Ойрад: Засвар хоорондын ялгаа

 

Ойрдын хэл аялгуу гурван хэсэгтээ жаахан зөрүүтэй болсон. Монголын хэл шинжлэлч [[Шадавын Лувсанвандан|Ш. Лувсанвандан]] 1959 онд урьдын олон судалгааг нэгтгэн дүгнэж [[монгол хэл]]ний [[Ойрд–Халимаг аялгуу бичиг|өрнөд аялгуугаар]] Шиньжянгийн ойрд, Ижилийн ойрд (халимаг) хэлцэж байна, монгол хэлний өрнөд-төвийн завсрын аялгуугаар Монгол улсын Ховд, Увс, Баян-Өлгийн ойрд, Хятад улсын Хөхнуур, Алшаагийн ойрд хэлцэж байна гэдгийг тодотгожээ. Ойрд [[монгол бичиг|худам монгол]] үсгээр бичиж байгаад XVI зуунаас бусад монголчуудын адил [[бурхны ном]] судлан [[самгарди хэл|самгарди]], [[төвөд хэл|төвөд]] бичгээс монголчилж бичигт мэргэшсэнд 1646 онд [[Зая бандид Намхайжамц]] тэр үеийн монгол хэлнээ тааруулан бичих дүрэм уялдуулж, үсэг өргөтгөн хэл бичгийг ойртуулж тодруулсан нь [[тод бичиг|тод үсэг]] байв. Халимаг, Монголын ойрд XX зуунд латин, кириллтэй золгох хүртэл тод бичигтэй байсан бол Шиньжянгийн ойрд худам үсгийн хажуугаар одоо ч тод үсгээр бичиж байна. Ойрдууд [[биелгээ|биелэх]] (''бий''), [[хөөмий|хөөмийлөх]] дуртай, «[[Жангар]]» баатрын тууль хайлдаг.

{{Олон нэр

|худаммонгол = {{юникодмонголжижиг|ᠣᠶᠢᠷᠠᠳ|v}} <span style="color:gray;">(oyirad)</span>

|тэмдэглэл = Эх үндэс, тайлбар: <br> ¹ – Я.Цэвэл (1966), Ц.Дамдинсүрэн (1982) <br> ² – сүүлийн жилүүдэд зонхилж буй <br> ³ – байгаа газар, зүг чигээр ялгасан <br> ⁴ – Мунин Бембе (1977)

}}

 

# XIX зуунд Хаант Оросын орчуулагч, хар лам [[Никита Бичурин|Н. Бичурины]] дэвшүүлсэн [[Кирилл монгол бичгийн дүрэм|монгол кирилл үсгээр]] ''ойр'', [[Халимаг хэл|халимаг кирилл үсгээр]] ''өөр'' (хоёул «ойр, дөт, хол биш» хэмээх утгатай) гэж бичдэг үгнээс гаралтай<ref>Бичурин Н. Я. (Иакинф). Историческое обозрение ойратов или калмыков с XV столетия до настоящего времени. 2-е издание, Элиста: Калмыцкое книжное издательство, 1991. (Текст печатается по изданию: Историческое обозрение ойратов или калмыков с XV столетия до настоящего времени. Сочинено Монахом Иакинфом. Санкт-Петербург. 1834. Типография Медицинского департамента Министерства внутренних дел.</ref> гэсэн нь хамгийн үнэмшилтэй таамаг юм. Монгол үсгээр {{юникодмонгол|ᠣᠶᠢᠷᠠᠳ|v}} гэж бичдэгийг задалвал ''ойир-а'' (ойр) гэх үгний араас олон тооны -д нөхцөл ''ойира-д'' (ойр-д) гэж залгаад «ойр тойрны юмс» гэсэн утга бүхий ''ойирад'' (ойрд) гэсэн үг ганц ч үсгийн зөрүүгүй үүсдэг.

# XIX зууны Оросын буриад эрдэмтэн [[Банзарын Дорж|Б. Дорж]] «ойрат» гэдэг нь ''ой'' ([[ой]] модны ой)- ''арад'' (ард) гэх хоёр үг нийлсэн байх гэсэн үүднээс «ойн иргэд, ойн ард» гэх утгыг дэвшүүлж, энэ нь ч [[Монголын нууц товчоо|МНТ]]-ны орчуулганд хэрэглэгдэн түүхэнд оржээ.<ref> Банзаров Д. Об ойратах и уйгурах // Библiот. Восточн. Истор. Т. I, приложение V; перепечат. въ книгъ «Черная въра и другiя статьи Дорджи Банзарова», подъ ред. Г.Н. Потанина, СПБ. 1891, стр. 84.</ref>

 

== Унших бичиг ==

<table><td>