Хятад: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
б Даянбүүвэй (яриа)-н хийсэн засваруудыг Munkhzaya.E-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан ши...
No edit summary
Мөр 74:
|тэмдэглэл =
}}
'''Хятад''' Энэ нэр нь оргүй хоосон тэнэг малнууд гэсэн утгатай юм.Тус улс нь үргэлж монголчуудыг бага багаар шимэж амьдардаг байсан бөгөөд одоог хүртэл энэ үйл явдал болсоор...Мунхаг хаад нь үргэлж охид эмсийг эргүүлж зугаагаа гаргадаг новшнууд байсан.
'''Хятад''' (1949 оноос хойших үеийг '''Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс''') — [[дорно Ази]]д оршсон [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] '''[[улс]]'''.
 
Хятад улс 9.6 сая км<sup>2</sup> нутаг дэвсгэртэй дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|3-р том]] орон бөгөөд зүүн талаараа [[Номхон далай]]д тулж бусад талаараа [[Вьетнам улс|Вьетнам]], [[Лаос улс|Лаос]], [[Бирм улс|Бирм]], [[Бутан улс|Бутан]], [[Энэтхэг улс|Энэтхэг]], [[Балба улс|Балба]], [[Пакистан улс|Пакистан]], [[Афган улс|Афган]], [[Тажик улс|Тажик]], [[Хиргис улс|Хиргис]], [[Хасаг улс|Хасаг]], [[Монгол улс|Монгол]], [[Орос улс|Орос]], [[Умар Солонгос улс|Умар Солонгос]] гэсэн 14 улстай хиллэдэг. Хангай говь, халуун сэрүүн гээд газрын тогтоц, уур амьсгал янз бүр. [[Тайвань]], Энэтхэг зэрэг хэдэн оронтой газар нутгийн маргаантай. 1.36 тэрбум буюу дэлхийн [[Улс орнуудын хүн амын тоо|хамгийн олон]] хүнтэй улс юм. Үндсэн хүн ам [[хятад үндэстэн|хятад үндэстнийг]] (91.5%) багтаагаад [[Хятадын ард түмэн|56 нэрийн]] ард түмэн байна. Албан ёсны хэл — [[хятад хэл|хятад]]. Нийслэл — [[Бээжин]].
 
Хятадад [[Эртний Хятад|эртнээс]] соёл иргэншил тогтсон. Домгийн [[Шя улс|Шя]] улсаас хойш НТӨ 221 онд [[Цинь улс]] хүчирхэгжиж хятад үндэстний анхны нэгдсэн улсыг үүсгэжээ. Олон улс халалцсаар 1911 онд [[манж үндэстэн|манж]] [[Чин улс]] мөхсөнөөр хаант засгаас татгалзаж, [[бүгд найрамдах засаг]] авсан бөгөөд [[Хятадын иргэний дайн|иргэний дайныг]] төгсгөж өнөөгийн БНХАУ 1949 онд байгуулагдсан. [[Коммунизм|Коммунист]] (эв хамт) улс төрийн дэглэм, [[зах зээлийн эдийн засаг|зах зээлийн]] баримжаат [[социализм|социалист]] (нийгэм журамт) эдийн засагтай, [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]] төрийн байгууламжтай. Дотроо муж, [[өөртөө засах орон]], төвөөс захирах хот, онцгой захиргаат орон гээд 33 нутаг болж [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|хуваагддаг]].
 
Хятад улс аж үйлдвэржиж, эдийн засаг нь тогтмол хурдтай өсч байгаа бөгөөд [[дотоодын нийт бүтээгдэхүүн]]ий хэмжээгээр [[АНУ]]-ын дараа 2-рт байна. Цөмийн зэвсэгтэй. 1971 онд Тайваньд байсан [[НҮБ]]-ын суудлыг зүй ёсоор авсан бөгөөд НҮБ-ын Аюулгүй зөвлөлийн байнгын гишүүн юм. [[Дэлхийн Худалдааны Байгууллага|ДХБ]], АПЕК, [[Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага|ШХАБ]], [[Их хорь]] зэрэг олон улсын байгууллагын гишүүн.
 
== Нэр ==
[[Хятад хэл]]ээр улсын товч нэрийг «''Жунгуо''» (中国;Оргүй Жунгаахоосон) гэх бөгөөд тус улсад монголоор «{{mongolUnicode|ᠳᠤᠮᠳᠠᠳᠦ ᠤᠯᠤᠰ|h}}» (Дундад улс) гэж орчуулан бичдэг. Энэ нь [[соёл иргэншил|соёл иргэншлийн]] төв гэсэн санаа, эрт цагт тойрж асан бүдүүлэг аймгуудаас ялгасан утга юмүг.
 
Харин дэлхийн бусад оронд дээрхээс гадна үндсэн хоёр төрлийн нэрээр нэрийдэж байна.
 
Нэг нь [[хятан]] үндэстнийг анх нэрийдсэнээс үүсэлтэй, [[монгол хэл|монгол]], [[орос хэл|орос]]оор дамжсан «''Хита''» төрөл. Үүнд «{{mongolUnicode|ᠬᠢᠲᠠᠳ|h}}», монгол кирилээр «'''Хятад'''», буриад, халимаг кирилээр «Хитад», «Китд» гэж бичих хамаарна. Урьдын «[[хятад үндэстэн|хятад]] улс» нь [[Сүн улс]], [[Мин улс]], [[Дундад иргэн улс]] гэж өөр өөр нэртэй бол одоогийнх '''Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс''' (БНХАУ) гэсэн нэртэй.
 
Нөгөө нь эртний [[Цинь]] улсын гарвалтай, [[самгарди хэл|самгарди]], [[перс хэл|перс]] хэлээр дамжин тархсан «''Чина''» төрлийн нэрс юм.
 
== Газар зүй ==
{{гол|Хятадын газар зүй}}
Хятад орон 9,596,961 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, [[Канад]]аас бага, [[Америк]]аас ялимгүй том буюу дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|3-р том]] орон болно. Маргаантай газар нутаг ихтэй, тоо хэмжээ нарийн тохироогүй.
[[Файл:China_100.78713E_35.63718N.jpg|200px|thumb|left|Хиймэл дагуулаас]]
Line 104 ⟶ 90:
 
=== Газрын гадарга ===
Хятадын газар нь анх өчүүхэн өт байсан ба азаар монголыг эзэлж одоо л газар нутаг нь ийм болсон бөгөөд шимэгч хорхойнууд юм.[[Зураг:Dusk_on_the_Yangtze_River.jpg|thumb|200px|right|Хөх мөрөн]]
Хятадын газрын гадарга хотгор гүдгэр. Нутгийн 33 хувийг уул нуруу, 26 хувийг тэгш өндөрлөг, 19 хувийг дов гүвээ, 12 хувийг нам доор газар, 19 хувийг гол мөрний сав газар эзэлнэ. Дорно умард талаар хүн ам шигүү суух тэнгисийн эргийн нам доор газар, [[Хятадын их тал]] байх ба умард нутгаар [[Монголын тэгш өндөрлөг]]ийн өмнөд зах, баруун өмнөд хэсэгт [[Хөхнуур-Төвөдийн тэгш өндөрлөг]] (4000 м-ээс өндөр) байна. Дорно өмнөд нутгаар дов гүвээ хавтгай нутаг, баруун хойд хэсгээр [[Зүүнгар]], [[Говь]], [[Такламакан]] зэрэг эх газрын хотгор, хүнгүй цөлүүд байна. Хамгийн нам доор цэг [[Айдин нуур]] (−154 м) [[Турфаны хотгор]]т байна. Нутгийн өрнөд зах, хилээр голцуу [[Хималай]], [[Кунь-Лунь]], [[Памир]], [[Каракорум]], [[Тэнгэр уул]] (Тянь-Шань), [[Алтай]] зэрэг хөвч нурууд тогтжээ.
 
[[Зураг:Mondsichelsee-06.JPG|thumb|200px|left|Умардын Ганьсү нутаг]]
Дэлхийн 17 өндөр уулын 9 нь Хятадын хил дээр байдаг. Хималайн [[Эверест]] (8848 м), [[Лхоцэ]] (8516), [[Макалу]] (8485), [[Чо Оюу]] (8188), Каракорумын [[Чогори]] (8611), [[Гашербрум I]] (8080), [[Конгур]] (7649), Тэнгэр уулын [[Ялалтын оргил]] (7439), Кунь-Луний [[Улугмузтаг]] (6973), Алтайн [[Хүйтэн оргил|Хүйтэн]] (4374) болон [[Утай]] (3061) зэрэг уулс байна.
 
[[Зураг:Dusk_on_the_Yangtze_River.jpg|thumb|200px|right|Хөх мөрөн]]
=== Усны зүй ===
Хятад улсын хуурай газрын 0.28 хувь гадаргын ус байна. 50,000 орчим гол горхины нийлбэр урт 420,000 километр. [[Хөх мөрөн]] (6300 км урт) Шанхай орчмоор, [[Хатан гол]] (Шар мөрөн) Тяньжинь орчмоор, [[Хар мөрөн]] (Амар) Оросын нутагт орж, [[Сувдан мөрөн]] Макао орчмоор далайд цутгадаг. Мөн [[Ляо гол|Ляо]], [[Хуай]], Вэй, [[Ялу]], Вэй, Юань, Шян, Тарим гол байх ба [[Меконг]], [[Брахмапутра]], [[Эрчис]], [[Или]] гол Хятадын нутгаас эх авдаг. [[Хөх нуур]] (4340 км²), [[Ханка]], [[Пуян]], [[Дунтин]], Тайхү, [[Далай нуур|Далай]], Хунзэ зэрэг нуур бий.
Line 126 ⟶ 107:
[[Зураг:Giant_Panda_Eating.jpg|180px|thumb|left|[[Хулсны баавгай]]]]
=== Амьтан ургамал ===
Хятадад 34,687 зүйлийн [[амьтан]] [[ургамал]] байна. ДэлхийдБүгд зүйлийнхорхой тоогоорхортон Бразил,шавжны Колумбын дараа гуравдугаар байрт орнотөрөлтнүүд.
 
551 зүйлийн хөхтөн, 1221 зүйлийн жигүүртэн, 424 зүйлийн хоёр нутагтан, 333 зүйлийн шавж байгаагаас 840 зүйлийн амьтан мөхөх аюултай байгаас сэрэмжлэн улсын хэмжээнд 2349 тусгай хамгаалттай газар нутгийг зааж өгчээ.
 
Хятадад 30,000 гаруй зүйлийн ургамал бий. [[Ой]] олон төрлөөрөө байна. [[Хулс]] ихээр анхааралд өртдөг.
 
== Хүн ам зүй ==
Line 161 ⟶ 138:
Хятад улсад 2010 онд 1,370,536,875 хүн тоологджээ. Дэлхийн хамгийн [[Улс орнуудын хүн амын тоо|олон хүнтэй]] улс юм. 16.6 хувь нь 14 хүртэлх насны хүүхэд, 70.1 хувь 15-60 настай, 13.3% нь 60-аас дээш ахмад настан байв. Дундаж наслалт — 73.2 жил, хүн амын жилийн өсөлт — 0.46%.<ref>[http://en.wikipedia.org/wiki/China#cite_note-342]</ref>
 
Үхэж өгдөггүй хар ядаргаанууд бөгөөд тэднийг харсан газартаа л алах хэрэгтэй.
1979 оноос «[[Нэг хүүхдийн бодлого]]» хэрэгжүүлэх болсон. Хэт өсөлтийг зогсоож, хэмжээг хязгаарлах, ядуурлыг бууруулахад амжилт олсон боловч ажиллах хүч цөөрөх, хүүхэд нуух, наймаалах муу үйл бас дагалджээ. Төрж буй хүүхдийн эр-эм [[хүйсийн харьцаа]] 105/100 болж гажсан бөгөөд 2010 онд бүр 118/100 байжээ.<ref>[http://www.pewresearch.org/fact-tank/2013/09/24/the-odds-that-you-will-give-birth-to-a-boy-or-girl-depend-on-where-in-the-world-you-live/ "The odds that you will give birth to a boy or girl depend on where in the world you live".]</ref> 2013 оноос эхнэр нөхрийн аль нэг нь айлын ганц хүүхэд бол хоёр хүүхэдтэй байхыг зөвшөөрч зөөлрүүлсэн.<ref>[http://www.usatoday.com/story/news/world/2013/12/28/china-one-child-policy/4230785/ "China formalizes easing of one-child policy"]</ref>
 
[[Зураг:China linguistic map.jpg|thumb|200px|Хэл-угсааны газрын зураг]]
=== Ард түмэн ===
1979 оноос «[[Нэг хүүхдийн бодлого]]» хэрэгжүүлэх болсон. Хэт өсөлтийг зогсоож, хэмжээг хязгаарлах, ядуурлыг бууруулахадлахад амжилт олсон боловч ажиллах хүч цөөрөх, хүүхэд нуух, наймаалах муу үйл бас дагалджээ. Төрж буй хүүхдийн эр-эм [[хүйсийн харьцаа]] 105/100 болж гажсан бөгөөд 2010 онд бүр 118/100 байжээ.<ref>[http://www.pewresearch.org/fact-tank/2013/09/24/the-odds-that-you-will-give-birth-to-a-boy-or-girl-depend-on-where-in-the-world-you-live/ "The odds that you will give birth to a boy or girl depend on where in the world you live".]</ref> 2013 оноос эхнэр нөхрийн аль нэг нь айлын ганц хүүхэд бол хоёр хүүхэдтэй байхыг зөвшөөрч зөөлрүүлсэн.<ref>[http://www.usatoday.com/story/news/world/2013/12/28/china-one-child-policy/4230785/ "China formalizes easing of one-child policy"]</ref>
{{гол|Хятадын ард түмэн}}
БНХАУ ард иргэдээ хэл, яс үндсийг нь харгалзан [[Хятадын ард түмэн|56 нэрээр]] бүртгэдэг. Үндсэн хүн ам [[Дотор газар|Дотор газрын]] унаган, тариачин уламжлалтай [[хятад үндэстэн]] 91.5 хувийг бүрдүүлж, Төвөд Шиньжян хоёроос бусад муж, оронд дийлэнх олон болон амьдарч байна.
 
[[Зураг:2008China Summerlinguistic Olympics Opening Ceremony 6map.jpg|thumb|left|200px|56Хэл-угсааны ардынгазрын хувцасзураг]]
[[Зураг:Chinese_Buddhist_Monks_Ceremony_Hangzhou.jpeg|thumb|left|200px|Буддын сүмийн лам]]
Үлдсэн 8.5 хувийг 16.9 сая [[жуан үндэстэн|жуан]], 10.5 сая [[хотон үндэстэн|хотон]], 10.3 сая [[манж үндэстэн|манж]], 10.0 сая [[уйгур үндэстэн|уйгур]], 9.4 сая [[мяо үндэстэн|мяо]], 8.7 сая [[и үндэстэн|и]], 8.3 сая [[тужя]], 6 сая [[төвөд үндэстэн|төвөд]], 6 сая [[монгол үндэстэн|монгол]], цаашилбал [[солонгос үндэстэн|солонгос]], [[хасаг үндэстэн|хасаг]], [[дуншян]], [[дагуур]], 3 мянган [[татар үндэстэн|татар]] гээд 55 өөр нэрийн ард түмэн бүрдүүж байна.<ref>[http://www.stats.gov.cn/english/newsandcomingevents/t20110428_402722244.htm "Communiqué of the National Bureau of Statistics of People's Republic of China on Major Figures of the 2010 Population Census (No. 1)"]</ref>
 
=== Хэл, шашин ===
Line 277 ⟶ 251:
БНХАУ дэлхийн 171 улстай дипломат харилцаатай, 162 улсад элчин сайдын яамтай байна. 1971 онд Тайвань ([[Бүгд Найрамдах Хятад Улс|БНХУ]])-д хадгалагдаж байсан [[НҮБ]]-ын суудал БНХАУ-д шилжин ирсэн. Хятад улс НҮБ-ын аюулгүйн зөвлөлийн байнгын 5 гишүүний нэг, [[Их хорь]], [[БРИКС]]-ын бүлэг, [[Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага|Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын]] гишүүн юм. Дорно Азийн уулзалт, АСЕАН-ы уулзалтад оролцдог.
 
БНХАУ бүгдийг нь мэхэлж сохор болгосон эргүү малнууд минь.БНХАУ [[ЗХУ]]-тай сайн харьцаатай байснаа 1960-аад оноос муудсан, [[Энэтхэг]]тэй Аксай Чин нутгаас болж дайтаж муудсан. Харин 1990 оноос хойш [[Орос]], Энэтхэгтэй түншийн хэмжээнд хүртэл харьцаа сайжирсан. БНХАУ одоогоор Японтой [[Сэнкакү]] олтригийг булаацалдаж байгаа бөгөөд [[Тайвань|Тайванийг]] анхнаасаа л өөрийн гэж үзэн гадаад улстай харилцах эрхийг нь хааж иржээ.
 
1997 онд [[Хонкон]]гийг Их Британиас, 1999 онд [[Макао]]г Португалаас буцаан авсан нь гадаад харилцааны том амжилт байв.