Цэндийн Батчулуун: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Мөр 1:
== '''Ц.Батчулуун. морин хуурч. сурган хүмүүжүүлэгч, удирдаач''' ==
{{Infobox person
| name = Цэндийн Батчулуун
| image = Цэндийн Батчулуун .jpg
| caption =
| birth_year = [[1952]] оны 4 сарын 16
| birth_place = [[Монгол улс]]ын [[Улаанбаатар]] хот
| death = {{death date and age|2015|2|7|1952|4|16|mf=y}}
| nationality = [[Монгол үндэстэн]]
|citizenship = {{flag|Монгол}}
| occupation = удирдаач
| agent =
| alma_mater =
| spouseэхнэр =
| children =
}}
Хуурчийнхан овогт '''Цэндийн Батчулуун''' Монгол Улсын [[Ардын Жүжигчин]], удирдаач.
 
==Намтар==
1952 оны 4-р сарын 16-нд16нд Улаанбаатар хотын 1-р төрөх газарттөрхөд төрсөн гэж улсын бүртгэлд байдаг боловч өргөж авсан аав Ж.Цэнд нь: миний хүү бол 1-р төрөхөдтөрхөд төрөөгүй, одоогийнОдоогийн “Жайка” байгууллагын байрлаж байгаа байрын сууринд гэрт төрсөн гэж хэлж өгсөн.
 
Төрсөн аав Очирын Цэрэндорж Дорноговь аймгийн Мандах сумын харьяат, ээж Цэрэндоржийн Сосор Булган аймгийн Сайхан сумын харьяат. Дөрвөн сартайд нь айлд өргүүлсэн. Өргөж авсан аав Жанхарын Цэнд нь Хөвсгөл аймгийн Чандмань-Өндөр сумын харьяат, ээж Өмнөговь аймгийн Манлай сум, одоогоор Дундговь аймгийн Мандах сумын хүмүүс. Өргөж авсан ээжийнх нь дүү Б.Должин буюу Ажаа эгчийнх нь нөлөөлөл урлагийн хүн болоход нь их нөлөө үзүүлсэн.
 
Ажаа нь лимбэ, аман хуур хөгжим худалдаж авч өгөөд радиогоор лимбэчЛимбэч Л.Цэрэндорж, Шарав, М.Дорж нарын лимбэдэхийг сонсгох төдийгүй сургах гэж их оролддог байсан боловч лимбэ хөгжмийг сонирхон суралцсангүй. Ингэж явсаар 3-р ангиа онц төгсөв. Тэгэхэд нь ээж, аав нь гармони хөгжим авч өгснөөр түүн дээрээ сонсголоороо ганц нэг дууны ая оруулж сурчээ.
 
Ингэж явсаар 3-р ангиа онц төгсөв. Тэгэхэд нь ээж, аав нь гармони хөгжим авч өгснөөр түүн дээрээ сонсголоороо ганц нэг дууны ая оруулж сурчээ.
Хайрыг минь булаасан
Хайртай хонгор Янжмаагаа...
Алчуурыг минь байхыг ээ...
гээд л дуулдаг болжээ.
 
Хайрыг минь булаасан
Нэг үдэшлэг дээр гармони тоглож дууссаны дараа гуравдугаар сургуулийн захирал Дамдин гуай нөгөө дуугаа дуулчих гэж. Дуугаа дуулаад дууссаны дараа нэг хүн ирж, "Миний хүү их сайхан хоолойтой юм, хоолойгоо гамнаж яваарай, харин том хүний дуу дахиж битгий дуулаарай" гэж захисан нь Л.Цогзолмаа гуай байжээ.
 
Хайртай хонгор Янжмаагаа..........
1964 оны хавар Ажаа нь Хөгжим Бүжгийн сургуульд хүүхэд авч байна, тэнд ор гэсэн боловч бөх болно гээд шалгуулсангүй. Тэр зун улсын наадмын нээлтэд гимнастикт орон 45 хоног бэлдэхээр болж өдөр болгон бэлдэх болов. Тэнд байж байгаад Ч.Баатархүү /Морин хуурч Соёлын дунд сургуулийн морин хуурын багш/ найзтайгаа таарлаа. Баатархүү нэг ангиар ах бөгөөд Хөгжим Бүжиг гэж их гоё сургууль байна. Цонх гардаг юм байна гээд л ярьж.
 
Алчуурыг минь байхыг ээ.............. гээд л дуулдаг болжээ.
Намар нь Хөгжим Бүжгийн сургууль дахин элсэлт авахаар болж. Ажаатайгаа шалгуулахаар очсон боловч маш их дараалалтайг нь харан бас л больё хэмээн эрхэлжээ. Тэгтэл Ажаа нь, нэгэнт ирснийх шалгуулчих, дараа нь циркийн /хуучин/ хажуу талын хятад гуанзанд орж тоймой авч өгье хэмээн сэнхрүүлсээр шалгуулахаар болов. Ажаа нь сүүлд хэлэхдээ мөн ч их эрх хүүхэд байсан даа, яаж тэр үед үгэнд орсон юм болдоо гэж ярьсан байдаг. Ингээд шалгуулж эхлэв. Сонсгол шалгалаа. Дараа нь ритм /Хөгжмийн хэмнэл/ шалгуулахаар монхор хамартай, том алаг нүдтэй, гараараа дүүрэн үстэй хүн хөгжмийн хэмнэл цохиулахад, гарынх нь үсийг гайхаж харсаар байгаад цохиж чадсангүй. Тэгээд багш нар наадах чинь болохгүй хүүхэд байна гээд ярьж байтал толигор үстэй эрэгтэй багш наад хүүхэд чинь өөр юманд анхаараад байх шиг байна гээд өөрөө шалгаж авчээ. Энэ хүн нь түүний багш БНМАУ-ын Ардын жүжигчин, Төрийн шагналт, Зууны манлай Алдарт морин хуурч Гомбодоржийн Жамъян байжээ.
 
Нэг үдэшлэг дээр гармони тоглож дууссаны дараа гуравдугаар сургуулийн захирал Дамдин гуай нөгөө дуугаа дуулчих гэж. Дуугаа дуулаад дууссаны дараа нэгнээх сайхан хүн ирж, "Минийминий хүү их сайхан хоолойтой юм, хоолойгоо гамнаж яваарай, харин том хүний дуу дахиж битгий дуулаарай" гэж захисан гэдэг. Тэр хүн нь одоогийн Л.Цогзолмаа гуай байжээ.
1964 оны намар 12 настайдаа ХБДС-д орж Г.Жамъянгийн шавь болж эхний нэг жил хагас шахуу юм сурахгүй, багшаасаа алганы амт их үзсэн. Ингэж явсаар гэнэт нэг л өдөр авьяас билэг нь нээгджээ. Долоодугаар ангидаа С.Гончигсумлаагийн найруулга “Цонхон дээр суусан ялаа” Монгол ардын дууг тоглож онц дүнтэй төгслөө. Тэгэхэд хуучир хөгжмийн багш, БНМАУ-ын Гавьяат жүжигчин С.Цэвэлмаа багш “Цонхон дээр суусан ялаа” дууг яг Г.Жамъян багш шигээ тоглолоо гэж магтсан нь маш их урам өгсөн.
 
1964 оны хавар Ажаа нь Хөгжим Бүжгийн сургуульд хүүхэд авч байна, тэнд ор гэсэн боловч би бөх болно гээд шалгуулсангүй. Тэр зун улсын наадмын нээлтэд гимнастикт орон 45 хоног бэлдэхээр болж өдөр болгон бэлдэх болов. Тэнд байж байгаад Ч.Баатархүү /Морин хуурч Соёлын дунд сургуулийн морин хуурын багш/ найзтайгаа таарлаа. Баатархүү нэг ангиар ах бөгөөд Хөгжим Бүжиг гэж их гоё сургууль байна. Цонх гардаг юм байна гээд л ярьж.....
1967 онд 7-р анги онц төгссөн тул Украйнд Артекид 45 хоног амрах эрхээр шагнуулжээ. Спортын багш нартай явсан учир спортын лагерьт хуваарилагдан очиж амран, Октябрийн хувьсгалын 50 жилийн ойн олон улсын тэмцээнд теннисний төрлөөр оролцон мөнгөн медаль авч иржээ.
 
Намар нь Хөгжим Бүжгийн сургууль дахин элсэлт авахаар болж. Ажаатайгаа шалгуулахаар очсон боловч маш их дараалалтайг нь харан бас л больё хэмээн эрхэлжээ. Тэгтэл Ажаа нь: нэгэнт ирснийх шалгуулчих дараа нь циркийн /хуучин/ хажуу талын хятад гуанзанд орж тоймой авч өгье хэмээн сэнхрүүлсээр шалгуулахаар болвоо. Ажаа нь сүүлд хэлэхдээ мөн ч их эрх хүүхэд байсан даа яаж тэр үед үгэнд орсон юм болдоо гэж ярьсан байдаг.
Намар хичээлдээ ирэхэд нь Г.Жамъян багш Дуурийн театрт очсон тул мэргэжлийн багш П.Буян болсон. Энэ үед биеийн тамирын багш Ганболдын боксын дугуйланд явж, мөн гар бөмбөг тоглох болсон. Ингээд хэсэг хугацаанд морин хуураасаа хөндийрсөн. Мэргэжлийн багш П.Буян их зөөлхөн хүн байсан. Надад их итгэдэг байсан юм билээ.... хэмээн дурсан ярьсан. Нэг өдөр Дарьзав гэдэг багш Ц.Батчулуун чинь морин хуур тоглох гэж нохой хуцуулдаг болсон байна гээд багш нарын хурлаар оруулан зэмлэл хүртээжээ. Ингээд Г.Жамьян багш дээр буцаан аваачиж, эргэн морин хуураа барьж хичээн суралцах болсон.
 
Намар нь Хөгжим Бүжгийн сургууль дахин элсэлт авахаар болж. Ажаатайгаа шалгуулахаар очсон боловч маш их дараалалтайг нь харан бас л больё хэмээн эрхэлжээ. Тэгтэл Ажаа нь, нэгэнт ирснийх шалгуулчих, дараа нь циркийн /хуучин/ хажуу талын хятад гуанзанд орж тоймой авч өгье хэмээн сэнхрүүлсээр шалгуулахаар болов. Ажаа нь сүүлд хэлэхдээ мөн ч их эрх хүүхэд байсан даа, яаж тэр үед үгэнд орсон юм болдоо гэж ярьсан байдаг. Ингээд шалгуулж эхлэв. Сонсгол шалгалаа. Дараа нь ритм /Хөгжмийн хэмнэл/ шалгуулахаар монхор хамартай, том алаг нүдтэй, гараараа дүүрэн үстэй хүн хөгжмийн хэмнэл цохиулахад, гарынх нь үсийг гайхаж харсаар байгаад цохиж чадсангүй. Тэгээд багш нар наадах чинь болохгүй хүүхэд байна гээд ярьж байтал толигор үстэй эрэгтэй багш наад хүүхэд чинь өөр юманд анхаараад байх шиг байна гээд өөрөө шалгаж авчээ. Энэ хүн нь түүний багш БНМАУ-ын Ардын жүжигчин, Төрийн шагналт, Зууны манлай Алдарт морин хуурч Гомбодоржийн Жамъян байжээ.
1970 онд 10-р анги төгсөхөд Монголын радиогийн редактор, Хөгжим Бүжгийн Дунд Сургуулийн уран сайхны удирдаач С.Гончигсумлаа гуай өөрийнхөө найруулсан “Мандал Жуужаа”, “Цонхон дээр суусан ялаа” Бүтээлийг Төгөлдөр хуурч Лебедь Светлана нараар хөгжимдүүлэн Алтан Фондод бичүүлэн үлдээжээ.
 
1964 оны намар 12намар12 настайдаа ХБДС-д орж Г.ЖамъянгийнЖамъянгын шавь болж эхний нэг жил хагас шахуу юм сурахгүй, багшаасаа алганы амт их үзсэн. Ингэж явсаар гэнэт нэг л өдөр авьяас билэг нь нээгджээ. ДолоодугаарДолдугаар ангидаа С.ГончигсумлаагийнГончигсумлаагын найруулга “Цонхон дээр суусан ялаа” Монгол ардын дууг тоглож онц дүнтэй төгслөө. Тэгэхэд хуучир хөгжмийн багш, БНМАУ-ын Гавьяат жүжигчин С.Цэвэлмаа багш “Цонхон дээр суусан ялаа” дууг яг Г.ЖамъянЖамъяан багш шигээ тоглолоо гэж магтсан нь маш их урам өгсөн.
 
1967 онд 7-р анги онц төгссөн тул Украйнд Артекид 45 хоног амрах эрхээр шагнуулжээ. Спортын багш нартай явсан учир спортын лагерьт хуваарилагдан очиж амран, Октябрийн хувьсгалын 50 жилийн ойн олон улсын тэмцээнд теннисний төрлөөр оролцон мөнгөн медаль авч иржээ.
 
Намар хичээлдээ ирэхэд нь Г.Жамъян багш Дуурийн театрт очсон тул мэргэжлийн багш П.Буян болсон. Энэ үед биеийн тамирын багш Ганболдын боксын дугуйланд явж, мөн гар бөмбөг тоглох болсон. Ингээд хэсэг хугацаанд морин хуураасаа хөндийрсөн. Мэргэжлийн багш П.Буян их зөөлхөн хүн байсан. Надад их итгэдэг байсан юм билээ.... хэмээн дурсан ярьсан. Нэг өдөр Дарьзав гэдэг багш Ц.Батчулуун чинь морин хуур тоглох гэж нохой хуцуулдаг болсон байна гээд багш нарын хурлаар оруулан зэмлэл хүртээжээ. Ингээд Г.Жамьян багш дээр буцаан аваачиж, эргэниргэн морин хуураа барьж хичээн суралцах болсон.
 
1970 онд 10-р анги төгсөхөд Монголын радиогийн редактор, Хөгжим Бүжгийн Дунд Сургуулийн уран сайхны удирдаач С.Гончигсумлаа гуай өөрийнхөө найруулсан “Мандал Жуужаа”, “Цонхон дээр суусан ялаа” Бүтээлийг Төгөлдөр хуурч Лебедь Светлана нараар хөгжимдүүлэн Алтан Фондод бичүүлэн үлдээжээ.
 
1971 онд Москва хотод социалист орнуудын нийслэлийн залуучуудын уулзалтын бүрэлдэхүүнд орж Багшийн сургуулийн багш Н.Жанцанноров төгөлдөр хуураар М.Мусорский “Слёза”, Ц.Сүхбаатар “Үүлэн бор”-ыг их хурлын баганат танхимд тоглосон. Ингэж явж ирээд улсын шалгалт өгөлгүй сургуулиа төгсөж Улсын Ардын Дуу Бүжгийн Чуулгад хөгжимчин болсон.
 
Тухайн үед уран бүтээлчдийн 30% нь ардын авьяастнууд 70% нь мэргэжлийн уран бүтээлчид болсон байсан. Үүнээс үүдэн уран бүтээлийн өрсөлдөөн маш хүчтэй явагдаж байв.
 
Шалтгаан нь Улсын Ардын Дуу Бүжгийн Чуулга 1950 онд байгуулагдаж тухайн үеийн ардын авьяастнуудаар уран бүтээлчдээ бүрдүүлсэн байв. 1968 оноос мэргэжлийн залуу уран бүтээлчид ажиллах болсон байна. Үүнээс үүдэн мэргэжлийн уран бүтээлчдийн цалин өндөр болж уран бүтээлчдийн дунд өрсөлдөөн үүсэж эхэлсэн.
 
Тус чуулгад төгөлдөр хуур хөгжимтэй хамсран тоглохыг хориглосон байдаг. Ийм учир гоцлон тоглохын тулд бүтээлийг хүнээр найруулуулах нэг бол өөрөө найруулж тоглох шаардлагатай байсан. Ингээд 1971-1972 оны хооронд Г.Жамъянгийн Ардын 2 дууны найруулгыг /Дүүжий хуар, Сандуйтай мод/ Оркестерт найруулж, С.Сүндэд багшийн С.Сүглэгмаа гуайд зориулан бүтээсэн “Саруул тал” дуунд оркестерын найруулгыг хийж өгөөд “Монголын сайхан орон” концертод анх тоглосон. 1973 онд Ж.Россиний “Севилийн үсчин” дуурийн удиртгалыг хөрвүүлэн тоглуулсан. Мөн үндэсний хөгжмийн “Найрамдал” хамтлагт тоглодог байсан. Ийнхүү 1981 онд БНМАУ-ын Гавьяат жүжигчин цол хүртсэн.
 
1985 он хүртэл Улсын Ардын Дуу Бүжгийн Чуулгад гоцлол хөгжимчин, удирдаач, үйлдвэрчний хороон дарга, Монгол Зөвлөлтийн найрамдлын нийгэмлэг, анхан шатны намын үүрийн даргын ажил хийж байсан.
 
1985 онд хувийн амьдралын сонголтоос болж намын манлайлал үлгэр жишээ муутай хэмээн намаас хөөнө гэжээ. Тэгэхэд нь “би“''би намын эсрэг юм хийгээгүй”хийгээгүй гэж тэмцсээртэмцсээр”'' Баянхонгор аймагт очиж 2 жил ажилласан.
 
1987 онд буцаж ирээд Хөгжим Бүжгийн Дунд Сургуульд багш болсон. Улсын Ардын Дуу Бүжгийн Чуулгад буцаж ажилла гэсэн боловч тэр саналыг хүлээж аваагүй.
 
Line 57 ⟶ 50:
Сурч боловсорсон сургуульдаа багшаар очоод багш нартайгаа мөр зэрэгцэн ажиллаж хүүхэдтэй ингэж харьцдаг юм байна, аливаа юманд ингэж ханддаг юм байна зэрэг олон зүйлд суралцсан.
 
1989 онд Монголын хөгжмийн зохиолчдын хорооны дарга Н.Жанцанноровын санаачилгаар Морин хуурын наадам зохион байгуулагдаж 108 морин хуурч хуурдав. Энэ үеээр Өвөр Монголын Өөртөө Засах орноос морин хуурч Чи-Булаг ирсэн. Чи-Булагийн багш Б.Сандүүрэн. Түүний багш Г.Жамъян. Өвөр Монголд “Тахь” нэртэй морин хуурын чуулга байдгийг мэдсэн. Ингээд Монгол улс Морин хуурын чуулгатай болохгүй бол болохгүй юм байна гэж хатуу бодсон.
 
Ийнхүү буцан өрсөлдөөнийхөө замд орсон. 1990 ээд онд хэнийг түшиж Морин хуурын чуулгыг байгуулах вэ? Гэдэг асуудал урган гарсан. Дотны анд Н.Жанцанноров Герман улсад явсан байсан. Тэгээд ХБДС-н шавь нараа түшихээс өөр ямар ч арга байгаагүй , мөн ятгын багш Д.Цолмон, тэр үеийн манлай төгөлдөр хуурч Ц.Уртнасан, хань Б.Алтантуул нартайгаа хамтран босгож авсан.
*