлүүрт аркан боомт хичнээн ашигтай хувилбар байсан ч хүндийн хүчний боомтыг хөрөнгө зарж барих нь давуу байж болох юм. Учир нь усны даралт, шүүрэлт, түүнийг өөр дээгүүрээ халиах динамик үйлчлэл гэх мэтээс өгсүүлэн боомтын найдваршилтанд сөрөг нөлөөллийн давтамж олон байна.
Хүндийн хүчний боомт нь бетон ба чулуун өрлөгөөр баригдаж болох ба үүнээс хамааралгүйгээр "цул" ба "хөндий" гэж ангилагдаж болно. Цул хүндийн хүчний боомт нь хөндий төрлөөс илүүтэйгээр баригддаг. Гэхдээ цул боомтын биеийн бүхэлд нь авч үзвэл ямарч хүчдэл ачааллын нөлөөнд ордоггүй хэсгүүд байх ба тэдгээрийг үгүй болгосоноор хөндий хүчний боомт бий болно. [[Гранд Күүлий боомт]] нь цул хүндийн хүчний төрлийн боомт бол Браддок боомт нь хөндий хүчний боомтын нэг төрөл юм.
==== Арк-хүндийн хүчний боомт ====
[[File:Hoover dam from air.jpg|thumb|АНУ-ын [[Хүүвэр боомт]] нь арк-хүндийн хүчний боомтын нэг жишээ юм.]]
{{main|Арк-хүндийн хүчний боомт}}
Хүндийн хүчний боомт аркан боомттой хосолж [[арк-хүндийн хүчний боомт]]ыг бий болгох ба бодит хүндийн хүчний боомтыг бодвор материал зарцуулалт багатай, буурьт ирэх хүчдэлийн хэмжээ бага гэх мэт давуу талуудтай. Уснаас боомтод бий болох дотоод шахалт нь боомтод үйлчлэх хэвтээ хүч болж буурна. Тийм учраас бууринд ирэх даралтын хэмжээ багасах, боомтын тогтворшилт, гулсалтанд завьжны нөлөөлөл их болох учраас боомтын жин их байх шаардлагагүй болж ирнэ.
==== Далан ====
[[File:Koshi.jpg|thumb|The [[Koshi Barrage]]]]
{{main|Далан (боомт)|l1=Далан}}
Боомтон далан гэж хэлж болох боомт ба далангийн үүргийг давхар гүйцэтгэх энэхүү барилга нь томоохон алгасал бүхий хаалтнуудааг боомтоор өнгөрөх усыг хянаж байдаг онцгой төрлийн байгууламж юм. Хаалт хооронд байх хамар хана нь хаалтны тогтворшилтыг хангахаас гадна өнгөрөөс усны хэмжээг нарийн хянах, дээрээс ирж буй тоног төхөөрөмж, дамжин өнгөрөх хэрэгсэл замын ачааллыг авч их биед шилжүүлэх үүргээр тооцогддог.
Энэхүү далан нь голын далайд цутгах адаг хэсэгт баригдахаас гадна далайн түрлэгээс эрчим хүч үйлдвэрлэх, давалгаа таслах, усны түвшинг тохируулах зэрэг зорилгоор баригдах ба [[түрлэгийн далан]] гэж нэрлэгддэг.<ref name="urlDams and Development: An Overview" />
==== Шороон боомт ====
{{main|Шороон боомт}}
Шороон боомтууд нь [[Хөрсний нягтрал|нягтруулсан]] ул хөрсөөр баригдах ба чулуун дүүргэлттэй болон шороон дүүргэлттэй гэсэн үндсэн хоёр төрөлд хуваагдана. Шороон боомт нь хүндийн хүчний боомттой адил уснаас ирэх даралтыг өөрийн жингээрээ эсэргүүцэж тогтдог боомт боловч бетоныг бодвол налархай шинжтэй юм.
===== Чулуун дүүргэлттэй боомт =====
[[File:Gathrightdam4.jpg|thumb|[[Виржини]] дахь [[Гатрайт боомт]] нь чулуун дүүргэлттэй [[шороон боомт]] юм.]]
[[Чулуу (геологи)|Чулуун]]-дүүргэлттэй боомтууд нь ус үл нэвтрүүлэх бүстэй холбоосгой болон холбоослог хөрстэй хамт нягтруулагдсан шороон боомт юм. Боомтыг бүрдүүлэгч их бие нь бул чулууг ихээр агуулах учир ''чулуун дүүргэлттэй'' гэж нэрлэдэг. Ус үл нэвтрүүлэх бүс нь боомтын дээд налууд ойролцоо баригдвал ''экран'' гэж нэрлэгдэх ба [[бетон]], [[өрөгт]], ган ялтаст, пластик мемранан, эсвэл мод, нягт шавар гэх мэтээр баригдаж болно. Хэрэв ус үл нэвтрүүлэх бүс нь нь боомтын их биеийн гол хэсэгт байрлах бол ''зүрхэвч'' гэж нэрлэнэ. Хэрэв нягт шавар боомтын ус үл нэвтрүүлэх буюу шүүрэлтийн эсрэг байгууламжид орсон бол боомтыг ''холимог'' боомт гэж нэрлэх нь бий. Чулуун дүүргэлттэй боомтын их бие ба шүүрэлтийн эсрэг зүрхэвч болон экраны дотоод шүүрэлтийн угаагдлаас сэргийлж тэдгээрийн хооронд шүүрүүлэх үе хийж тусгаарлаж өгдөг. Шүүрүүлэх үе нь хөрсний нарийн хэсэг угаагдан гарахаас сэргийлсэн урвуу ширхэглэлтэй холбоослог хайрга ба дайрганаас тогтоно. Буталсан хайрга хэрэглэх нь орон нутгийн материал гэдгээрээ барилгын өртгийг бууруулах гарын доорхи материал юм. Дулуун дүүрэлттэй боомт нь [[газар хөдлөлт]]өнд нилээд тэсвэртэй байдаг. Гэвч барилтын үед газар хөдлөлтөнд гүйцэт нягтрал аваагүй бие цууралт авч улмаар хоосон орон зайнд ус нэвчин орвол боомтын ачаалал өөр болно. Чулуун дүүргэлттэй боомтын жишээ нь [[Калифорни]] дахь [[Шинэ Милонес боомт]] юм.
Боомтын шүүрэлтийн эсрэг байгууламж нь [[асфальт бетон]]оор баригдаж болно. Хэрэв боомтын их бие нь дан чулуун асгаас эвсэл өрлөгөөс бүтэж байгаа тохиолдолд асфальт бетон хэрэгдэх нь хамгийн зөв хослол байдаг. 1962 онд ийм боомт баригдсанаас хойш дэлхий даяар 100 гаруй боомтыг ийм материалын хослолоор барьж босгожээ. Бүх асфальт бетон зүрэвчтэй боомтуудын ажиллагааны бичлэг нь сайн байсан байна. Асфальтны төрөл нь [[Зунгааралттай уян]]-[[пластик]] материал байх нь боомтын их биеэс ирэх өчүүхэн шилжилтэнд уян харимхай үйлчилж тогтвортой байдаг.[[Асфальт]]ны уян хатан чанар нь газар хөдлөлтийн идэвхи өндөртэй бүсэд нилээн тохиромжтой давуу талыг бий болгоно..<ref>{{cite web|title=Asphalt concrete cores for embankment dams|url=http://www.waterpowermagazine.com/story.asp?storyCode=472|publisher=International Water Power and Dam Construction | accessdate = 3 April 2011}}</ref>
===== Бетон хучилттай чулуун боомт =====
Бетон хучилттай чулуун боомт "concrete-face rock-fill dam" (CFRD) нь боомтын дээд налуудаа [[бетон хавтан]]гуудаар хучигдсан чулуун дүүргэлттэй боомт юм. Энэ төрлийн шийдэл нь боомтын дотуур шүүрэх шүүрэлтээс давхар сэргийлэх, дээд налуугын бэхэлгээг найдвартай болгох зорилгоор хэрэглэгдэнэ. Дээрээс нь, бетон хучилттай боомт нь шороон дүүргэлттэй боомт барихаас хялбар байхаас гадна дээд налуугын тофо нөхцөлд уян хатан байж чаддаг. Анх бетон хучилттай боомтыг 1860 онд Калипорнид алт олбордлож байсан уурхайчид ёроолын ус гаргууртай модон училттай чулуун боомт барьсанаас үүдэлтэй гэж үздэг. Боомтын модон хучилт нь сүүлд бетоноор солигдож, усан санг усан цахилгаан станц, усжуулалтанд хэрэглэж эхэлжээ. Бетон хучилттай боомтын хувьд бетон хавтан хоорондын босоо болон хэвтээ заадасны чигжээс чухал байх ба 1960 оноос хойг илүү сайжруулсан уян бат бэх холбоосоор заадас хийж байна. Сүүлийн хэдэн арван жил шийдэл улам бүр шинэлэг дэвшилтэт болж байна.<ref>{{cite book|last=Neves|first=edited by E. Maranha das|title=Advances in rockfill structures|year=1991|publisher=Kluwer Academic|location=Dordrecht|isbn=0-7923-1267-8|page=341|url=http://books.google.com/?id=USEyV8y9ZFQC&pg=PA341&dq=concrete+face+rock+fill+dams#v=onepage&q=concrete%20face%20rock%20fill%20dams&f=false}}</ref>
Саяхан, дэлхийн хамгийн өндөр бетон хучилттай чулуун [[Шуибуяа боомт]]ыг 233м өндөртэйгээр Хятадад 2008 онд барьж дуусган ашиглалтанд оруулжээ.<ref>{{cite web|title=Shuibuya|url=http://www.chincold.org.cn/news/li080321-17-shuibuya.pdf|publisher=Chinese Committee on Large Dams | accessdate = 23 August 2011}}</ref>
===== Шороон дүүргэлттэй боомт =====
'''Шороон дүүргэлттэй боомт''', мөн '''нягтруулсан шороон боомт''' эсвэл '''грунтэн боомт''' хамгийн түгээмэл энгийн нэр нь '''шороон боомт''' ба энэ боомт нь сайтар нягтралтай [[шороон боомт|ул хөрснөөр]] баригддаг. ''Нэгэн төрлийн'' нягтруулсан боомт нь шүүрэлтийн усыг зайлуулах байгууламжийг эс тооцвол нэгэн төрлийн ул хөрсөөр бүтдэг. Үүнээс гадна бүсчилсэн бүтэцтэй байж болох ба үүнийг холимог боомт гэж нэрлэх ба боомтын дээд ба доод налуу зүрхэвч, шүүр гэх мэт өөр өөр үүрэг бүхий хэсгүүдэд тухайн хэсэгт тохирсон ул хөрсийг хэрэглэнэ. Орчин үеийн бүчлэл бүхий холимог хийцтэй боомтын ус үл нэвтрүүлэх хэсгээр шүүрч гарсан усыг шүүрүүлэн гидравлик даралтын бууруулах шүүрүүлийн систем доод хашицын үзүүрт байрладаг. Харин өнгөрсөн хуучин аргачлалд ус үл нэвтрүүлэх бүс буюу шүүрэлтийн эсрэг байгууламж нь угаалтаар бий болдог байсан. Угаалтаар гэдэг нь боомтыг гидравлик аргаар барихыг хэлж байгаа юм. Шороон боомтод мөн чулуун боомтод хэрэглэдэг шиг ус үл нэвтрүүлэх байгууламж, дээд налуугын бэхэлгээ зэргийг хэрэглэж болно. Хамгийн сониролтой ус үр нэвтрүүлэх байгууламж нь мөсөн зүрхэвч ба энэ аргыг мөнх цэвдэгтэй өндөрлөг газар барих шороон боомтод барих нь найдвартай байдаг. Мөсөн зүрхэвчийг байнгын хөргөлттэй байлгахын тулд тусгай хоолойвчийг суулгаж өгдөг.
[[Тарбела боомт]] нь [[Пакистан]] дахь Индус гол дээрх том боомтуудын нэг юм. Боомт нь Исламабадын хойт зүгт 50км, өндөр нь голын ёроолооё дээш 148м, 250км2 мандлын талбай бүхий усан сан үүсгэдэг дэлхийд томоохонд тооцогдох шороон дүүргэлттэй боомт юм. Боомтын үндсэн элемент нь нягтруулсан ул хөрс ба цул хэсгийн урт нь 2700м, өндөр 142м байдаг байна. Энэ төсөлд боомтыг барихын тулд 152.8 сая м,куб ул хөрс ашигласан ба хүний гараар бүтсэн хамгийн том шороон байгууламж юм.
Шороон боомт нь орон нутгийн материал ашигладаг учир хамгийн хямд өртөгөөр босох боомт ба магадгүй хамгийн энгийн технологийн ажиллагаатай байж болох юм.
=== Хэмжээгээр нь ангилах ===
Олон улсын стандартаар ([[Том боомтуудын олон улсын холбоо]], буюу '''ICOLD'''-ыг хамруулан) ''том боомт'' тодорхойлолтонд 15 м-ээс дээш өндөртэй боомтууд болон 150м-ээс өндөр бол ''чухал боомт'' ангилалд хамруулж том боомт гэж үздэг байна.<ref>{{cite web|url=http://www.iucn.org/themes/wani/eatlas/html/technotes.html|quote=A large dam is defined by the industry as one higher than 15 meters high and a major dam as higher than 150.5 meters.|work=Watersheds of the World|title=Methodology and Technical Notes | accessdate = 1 August 2007 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20070704103642/http://www.iucn.org/themes/wani/eatlas/html/technotes.html <!-- Bot retrieved archive --> |archivedate = 4 July 2007}}</ref> Мөн ''Дэлхийн боомтуудын хорооны тайлан''д ''том'' ангилалын боомт ба даланд 5-15м өндөртэй, ус хураах талбай нь 3сая м.куб-ээс их бол хамрагдах ба 15м-ээс дээш боомтуудыг усан сангийн хэмжээ харгалзахгүйгээр том боомт гэж үзнэ гэж тэмдэглэжээ.<ref name="urlDams and Development: An Overview">{{cite web|url=http://www.dams.org/report/wcd_overview.htm|title=Dams and Development: An Overview|date=16 November 2000|quote=Box 1. What is a large dam? | accessdate = 24 October 2010}}</ref>
Дэлхий дээрхи хамгийн өндөр боомт нь 1997 оны бичлэгээр [[Тажикистан]]ы [[Нүрэк боомт]] 300м-ийн өндөртэйгээр бичигдэж байсан бол 2013 онд хятадын Жинпинг 1 боомт ашиглалтанд орсоноор дэлхийн өндөр боомтыг 305м болгож өөрчилсөн юм.<ref name="gbor97p108109">Guinness Book of Records 1997 Pages 108–109 ISBN 0-85112-693-6</ref>
ОХУ болон бусад социолист гаралтай улсуудад /Монгол улс багтана/ боомтыг түүний буурийн төрөл, боомтын төрлөөс нь хамааруулж өндрөөр нь 4 анги болгон хуваадаг. Хадан суурин дээрх 100м -ээс өндөр шороон ба бетонон боомтыг 1-р ангийн боомт гэж үздэг бол хэмхдэст, өгөршсөн хагас хатуу буурин дээрх 70м-ээс дээш өндөртэй шороон боомтыг мөн буурин дээрх 50м-ээс өндөр бетон боомтыг 1-р ангийн боомт гэж үзэн үндсэн боомтын ангилалд оруулдаг.<ref name="Барилгын норм ба дүрэм">{{cite web|url=http://www.legalinfo.mn/annex/details/4874?lawid=7532|title=УСНЫ БАРИЛГА БАЙГУУЛАМЖИЙН ЗУРАГ ТӨСӨЛ ЗОХИОХ ҮНДСЭН ЖУРАМ}}</ref>
=== Хэрэглээгээр ангилах ===
==== Туслах боомт ====
Богоош буюу туслах боомт нь үндсэн боомтоор бий болсон усан сангийн хамгийн их түвшинтэй үед усан сангийн мандлын талбайг тэлэх, хөтөл давж алдагдах зэргээс хамгаалж баригддаг. Мөн тулсах боомт нь усан сангийн ирмэг дахь тогтворгүй бүтэцтэй хөтлийг бэхжүүлэх зорилгоор баригдахаас гадна усны давалгаа, усны түрэгдэлтийн нөлөөгөөр үерт газар нутаг автахаас хамгаалж голын эргийн далантай ижил үүргээр баригддаг. Түр боомтын уртын хэмжээ ихэсвэл түүнийг далан гэж нэрлэх тохиолдол бий.
==== Ус халиах боомт ====
{{main|Ус халиагуур}}
Ус халиагуур (мөн ус хаяур болон ''халиах боомт''ч гэж нэрлэдэг) нь голын гольдиролд өөр дээгүүрээ ус халиах зориулалттай, дээд хашицдаа мандлын талбай үүсгэх, усны түвшин өргөх зорилгоор баригдах ба томоохон боомтуудад тусгай хэсэг болж ордог. Ус халиагуурыг суваг дээр барьж зарцуулга хэмжих, усны түвшин өргөх гэх мэтээр ашиглаж болно. Өөр өөр төрлийн ус халиагуурууд байр ба боомтод ихэвчлэн практик муруйлттай ус халиагуур хэрэглэгдэнэ.
==== Хянах боомт ====
{{main|Хянах боомт}}
Хянах боомт нь голын ёроолын угаагдлаас сэргийлэх, хагшаас барих, урсгалын хурдыг сааруулах зориулалттай жижиг боомт юм. Эсрэгээр, ''[[далбант боомт]]'' нь урсгалын хурдыг ихэсгэж хуримтлагдсан байгаа хагшаасыг угаах үүргийг гүйцэтгэнэ.
==== Хуурай боомт ====
{{main|Хуурай боомт}}
Хуурай боомт нь гэнэтийн үер бий болдог хуурай жалга дээр баригдах ба үерийн үед усыг хуримтлуулж тодорхой хэмжээтэйгээр доод хашицад ямарч хяналтгүй гаргаж байдаг. Боомтын ард ихэнх хугацаанд усгүй байх учир хуурай боомт гэж нэрлэдэг. Хэрэв хуурай боомтын ус гаргах хэсгийг үгүй хийчихвэл хөв болно.
==== Тохируулах боомт ====
{{main|Тохируулах боомт}}
Тохируулах боомт нь [[гол]]ын [[урсац]]ыг тохируулж [[услалтын систем]], [[усан цахилгаан станц]]ын нэгжрүү [[туннель]] болон задгай сувгаар замжуулан хуваарилах зохиулалттай боомт юм. Тохируулах боомт нь биеийн ихэнх хэсэгт хаалтаар тоноглогдсон байдаг.
==== Газар доорх боомт ====
Газар доорхи боомт нь газар доорхи усны урсгалын зарим хэсэг эсвэл бүтнээр нь хааж усны нөөцийн ордыг бий болгох ба мөн газаргын усыг хамтад нь хуримтлуулж тохируулж болно. Далайд хүрээлэгдсэн орнуудын хувьд ундны цэвэр усыг далайн уснаас нэвчин орж ирэх давстай газрын доорхи уснаас хамгаалах холилдуулахгүй байх үүднээс баригддаг. Газар доорхи боомт нь усны нөөц багатай, маш ариг гамтай хэрэгдэхүйц элсэн цөл, жижиг арлууд гэх мэт газар баригдах ба тухайлбал [[Япон]]ы [[Окинава]] дахь [[Фукузота боомт]]ыг нэрлэж болно. Мөн ийм төрлийн боомтууд нь Хойт Африк, Бразилийн нутаг дэвсгэрт ихээхэн тохиолдох ба Япон, Франц, Герман, Итали, Грек, Мексик болон АНУ-ын урд хэсгээр хуурай бүс нутагт ашиглагддаг.<ref>{{cite web|last=Yilmaz|first=Metin|title=Control of Groundwater by Underground Dams|url=http://etd.lib.metu.edu.tr/upload/1259621/index.pdf|publisher=The Middle East Technical University | accessdate = 7 May 2012|date=November 2003}}</ref>
Хоёр төрлийн газар доорхи боомт байх ба үүнд: ''дэд гадаргын'' ба ''[[элсэн боомт|элсэн хуримтлалт]]'' боомтууд юм. Дэд гадаргын боомт нь ус үл нэвтрүүлэх үеэс газрын гадарга хүртэл газрын доорхи усны урсгалд хөндлөн баригдана. Энэ төрлийн боомтыг бетон, метал, чулуу, мод, хуванцар гэх мэт янз бүрийн материалаар барьж болно. Боомт баригдсаны дараа усны түвшин өргөгдөж усыг гүехэн худгаар олборлох боломж бүрдэнэ. Элсэн хуримтлалт боомт нь бага хэмжээний ус халиагуурын ард бат бэх байхаар барих ба цаг хугацааны явцад элсэн хуримтлал бий болж элсэнд усны хуримтлал бий болох ба эндээс уурших усны хэмжээ хамгийн бага байна. Боомтоос усыг авахдаа худаг эсвэл урс халиагуурт гаргасан цоргоны тусламжтайгаар авч болно.<ref>{{cite journal|last=Onder|first=H|coauthors=M. Yilmaz|title=Underground Dams – A Tool of Sustainable Development and Management of Ground Resources|journal=European Water|year=2005|month=11/12|pages=35–45|url=http://www.ewra.net/ew/pdf/EW_2005_11-12_05.pdf | accessdate = 7 May 2012|ref=harv}}</ref>
==== Хаягдлын боомт/далан ====
{{see also|Хаягдлын сан}}
Хаягдлийн боомт нь шороон дүүргэлттэй боомт ба ихэвчлэн уул уурхайн хаягдлыг агуулах зорилгоор баригддаг. Хаягдал нь янз бүр байж болох ба ихэвчлэн хүдэрээс ашигт малтмалыг нь ялган авсан уусмал болон хуурай эд байна. Тохиромжит усны тэлэлтийн сан энэ зорилгоор ашиглагдаж болох ч хаягдлын буюу сүүл боомт нь илүү тохиромжтой байдаг. Усны тэлэтийн боомтоос ялгаатай тал нь хаягдлын боомт уул уурхайн ашиглалтын үедийн хугацаанд өндөрсөж агуулах багтаамж нь ихсэж байдаг давуу талтай. Ерөнхийдөө, эхлэл боомтыг ул хөрсөөр босгох ба түүнээс хойш хүлээж авч байгаа хаягдал болон булинганы тусламжтайгаар боомтыг өндөрсгөж барьж эхэлдэг.<ref>{{cite book|last=ICME|title=Case studies on tailings management|year=1998|publisher=UNEP|location=Paris, France|isbn=1-895720-29-X|pages=9–10|url=http://books.google.com/?id=qG9Bux3RYWMC&pg=PA9&dq=tailings+dam#v=onepage&q=tailings%20dam&f=false|coauthors=Metals, International Council on, Programme, the Environment; UNEP, United Nations Environment | accessdate = 10 August 2011}}</ref>
Хаягдлын боомтыг өндөрсгөх гурван төрлийн арга байх ба эдгээр нь ''дээд хашицын'', ''доод хашицын'' ба ''төвийн'' гэж нэрлэгдэх ба булинга асгаж угаалт хийн өндөрлөх байрлалаас нь хамааруулж ийнхүү ялгана. Өөр төрлийн тодорхйо аргууд байх боловч эдгээр нь уур амьсгалын нөхцөл, геологи, топографийн нөхцөл, үйлдвэрийн нөөц, хөрөнгө, боомтын төрлөөс хамаарна. Дээд хашицын хаягдлын боомт нь [[трапец]] хэлбэртэй өөр материалаар баригдсан доод хашицын өсгийтэй байх ба энэ нь боомт өндөр болох тусам доод налууг гаргаж дээд хашицруу шилжиж баригдана. Энэ нь харьцангуй хавтгай доод налууг бий болгох ба боомтын дээд налуу нь хаягдлаар дүүргэгдэн бий болно. Доод хашицаас нь өндөрсгөх арга нь дээд хашицын хаягдлын боомтыг бодвол материал их зарцуулах боловч барилтын үеийн тогтворшилт сайтай байдаг. Энэ аргын үед боомтын хяр нь өндөрсөхдөө доод хашицруу чиглэдэг. Төвийн арга нь эхний барьсан боомтон дээр давхарлаж босгох арга юм. Зарим үед дээд болон доод хашицаас өндөрлөх аргыг хослуулсанаар төвийн аргаар боссон шиг боомт босгож болох боломж боомтын төв хэсэгт нягтрал муугаас болж суулт өгөх магадлалтай байдаг.<ref>{{cite web|title=Properties of Tailings Dams|url=http://www.mining.ubc.ca/faculty/meech/MINE290/Tailings%20Dam%20Construction%20Methods.pdf|publisher=NBK Institute of Mining Engineering | accessdate = 10 August 2011}}</ref><ref name="taildam">{{cite book|first=ed. by Raj K. Singhal|title=Environmental issues and management of waste in energy and mineral production: proceedings of the Sixth International Conference on Environmental Issues and Management of Waste in Energy and Mineral Production: SWEMP 2000 ; Calgary, Alberta, Canada, May 30 – June 2, 2000|year=2000|publisher=Balkema|location=Rotterdam [u.a.]|isbn=90-5809-085-X|pages=257–260|url=http://books.google.com/?id=PqiYy538JFUC&pg=PA257&dq=tailings+dam#v=onepage&q=tailings%20dam&f=false}}</ref>
Үйлдвэрийн төрлөөс хамаарч хаягдлын боомт нь химийн хортой нэгдэл бүхий хаягдал агуулдаг учраас доошоо болон боомтын дотуур шүүрэх шүүрэлтээс маш сайн хамгаалсан байх шаардлагатай. Ус болон [[булинга]]ны түвшин хүрээлэн байгаа орчинд халгүй байхаар тохируулагдах ба зарим үед хаягдлын боомтоос ус авч ашиглах тохиолдолд байна.<ref name="taildam" />
=== Материалаар ангилах ===
==== Төмөр боомт ====
{{main|Төмөр боомт}}
[[File:RedridgeSteelDam02.jpg|thumb|Улаан нурууны төмөр боомт, Мичиганд 1905 онд баригдсан]]
[[Төмөр боомт]] нь 20-р зууны эхэн үед богино хугацаанд хэдэн ширхэг баригдсан боомтын төрөл ба урны даралтыг хүлээн авах дугариг хэлбэртэй төмөр хавтан, түүнийг ачааллыг хүлээж авах дамнуруу бүхий бүтээцлэлтэй байжээ. Барилгын бүтээцийн тогтворшилтоос нь авч үзвэл барилгын үйлдвэрлэл, зэврэлтээс хамгаалах техникийг боловсронгуй болгочиховол өрөгт, бетон ба чулуун боомтоос хямд, модон боомтоос илүү бат бөх байх боломжтой. Гэвч энэ боомтын төрлийг олон барьж чадаагүй юм.
==== Модон боомт ====
[[File:Dam Timber Crib.jpg|thumb|left|Мичиган дахь сал хэлбэрийн модон боомт, 1978 оны зураг.]]
[[Модон]] боомт нь аж үйлдвэрийн хувьсгалын үед чухал газруудад түргэн хугацаанд усны эх үүсвэрийг бий болгоход хэрэглэгдэж байжээ. Боомтын өндөр хязгаартай, насжилт багатай гэсэн шалтгаанаар орчин үед энэ төрлийн боомт баригдаагүй боловч модон бүтээцлэл нь тогтмол нойтон байвал торх шиг эдэлгээтэй байж усны найдвартай санг бий болгох юм. Модон боомт барих хамгийн тохиромжтой газар нь ул хөрс чулуулаг багатай, цементийн тээвэр хол хийх, модны арвин их үүсвэртэй газар байх ба бага түрэлтэт, тохируулах боомт барих боломжтой. Хойт Америкийн зүүн хэсэгт баригдсан байсан ихэнх модон боомтууд нурсан ба тэдгээрийн заримых дээр нь давхарлаж шороон боомт барьсан нь боомтын тогтворшилтонд эерэг нөлөөтэй байдаг. Хоёр нийтлэг модон боомтын хэлбэрүүд байх ба тэдгээрийг ''сал'' хэлбэрийн ба ''самбар'' хэлбэрийн гэж ангилна.
''Модон сал боомт''ууд нь гүн суулгасан модон шон болон түүнтэй эвлүүлж зангидсан модон хүрээнээс бүтэх ба гол хэсэгт дүүргэлт болгон хөрс, чулуу хийдэг. Модон чул рам бүхий боомт байж болох ба барих арга нь модон байшинтай ижил юм. Хүнд гуалингууд нь боомтын нүүрэн хэсэгт байрлах ба боомтын тогтворшилтыг жингээрээ бий болгож байдаг. Усны түвшин өргөх зориулалттай хөвдөг модон боомтуудыг 19-20-р зууны эхэн үед хэрэглэж байжээ.
''Модон самбар боомт'' нь [[түшиц хана]] шиг нимгэн хийцтэй ба дээд болон доод хашицаас тулах олон тулгуур шонгуудаас тогтоно. Их биеийг зангидсан гуалингаар хийх ба гол хэсэгт нь жинг нэмэх үүднээс бул чулуу, элс хайргыг хийдэг байжээ.
=== Бусад төрлүүд ===
==== Түр боомт ====
{{main|Түр боомт}}
[[File:Dam Coffer.jpg|thumb|Монтегомеригийн сувгийн хаалт ба боомтыг барих үед ашигласан түр боомтын схем]]
[[Түр боомт]] нь жижиг далан хэлбэрийн боомт ба ихэвчлэн түр хугацаанд баригдах учир ийнхүү нэрэлжээ. Энэ боомт нь усны газаргын түвшнээс доош өндөржилт бүхий эсвэл усанд автсан барилгын талбайг уснаас хамгаалах үүрэгтэй. Бетон, мод, ган, ул хөрс гэсэн материалаар баригдах боломжтой ба мод ба төмөр ашиглаж байгаа үед гүн зоолтын шонгуудыг бат бэх байх үүднээс ашигладаг. Түр боомт нь ихэвчлэн усан орчинд хуурай нөхцөлд хийгдэх шаардлагатай ажилд хэрэглэгдэхээс гадна хөрсний уснаас хамгаалах зорилгоор барига байгууламжийн суурийн ажилд хэрэглэгдэнэ. Мөн үзэх [[Түшиц хана]]. Мөн түр боомтыг далай дээрх газрын тос олборлох платформуудыг засварлахад ашигладаг. Иймэрхүү тохиолдолд боомт нь ус нэвтрэхээргүй метал хавтангуудаар гагнагдаж хийгдэх ба дотор нь агаар дүүргэж усыг гадагшлуулна.
====Байгалийн боомт====
Боомт нь байгалийн геологийн хүч, газрын тиктоник хөдөлгөөн шилжилтийн улмаар бий болж болно. [[Галт уулын боомт]]ууд нь [[базалт]] болон [[лав]]ын урсгалаар гол болон нуурын урсгалын хэсэгт бий болж хэлбэржих ба үүний үр дүнд байгалийн хиймэл нуур үүснэ. Үүний жишээ нь 1.8саяаас 10мянган жилийн өмнө тооцогдох Уинкарат галт уулын талбай ба энэ нь АНУ-ын Аризонагийн хойт хэсэг Колорада гол дээр лаван боомтыг бий болгожээ. Боомтыг нурахаас өмнө 800км орчим урттай нуур тогтдог байжээ. [[Мөсөн гол|Мөстлөгийн нөлөөгөөр]] байгалийн боомт бүрдэн бий болох боломжтой ба Монатанад Кларк Форк гол дээр мөсөл хавтангуудын нөлөөгөөр боомт хэлбэржсэн ба 7780км квадрат талбай бүхий [[Миссоулагийн нуур]]ыг сүүлчийн мөстлөгийн үед бий болгожээ. Голын ёроол дахь мөсний хуримтлал нэмэгдсэнээр үүссэн нуур цөөнгүй байх ба үүнийг нэг жишээ нь [[Платхиэд нуур]] юм. Мөн Монтана дахь ([[Мөсөн хуримлалаар үүссэн нуурууд]]-ийг үзэж болно).
Газар хөдлөлт, хөрсний гулсалт гэх мэт байгалийн аюул нь тухайн орчиндоо түр болон мөнхийн боомтуудыг бий болгох боломжтой. [[Тажик улс]]ад [[Усой боомт]] нь түүхэн жишээ мөн бөгөөд хөрсний гулсалтаас болж Мургхаб голыг хааж Сарез нуурыг үүсгэжээ. 560м өндөр учир байгалийн болон хүний гараар бүтсэн боомтуудаас хамгийн өндөр боомт болж байгаа юм. Саяханы жишээ гэвэл Тажикестаны Хунза гол дээр хөрсний гулсалтаас болж [[Аттабад нуур]] үүссэн байна.
Шинээр бий болох байгалийн боомт нь хүний суурьшил болон дэд бүтэцэд тодорхой хэмжээгээр сөрөг нөлөөлж байдаг. Боомт нь хүний гараар бүтсэн шиг тогтворшил сул байх хандлагатай тус задарч аюул учруулж болохоос гадна дээд хашицдаа үнэ бүхий гадар нутгийг боомт бий болж усан доор оруулах магадлал бий. [[Вайоминг]]ийн хойт хэсэгт 1927 оны хөрсний гулсалтын улмаас бий болсон боомт задарч Келли суурин болон зургаан хүний амь нас аван оджээ.
===== Минжний боомт =====
{{main|Минжний боомт}}
[[Минж]]нүүд нь амьдрах орчноо бүрдүүлэхийн тулд мод болон шавраар боомт барьдаг. Мөн боомт барьж газрын зарим хэсгийг усанд автуулсанаар махчин амьтадаас өөрсдийгөө хамгаалж нуугдаж явахад тустай байдаг байна. Усанд автсан газар нутаг нь өвлийн улиралд минжнүүдийн хоол тэжээлийн эх үүсвэр болдог байна.
== Барилгын элементүүд ==
=== Усан цахилгаан станц ===
[[File:Water turbine.svg|thumb|upright|[[Усны турбин|Гидравлик турбин]] ба [[цахилгаан генератор]]ын хамт.]]
{{main|Усны эрчим хүч}}
2005 оны байдлаар, боомт бүхий усан цахилгаан станц нь дэлхийн эрчим хүчний 19 хувь, [[сэргээгдэх эрчим хүч]]ний 63 хувийг эзлэж байна.<ref name="REN21-2006">[http://www.ren21.net/globalstatusreport/download/RE_GSR_2006_Update.pdf Renewables Global Status Report 2006 Update], ''[[REN21]]'', published 2006, accessed 16 May 2007</ref> Эдгээрийн ихэнх хувь нь томоохон боомтуудаар үйлдвэрлэгдэх ба Хятадад жижиг оврын усан цахилгаан станц маш өргөнөөр хэрэглэгдэх ба дэлхийн энэ төрлийн усан цахилгаан станцын 50 гаруй хувийг дангаараа бүрдүүлнэ.<ref name="REN21-2006" />
Усны эрчим хүчн нь боомтоор бий болсон усны [[потенциал энерги]]-ээс гарах ба [[усан турбин]] ба [[цахилгаан генератор|генератор]] нь үндсэн тоноглол нь юм. [[Турбин]]ыг эргүүлэхийн өмнө боомтод хашигдсан потенциал энерги бүхий усыг [[түрэлтэт хоолой]] гэж нэрлэгдэх том хэмжээний хоолойгоор дамжуулан турбинд өгнө. Энэ энгийн загвар дээр үндэслэн [[усан цэнэгт усан цахилгаан станц]] их ба бага хэрэглээнд тохируулан ажиллах ба түвшний ялгаа бүхий [[усан сан]]гуудад усаа ээлжлэн шилжүүлнэ. Хэрэглээ бага байгаа үед, илүүдэл үйлдвэрлэсэн цахилгааныг насост өгч дээд усан санд усыг доод усан сангаас шахна. Харин их хэрэглээтэй үед, Дээд усан сангаас доод усан санлуу усыг турбинаар дамжуулан шилжүүлэх болно. Энэ үед турбин эрчим хүч үйлдвэрлэн хэрэглээг хангах болно.(Жишээ харах [[Диорвик Цахилгаан станц]].)
[[File:Hydroelectric dam.svg|thumb|left|УЦС бүхий боомтын хөндлөн огтлол.]]
=== Ус хаяур ба гаргах барилга ===
[[File:Llyn Brianne spillway.jpg|upright|thumb|Spillway on [[Llyn Brianne]] dam, [[Wales]], soon after first fill.]]
{{main|Ус хаяур}}
''Ус халиагуур'' буюу ус хаяур нь боомтын дээд хашицаас доод хашицруу усан сангаас илүүдэж буй усыг аюулгүй шилжүүлэх үүрэг бүхий хэсэг юм. Ихэнх ус халиагуур нь [[Үерийн хаалт]]аар тоноглогдсон байх ба ус халиагуураар өнгөрөх усны хэмжээг хянаж тохируулж байдаг. Ус хаяур нь дараах төрөлтэй байна: хэвийн ус гаргах зориулалт бүхий барилгыг ''үйлчилгээний ус гаргуур'' эсвэл ''ус гаргах барилга'' гэж нэрлэнэ. Ус гаргах барилгын хэмжээнээс илүүдсэн усыг гаргах зориулалттай ''туслах ус гаргуур'' гэж бас байна. Туйлын үертэй хүнд нөхцөлд ажиллах ''аварын ус хаяур'' гэж байх ба энэ үед өмнөх хоёр төрлийн ус гаргах барилгатайгаа хосолж ажиллаж болно. ''[[Босгот]]'' ус халиагуур нь урсац хтэй боловч бага өндөртэй шороон боомтод хэрэглэгдэнэ.
Ус хаяур нь түүний тогтворшилтонд аажим нөлөөлөх, ус халиагуур дээгүүр өнгөрөх усны урсгалын [[турбулент|динамик үйлчлэл]], коррози, [[кавитаци]] гэх мэтээр элэгдэж элээгдэж байдаг. [[Пеннсилвани]]йн [[Жонстаун]]д Жонстауны үер ("1889 оны алдарт үер") Өмнөд Форк боомтын дээгүүр хальж байсан нь ус хаяурын хангалтгүй тооцооны үр дүн юм.
Аварын ус хаяурын төсөл тооцоо хийхдээ усны урсгалын турбулент чанар хамгийн бага байхаар ус халиах гадаргуугын хэлбэрийг сонгож авах ба барьсаны дараа үргэлж элэгдэл цууралтын хяналтыг явуулж байх ёстой. Элэгдэл болон кавитацид хамгийн тэсвэртэй ус халиах муруйн хэлбэр бол парабол хэлбэр бөгөөд түүнийг практик хэлбэртэй ус халиагуур гэж нэрлэдэг.
== Боомт барьж байгуулах ==
=== Нийтлэг шаардлага ===
{| class="wikitable plainrowheaders" style="margin-right: 0;"
|-
! scope="col" | Үйл ажиллагаа
! scope="col" | Жишээ
|-
! scope="row" | Эрчим хүч үйлдвэрлэх
| [[Усны эрчим хүч]] бол дэлхий дээрх эрчим хүчний нэг гол үүсвэр юм. Олон улс орон эрчим хү үйлдвэрлэх зорилгоор гол мөрөн дээрээ боомт болон усан цахилгаан станцуудыг барьсан байдаг. Жишээлбэл, [[Өмнөд америк]] дахь Парана гол дээр баригдсан [[Итайпу боомт]] нь 14 [[Ватт|ГВт]] эрчим хүч үйлдвэрлэх ба [[Парагвай]] улсын эрчим хүчний 93%-ийг, [[Бразил]] улсын эрчим хүчний 20%-ийг дангаараа хангаж байна.
|-
! scope="row" | Ус хангамж
| Дэлхий дээр олон хот суурин гадаргын усыг хуримтлуулж унд ахуй, үйлдвэрлэлдээ хэрэглэж байна. [[Лондон]] хот – Тамес голоос, [[Честер]] хот Дее голоос гэх мэт. Эдгээр нь бага түрэлтэт боомтууд мөн ус халиагуураар бий болсон гадаргын усны эх үүсвэртэй хотууд юм. Харин их хэрэглээтэй тохиолдолд томоохон боомт бүхий усан санг хэрэглэх ба үүний жишээ нь каскад усан сангийн [[Клаервен]] боомт юм.
|-
! scope="row" | усны эх үүсвэр / усжуулалт, услалтын систем
| [[хөдөө аж ахуй|Хөдөө аж ахуй]] ялангуяа [[усжуулалт]]ын зорилгоор эрт үеэс голын урсацыг тохируулах боомт барьж ашиглаж ирсэн байдаг.<ref>{{cite web|title=The Impact of Agricultural Development on Aquatic Systems and its Effect on the Epidemiology of Schistosomes in Rhodesia|quote=Recently, agricultural development has concentrated on soil and water conservation and resulted in the construction of a multitude of dams of various capacities which tend to stabilize water flow in rivers and provide a significant amount of permanent and stable bodies of water.|work=The careless technology : ecology and international development |format=|<!-- unused_data=/Chapter%208A%20-%20The%20Careless%20Technology.pdf -->|editor1= M. Taghi Farvar|editor2=John P. Milton|author=C. J. Shiff|OCLC=315029|publisher=Natural History Press|date=1972|pages=102-108}}</ref> Бусад тохиолдолд болох усны түвшин тохируулах зорилгоор боомт барьж ашигладаг. Жишээ нь [[Арал тэнгис]]ийн усны түвшинг тохируулж байхаар Берг Страйт боомтыг барьж ашиглаж байна.<ref>{{cite web |title=Kazakhstan|work=Land and Water Development Division|year=1998|quote=construction of a dam (Berg Strait) to stabilize and increase the level of the northern part of the Aral Sea.}}</ref>
|-
! scope="row" | Үерээс хамгаалах
| Вэбстерийн [[Хар ус боомт]] болон [[Нью-Хэмпшир]] дахь [[Дельта ажил]]лагаанууд нь үерийн аюулаас хамгаалах зорилготой боомт болон далангийн ажлууд юм.<ref>{{cite web|url=http://www.nae.usace.army.mil/recreati/bwd/bwdfc.htm|title=Blackwater Dam|work=US Army Corps of Engineers|quote=The principal objective of the dam and reservoir is to protect downstream communities}}</ref>
|-
! scope="row" | Орчны нөхөн сэргээлт
| Боомтууд (эсвэл [[далан]]гууд) нь хүний хэрэглээнд үндэслэн газар нутгийг сэргээн засварлахад хэрэглэгдэж ба зарим бүс нутгшийг усанд автуулах, заримыг нь уснаас хамгаалах гэх мэт олон үүрэгтэй хийгдэнэ.
|-
! scope="row" | Ус хуваарилах
| Ердийн жижиг боомтууд нь усжуулалт, ус хангамж, эрчим хүчинд ус хуваарилах үүрэгтэй баригдах ба өөр ямар нэгэн илүүдэл функ буюу зорилго байдаггүй. Заримдаа, хуваарилах боомт нь ус ихтэй бүс газраас ус багатай газарлуу ус шилжүүлэх эсвэл нэг усан сангаас нөгөө усан санд ус шилжүүлэх үүрэгтэйгээр баригдана. Харах: [[Хуваарилах боомт]].
|-
! scope="row" | Усан зам
| Боомт нь гүн ихтэй усан сан үүсгэх учир тэнд усан тээвэр хөгжих ба голын доод ба дээд хашицад тусгай шлюз гэж нэрлэгдэх усан онгоц шилжүүлэх барилгын тусламжтайгаар шилжүүлнэ. Томоохон голууд дээр баригдах боомтууд нь ихэвчлэн шлюзтэй баригдах ба дээд хашицад усан замаар их зам туулах боломжийг бий болгодог. Мөн гүехэн гол дээр цувраа боомтууд барьж усан онгоц хөвөх явах боломж бүхий гүнийг үүсгэн усан тээврийг хийж болдог.
|-
! scope="row" | Амралт ба спорт, усан орчны үзэсгэлэн
| Боомт нь дээрх маш олон шалтгаанаар хэрэглэгдэхээс гадна зарим тохиолдолд хавсрага хэрэглээнүүд гарч ирдэг. Зарим хүмүүсийн гоо зүйн сонирхол болон амралт сувилалын шалтгаанаар боомт бүхий усан сантай газар амралт, аялалын бүсийг бий болгодог. Усан сангийн эргэн тойрон ногоон мод, өвсөөр ихэнхдээ хучигдсан зөөлөн дулаан уур амьсгалтай, эрчим хүчтэй байх учир хүмүүсийн амрах дуртай газруудаар сонгогддог. Мөн нууранд загас үржүүлэх гэх мэт усан орчны баялагуудыг бүтээж болно.
|}
Дээрхи зорилгууд нь өөр өөрийн шалгуур, шаардлагуудтай байх учир бүгдийг нь хослуулсан боомт бүхий усан сан ховор байна. Усны эрчим хүчний зориулалттай боомт аль болох их ус хуримтлуулж их эрчим хүч гаргахыг зорьдог бол усан тээврийн зориулалттай боомт нь аль болох усны түвшинг тогтмол байлгахыг эрмэлздэг. Орчин үед боомтын менежмент, усан сангийн оновчлол, ажиллагааны төлөвлөгөө нь аж ахуй эрхлэгчдийн гол асуудал болж байна.<ref>{{cite web|title=Lake Diefenbaker Reservoir Operati ons Context and Objectives|url=https://www.wsask.ca/Global/Lakes%20and%20Rivers/Dams%20and%20Reservoirs/Operating%20Plans/Developing%20an%20Operating%20Plan%20for%20Lake%20Diefenbaker/DiefenbakerReservoirOperationsContextandObjectives.pdf|publisher=Saskatchewan Watershed Authority|accessdate=27 June 2013}}</ref>
=== Байрлал буюу хөндлүүр ===
[[File:Takato Dam discharge.jpg|thumb|[[Такато боомт]]ын ус хаяж буй зураг]]
Боомт барих газрын хамгийн тохиромжит хэсэг бол голын [[голдирол]] дахь гүн болоод нарийн [[хавцал]] юм. Боомтын тэргүүн зорилго нь голын усыг хуримтлуулж хиймэл нуур бүхий усны нөөцийг бий болгох явдал юм. Хөндлүүр нь бага зардлаар боомт босгож их ус эсвэл тооцоот хэмжээний усыг хуримтлуулахад хүрэлцээтэй тохирч байх ёстой. Эдийн засгийн хамгийн чухал асуудал нь боомтуудын өртгийн харьцаа байдаг. Мөн нийгмийн талаас авч үзвэл усан сангийн дор орох газар нутаг нь эдийн засгийн эргэлтэнд ордоггүй, ач холбогдол багатай газар байх хэрэгтэй.
[[Инженерчлэл]] ба [[инженер геологи]]йн талаас боомт баих хөндлүүрийн орчимд дараах зйүлсийг авч үзнэ:
* Ул хөрс болон хөндлүүрийн орчмын [[ус нэвтруулэх чадвар]]
* [[Газар хөдлөлт]]ийн судалгаа
* [[Хөрсний гулсалт]], нуралт ба [[наруугын тогтворшил]]
* Голын усны түвшин, гидрологи
* Хөндлүүр ба дээд хашиц талын талбайн топографийн зураглал
* Их үерийн хэмжээ
* Усан сангийн хагшаажилт
* [[Усан сангийн хүрээлэн буй орчны нөлөөлөл|Байгаль орчны нөлөө]] тухайлбал голын загасны нүүдэл (харах [[Загас гаргуур]]), ой болон хээрийн амьтадад үзүүлэх нөлөө, усны чанар
* Хүний амьдралд нөлөөлөх нөлөөлөл
* Усан санд автах талбайн судалгаа, нүүлгэн шилжүүлэлт
* Төлөвлөж буй барилгын болон усан сангийн талбайгаас байгалийн болон хүний гараар бий болсон хортой цэгүүдийг судлах шилжүүлэх
=== Нөлөөллийн үнэлгээ ===
Нөлөөллийн үнэлгээ хэд хэдэн чиглэлээр хийгддэг: боомтыг барьсанаар бий болох хүний нийгэм эдийн засгийн өсөлт (хөдөө аж ахуй, ус, эрчим хүч, үер усны аюул), боомт ба усан сангаас үзүүлэх хээрийн ан амьтад байгальд үзүүлэх нөлөөлөл, геологит үзүүлэх нөлөөлөл (газар доорхи усны хөдөлгөөн), хүний амтдрал дахь сөрөг нөлөөлөл (нүүлгэн шилжүүлэлт, [[Архелоги]]йн болон соёлын олдворыг илрүүлэлгүй усанд автуулах, мөн нүүлгэн шилжүүлэх).
==== Байгаль орчны нөлөөлөл ====
[[File:Dam-pollution.JPG|thumb|Мод болон хогын хуримтлал боомтын дээд хашицад бий болсон байдал]]
{{main|Усан сангийн байгаль орчны нөлөөлөл}}
Боомтоор бий болсон усан сан нь голын экологийн байдалд маш олон эерэг ба сөрөг нөлөөллийг үзүүлдэг. Боомтоос дооших голын хэсэгт жилийн турш тогтмол ус өгөгдөх эсвэл, хөрөөний ир мэт огцом хэлбэлзэлтэй урсац өгөгдөх, зарим тохиолдолд ямар ч ус өгөгдөхгүй байх нь тухай орчинд их нөлөөлж байдаг. Турбинаар өнгөрөх усанд агуулагдах ууссан хагшаасны хэмжээ бага байх учир доод хашицад гарсаныхаа дараа голын ёроолыг угаах зэрэг үр дүнг үзүүлдэг байна. Жишээлбэл, [[Глен Хавцлын боомт]] голын өдөр бүрийн урсацын циклийг өөрчилсөнөөр боомтын доод хэсгийн голын голдирод [[элсэн овгор]] үүсгэх зарим хэсэгт голдиролын [[элэгдэл]] бий болгосон байна.
Хуучны боомтуудыг авч үзвэл тэдгээрт загас гаргах ямар нэгэн суваг цувц байдаггүй ба дээд хашицад загаснуудыг хуримтлуулан тэдгээрийн байгалийн амьдралын мөчлөгийг тасладаг байна. Харин [[загас гаргуур]] барьсанаар харьцангуй загасны нүүдэл чөлөөтэй болж түрс шахалт ихсэж тоо толгой нь нэмэгдсэн олон боомтуудын жишээ байна. Гэвч одоогийн загас гаргуур загасны байгалийн амьдрал дахь үйл явц тухайлбал [[түрс (биологи)|түрс шахалт]] гэх мэтийг бүрэн дэмжиж чадахгүй байна. Зарим газарт, залуу загаснуудыг ("жараахай") хагас жилийн турш доод хашицад чиргүүлийн тусламжтайгаар шилжүүлж байсан тохиолдолд байдаг. Судалгаа идэвхитэй хийгддэг газар нутагт турбин ба боомтоос усан орчны амьдралд нөлөөлөх нөлөөлөл бага байгааг тогтоосон байна.
Том боомтууд нь тухайн голын экосистемийг хэсгээс нь өгсүүлээд бүхэлд нь өөрчлөх боломжтой байдаг ба усан санд автсан талбайн үнэ цэнэ ихтэй бол их гарз учирна. Мөн том боомтуудын усан сан газар хөдлөлтийн үед хэрхэн хариу үйлчлэл үзүүлэх эсэх талаар нарийн судалгаа тооцоолол хийгдсэн байх ёстой.
Боомтууд нь [[Дэлхийн дулаарал|дэлхийн дулааралд]] нөлөөлдөг гэж үздэг. Усан сангийн усны түвшний хэлбэлзэл нь метань шиг [[хүлэмжийн хий|ногоон хүлэмжийн хий]] үүсгэх гол нөхцөл болдог.<ref>{{cite web|url=http://frenchtribune.com/teneur/1212763-water-reservoirs-behind-rising-greenhouse-gases|title=Water Reservoirs behind Rising Greenhouse Gases|work=[[French Tribune]]|date=9 August 2012 | accessdate = 9 August 2012}}</ref> Халуун орны боомтуудын усан сан, тэдгээрийн орчинд усны түвшний хэлбэлзэлд ил гарсан газарт бий болох биологийн үйлчилгээнээс их хэмжээний хүлэмжийн хий ялгардаг.<ref>{{cite web|url=http://timesofindia.indiatimes.com/home/environment/global-warming/Dams-the-latest-culprit-in-global-warming/articleshow/15403985.cms|title=Dams the latest culprit in global warming|work=[[Times of India]]|date=8 August 2012 | accessdate = 9 August 2012}}</ref>
==== Нийгэмд үзүүлэх нөлөөлөл ====
Хүний нийгэмд үзүүлэх нөлөө маш чухал асуудлын нэг. [[Ник Куллатер]] ''Өлсгөлөн дэлхий: Азийн ядуурлын эсрэг Америкийн хүйтэн дайн'' гэсэн бүтээлдээ боомт ба усан сан нь нийтлэг эрх ашигт тулгуурлан хийгдэх ба засгийн газрын эрх мэдэл хүслээр шийдэгддэг гэж дүгнэжээ. Тэрээр нэг жишээ дурьдсан нь Энэтхэгийн дотоод яамны сайд Мораржи Десай 1960 онд тосгоны оршин суугчдад хийсэн ярилцлагандаа хэрэв хамтран ажиллаж дэмжихгүй бол [[Пон боомт]]оос ус өгөхгүй байхаар сануулж байжээ.<ref>Cullather, 110.</ref>
Өөр нэг нийтлэг эрх ашгийн төлөө төрийн хүчээр бий болсон боомтын жишээ бол ,Хятадын [[Хөх мөрөн]] дээр баригдсан [[Гурван хавцлын боомт]] нь ([[Америкийн нэгдсэн улс|АНУ]]) [[Хүүвэр боомт]]оос 5 дахин том ба 600км урт усан санг үүсгэж эрчим хүч үйлдвэрлэж байгаа ба сая сая айл өрхийг нүүлгэн шилжүүлж, асар олон үнэт дурсгалт түүхийн олдворууд усан доор автсан ба голын экологийн өөрчлөлтөнд их нөлөөтэй боомтуудын нэг юм.<ref name="Bbc060520">{{cite news
| publisher=china-embassy
| url=http://www.china-embassy.org/eng/zt/sxgc/t36502.htm
| title=Three Gorges dam wall completed
| date=20 May 2006
| accessdate=21 May 2006
}}</ref> Судалгаагаар, 40–80 сая хүн боомтын барилгаас болж гэр оронгоо нүүлгэж зарим нь гэр оронгүй болсон гэсэн тооцоо байдаг.<ref>{{cite web|url=http://internationalrivers.org/en/way-forward/world-commission-dams/world-commission-dams-framework-brief-introduction |title=World Commission on Dams Report |publisher=Internationalrivers.org |date=29 February 2008 | accessdate = 16 August 2012}}</ref>
==== Эдийн засагт үзүүлэх нөлөөлөл ====
[[Усны эрчим хүч|Усан цахилгаан станц]]ын барилгын ажил нь [[хүрээлэн буй орчны нөлөөлөл]], голын урсацын олон жилийн судалгаа, боломжит хөндлүүрийн судалгаа гэх мэт нарийн судалгаанаас гадна уламжлалт [[дулааны цахилгаан станц]]тай эсвэл бусад боломжит эрчим хүчний эх үүсвэртэй харьцуулагдаж байж хийгдэх ёстой. Гол дээрх хөндлүүрүүд эдийн засгийн хувьд ач холбогдолгүй боловч ганц байгаа боломжит хөндлүүр нь суурьшлийн бүс буюу эрчим хүч хэрэглэгчээс хол бол цахилгаан эрчим хүч дамжуулах шугамын зардал их байж болно. Гэх мэт өөр өөр маш олон боломжит хувилбар дээр суурилж шийдэлд хүрэх нь чухал байдаг. Мөн тухайн орчны уур амьсгал, гидрологийн богино бага урт хугацааны үечлэл, газрын доорхи усны хөдөлгөөн, цэвдэг хайлалт гэх мэт нөхцөлд хэр мэдрэмтгий, хэрхэн ажиллах төлөвлөгөө, эсвэл сайжруулалтыг тусгаж өгнө. Урсацын урт хугацааны багасалтанд хэт мэдрэмтгий бол усан цахилгаан станцаас өөр эх үүсвэр судалж үзэж болно.
Гэхдээ нэгэнт баригдаад ашиглалтанд орсон, засвар үйлчилгээний чанарын өндөр түвшинтэй станц бол бусад төрлийн эх үүсвэрүүдийг бодход хямд төсөр ашигтай ажиллах тохиолдол элбэг бий. Ямарч нүүрс, шатхуун шатаалгүйгээр эрчим хүч гаргах ба цөмийн болон салхины эрчим хүчээс хямд цахилгаан гаргана.{{citation needed|date=August 2007}} Хэрэглээнд тулгуурлаж ажиллаж чаддагаараа [[салхины эрчим хүч]]нээс давуу талтай юм.
== Боомтын эвдрэл ==
{{main|Боомтын эвдрэл}}
[[File:Teton Dam failure.jpg|thumb|Тетон боомтын эвдрэлийн дараа усан сан хоосорсон үе.]]
[[File:International special sign for works and installations containing dangerous forces.svg|thumb|right|Аюултай ажил болон хүнд барилга угсралтын үед хэрэглэдэг олон улсын тэмдэг]]
Хэрэв боомтын их бие нурсан, угаагдсан ямар нэгэн байдлаар задарсан бол доод хашицад бий болох аюул нь гамшгийн хэмжээнд хүрч болно. Боомтын их биеийн [[Хэв гажилтын хяналт|хэв гажилт, суултын хяналт]] болон хажуу завьж болон суурь, дотоод шүүрэлтийн хяналт ажиглалтын дүнд илрэх ямар нэгэн алдааг хэрэв аюултай тохиолдолд боомт нурахаас өмнө доод хашицад оршин суух иргэдэг мэдээлж сэрэмжүүлэх арга хэмжээ авах ёстой. Ихэнх боомтууд усан сангийн түвшин болон шүүрэлтийн хэмжээг байнга хянах системээр тоногдлогдсон байдаг. Боомтын нуралт эвдрэлийн түгээмэл шалгаан нь боомт дотуур болон сууриар шүүрэх шүүрэлт байдаг. Үүнээс сэргийлэх арга нь боомтын буурийн ан цавт чулуулагт өрөмдөж гаргасан цооногт даралттайгаа цемент шахаж ан цавийг бөглөх ба үүний цементаци хийх гэж нэрлэдэг. Энэхүү цементлэгдсэн цооногуудын олонлог нь боомтын бууринд цементэн хөшиг бий болгож шүүрэлтийг тэр хэмжээгээр бууруулж өгдөг.
Боомтын барих технологи хөгжиж байх үед, боомт нь аюул агуулсан барилгын ажил гэж тооцогдож байгаль болон хүний аж төрөх, эрүүл мэндэд нөлөөлөх нөлөөллийг тусгай баримт бичиг журмаар зорицуулдаг байжээ. Тухайлбал, боомтын барилгын ажилд хамрагдаж байгаа хүн бүр [[Олон улсын хүмүүнлэгийн тухай хууль]] (IHL) ба бусад дүрмүүдээр хамгаалагдах ба тэдгээрт заасан эрх зөрчигдөж байвал ажиллахгүй байх, эсвэл барилгын ажлыг зогсоох хүртэл арга хэмжээ авдаг байжээ. Хөнгөвчлөх тодорхйололт нь, IHL-ийн дүрмээр тодорхойлогдсон нэг тэнхлэгт орших гурван шар тойрог бүхий [[хамгаалалтын тэмдэг]]ийг ашигладаг.
Бусад боомтын эвдрэлийн шалтгаан нь ус хаяурын буруу тооцооны уршиг, шороон боомтын дотуурх шүүрэлт, шүүрэлтийн гуурс үүсэх, буурь суурийн бат бус байдал, ус халиагуурын алдаа [[Өмнөд Форк боомт]]), геологийн муу судалгаа болон тогтворгүй байдал ([[Важонт боомт]], [[Малпассет боомт]], [[Тесталинден боомт]] гэх мэт), гаргах барилгын муу аричлгаа засвар ([[Лавн нуур боомт]], [[Вал ди Става боомтын сүйрэл]]), хэт их хур тунадасны нөлөө ([[Шакидор боомт]]), [[газар хөдлөлт]] болон хүний буруутай нөлөөлөл тухайлбал компьютер тооцооны алдаа ([[Бупалло голын боомт]], [[Дале Дик усан сан]], [[Таум Саук усан цэнэгт усан цахилгаан станц]] гэх мэт) зэрэг юм.
Тэмдэглүүштэй хүний үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй боомтын сүйрэл нь [[Рояал агаарын хүчин]] [[No. 617 Squadron RAF|'Дамбурстер']] онгоцоор [[Дэлхийн 2-р дайн]]ы үед [[Герман]]д хэд хэдэн цохилт өгөхөөр төлөвлөсөн ба үүнд [[Эдэр]] гол, [[Рухр гол]] дээр эрчим хүч үйлдвэрлэдэг 3-н боомтыг сонгон авч эрчим хүч дэд бүтцийн гачигдалд оруулах зорилгоор бөмбөгдсөн байна. Сүүлд нь эдгээрээр сэдэв болгон хэд хэдэн уран сайхны кино бүтээжээ.
2007 оноос, Недерландад IJkdijk гэсэн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж эхэлсэн ба боомт ба далангийн эврдэлийг урьдчилан тодорхойлж сануулга өгөх шинэлэг системийг эрж хайж боловсруулж эхэлжээ. Хөтөлбөрийн судалгааны талбайд бүхэл бүтэн боомт болон далангийн системийг нурааж туршилт хийсэн байна. Нуралт болон бусад хэмжилт, дамжуулалтын мэдээллийг тенсор ашиглан дамжуулсан байна.
== Мөн үзэх ==
{{commons|Боомт}}
* [[Усны барилга байгууламж]]
* [[Сувгийн гарц]]
* [[Цементаци]]
* [[Мөсөн боомт]]
* [[Усны инженерчлэл]]
* [[Том боомтуудын жагсаалт]]
* [[Усан сан ба боомтуудын жагсаалт]]
* [[Түрэлгийн далангийн жагсаалт]]
* [[Дэлхийн өндөр боомтуудын жагсаалт]]
* [[Барилга]]
== Лавлахууд ==
{{reflist|2}}
== Эх үүсвэрүүд ==
* {{cite journal
| last1 = Arenillas
| first1 = Miguel
| last2 = Castillo
| first2 = Juan C.
| title = Dams from the Roman Era in Spain. Analysis of Design Forms (with Appendix)
| journal = 1st International Congress on Construction History [20th–24th January]
| publication-place = Madrid
| year = 2003
| url = http://www.traianvs.net/textos/presas_in.htm#_ednref4
| ref = harv
}}
* {{cite book
| last1 = Hartung
| first1 = Fritz
| last2 = Kuros
| first2 = Gh. R.
| editor-last = Garbrecht
| editor-first = Günther
| contribution = Historische Talsperren im Iran
| title = Historische Talsperren
| place = Stuttgart
| publisher = Verlag Konrad Wittwer
| year = 1987
| volume = 1
| pages = 221–274
| isbn = 3-87919-145-X
| ref = harv
}}
* {{cite book
| last = Hodge
| first = A. Trevor
| title = Roman Aqueducts & Water Supply
| place = London
| publisher = Duckworth
| year = 1992
| isbn = 0-7156-2194-7
| ref = harv
}}
* {{cite book
| last = Hodge
| first = A. Trevor
| editor-last = Wikander
| editor-first = Örjan
| editor-link = Örjan Wikander
| contribution = Reservoirs and Dams
| title = Handbook of Ancient Water Technology
| series = Technology and Change in History
| volume = 2
| year = 2000
| publisher = Brill
| location = Leiden
| isbn = 90-04-11123-9
| pages = 331–339
| ref = harv
}}
* {{cite journal
| last1 = James
| first1 = Patrick
| last2 = Chanson
| first2 = Hubert
| title = Historical Development of Arch Dams. From Roman Arch Dams to Modern Concrete Designs
| journal = Australian Civil Engineering Transactions
| volume = CE43
| year = 2002
| pages = 39–56
| url = http://www.traianvs.net/textos/archdams_en.htm
| ref = harv
}}
* {{cite journal
| last = Schnitter
| first = Niklaus
| title = Römische Talsperren
| journal = Antike Welt
| volume = 8
| issue = 2
| pages = 25–32
| year = 1978
| ref = harv
}}
* {{cite book
| last = Schnitter
| first = Niklaus
| editor-last = Garbrecht
| editor-first = Günther
| contribution = Verzeichnis geschichtlicher Talsperren bis Ende des 17. Jahrhunderts
| title = Historische Talsperren
| place = Stuttgart
| publisher = Verlag Konrad Wittwer
| year = 1987a
| volume = 1
| pages = 9–20
| isbn = 3-87919-145-X
| ref = harv
}}
* {{cite book
| last = Schnitter
| first = Niklaus
| editor-last = Garbrecht
| editor-first = Günther
| contribution = Die Entwicklungsgeschichte der Pfeilerstaumauer
| title = Historische Talsperren
| place = Stuttgart
| publisher = Verlag Konrad Wittwer
| year = 1987b
| volume = 1
| pages = 57–74
| isbn = 3-87919-145-X
| ref = harv
}}
* {{cite book
| last = Schnitter
| first = Niklaus
| editor-last = Garbrecht
| editor-first = Günther
| contribution = Die Entwicklungsgeschichte der Bogenstaumauer
| title = Historische Talsperren
| place = Stuttgart
| publisher = Verlag Konrad Wittwer
| year = 1987c
| volume = 1
| pages = 75–96
| isbn = 3-87919-145-X
| ref = harv
}}
* {{cite journal
| doi = 10.2307/3102810
| last = Smith
| first = Norman
| title = The Roman Dams of Subiaco
| jstor = 3102810
| journal = Technology and Culture
| volume = 11
| issue = 1
| pages = 58–68
| year = 1970
| ref = harv
}}
* {{cite book
| last = Smith
| first = Norman
| title = A History of Dams
| place = London
| publisher = Peter Davies
| year = 1971
| pages = 25–49
| isbn = 0-432-15090-0
| ref = harv
}}
* {{cite book
| last = Vogel
| first = Alexius
| editor-last = Garbrecht
| editor-first = Günther
| contribution = Die historische Entwicklung der Gewichtsmauer
| title = Historische Talsperren
| place = Stuttgart
| publisher = Verlag Konrad Wittwer
| year = 1987
| volume = 1
| pages = 47–56 (50)
| isbn = 3-87919-145-X
| ref = harv
}}
== Гадаад линк ==
{{Wiktionary|dam}}
* [http://www.mathalino.com/reviewer/fluid-mechanics-and-hydraulics/analysis-gravity-dam Gravity Dam Analysis]
* [http://en.structurae.de/structures/stype/index.cfm?doi=3 Structurae: Dams and Retaining Structures]
* [http://hydraulicstructure.blogspot.jp/ Монголын усны барилга байгууламж, эрдэм шинжилгээ судалгааны чөлөөт блог
[[Ангилал:Боомт| ]]
[[Ангилал:Усны эрчим хүч]]
[[Ангилал:Ус олборлолт]]
[[Ангилал:Хаалтын байгууламж]]
| 