Сибирь: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
No edit summary
Vanchinbal (Яриа) хэрэглэгчийн 527121 засварыг цуцлах
Мөр 1:
[[Файл:SiberiaMap.png|right|250px|thumb|Сибирь]]
[[Файл:Siberia Federal Subjects.png|right|250px|thumb|[[Сибирийн Холбооны тойрог]] (тод улаан) ба өргөн утгаарх Сибирь (бүдэг улаан)]]
'''ШибэрСибирь''' ({{lang-ru|Сибирь}}) нь [[Оросын Холбооны Улс]]ын харьяаны, [[Уралын нуруу]]наас зүүн тийш орших [[Хойд Ази]]йн өргөн уудам бүс нутгийн нэр юм.
 
Нийтлэг тохиолдолд [[Япон тэнгис]], [[Агнуурын тэнгис]]ийн эрэг хавийн нутгууд хамаардаггүй боловч өргөн утгаараа тус бүс нутгийг оруулж заах тохиолдол бий. Өтгөн шигүү ой тайга, намгаас үнэртэх шивтрээс нь болж [[Монголчууд]] '''ШибэрШивэр''' хэмээн нэрлэж байсан уламжлалтай бөгөөд одоо ч ОХУ дахь [[Буриад]]ууд '''Шэбэр''' хэмээж байна.
[[Екатеринбург]], [[Омск]], [[Новосибирск]], [[Красноярск]], [[Эрхүү]] зэрэг томоохон хотууд бий. Өргөн утгаарх Сибирь нь түүнчлэн [[Хабаровск]], [[Владивосток]]ийг агуулна.
 
Мөр 14:
Ихэнх хэсгийг нь [[тайга]] хэмээн нэрлэгдэх зах хязгааргүй [[шилмүүст ой]] эзлэнэ. Хойд хэсгээрээ [[тундр]]ын бүст хамаарч, ургамалын төрөл зүйл эрс цөөрнө. Газар доор нь зузаан [[мөнх цэвдэг]]ийн давхрага бий. Байгалийн баялаг асар их бөгөөд хэрээс хэтэрсэн олборлолт нь [[дэлхийн дулаарал]] болон [[Байгалийн бохирдол|байгалийн бохирдлын]] нэгэн хүчин зүйл болж байна хэмээн үздэг.
 
Устах аюулд ороод буй Хар[[Амурын мөрнөөссбар]]аас эхлээд олон төрлийн амьтад нутаглана.
 
[[Обь мөрөн|Обь]], [[Енисей мөрөн|Енисей]], Зулх[[Лена мөрөн|Лена]] зэрэг 3 том мөрөн хойд зүгийг чиглэн урсч [[Умард мөсөн далай]]д цутгана. Эдгээр нь [[зун]]ы улиралд усан тээвэр хийхэд тохиромжтой боловч өвөл хөлддөг.
 
Мөн ШибэрдСибирьт [[дэлхийн өв]]д бүртгэгдсэн, цэнгэг устай хамгийн гүн нуур болох [[Байгал нуур]] оршино.
 
== Түүх ==
Мөр 25:
Сибирь нь Монголын хойд хэсэгт орших тул түүхийн салшгүй холбоотой нутаг юм. Монголчууд хүч суларсан үедээ [[Хятад]]ын довтолгооноос зугтан Сибирь лүү оддог байснаас эзлэгдэж байсан удаагүй, морь хөлөглөсөн Монголчуудад Сибирийн тайга нь сайхан түшиц газар болдог байв. Одоо ч Сибирийн урд үзүүрт Монголчуудын хамгийн хойд анги болох [[буриад]] ардууд оршин суудаг билээ.
 
Анх Оросоос Шибэрд Сибирьт нэвтэрсэн нь арвин баялаг ангийн арьс, үсний эрэлд гарсан [[Строганов]]ын удмын худалдаачдын хөлсний цэргүүд байлаа. Сибирийн төв хэсэгт хагас нүүдлийн байдалтай тогтнож байсан [[Сибирийн ханлиг]] [[1572]] онд ангийн арьсаар татвар төлөхөөс татгалзсан тул Оросууд Сибирийг эзлэхээр цэрэг хөдөлгөх нь тодорхой болсон юм. Оросын хөлсний арми болох [[козак]]уудын атаман [[Ермак Тимофеевич|Ермак]]ийн удирдлагаар Сибирийг Оросын мэдэлд оруулсан юм. Ермак [[1578]] оны 10 сард зүүн зүгийг чиглэсэн аянаа эхэлсэн бөгөөд Сибирийн ханлигийг бут цохих тулалдааны үеэр Ермак өөрөө алагдсан ч эцэст нь [[1598]] онд Сибирийн ханлиг мөхсөн юм. Ийнхүү Оросууд цааш ахисаар [[1636]] онд Агнуурын тэнгист хүрч, бүх Сибирийг өөрийн болгож колоничилсон аж.
 
Сибирийг эзэмшсэн Орос улс нь [[Манж Чин улс]]тай шууд хиллэх болсон юм. Тэд [[Албазин]], [[Нерчинск]] цайзуудыг байгуулсан боловч [[Энх-Амгалан хаан]] үүнийг нь эсэргүүцэж [[1685]] онд цэрэг илгээн Албазиныг сүйтгэсэн байна. Хүч тэнцүү хоёр гүрэн сөргөөцөлдөх нь зохисгүй гэж үзсэн 2 тал [[1689]] онд [[Нерчинскийн гэрээ]]г байгуулан хилийн заагаа [[Становын нуруу]] буюу Гадаад Хянганы нуруугаар тогтоосон юм. Ийнхүү хойд талаараа оросуудаар хашигдсан нь монголчуудыг Манж Чин улсад эзлэгдэхэд хүргэсэн байж болох талтай.