|
}}
[[Зураг:Sumbe - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|right|150px]]
'''Сяньби''' бол эртний өвөг монгол нүүдэлчдийннүүдэлчин улс юм. Сяньби төвд номонд Сүмбэ гэж тэмдэглэн үлдээжээ. Энэ улс нь МЭӨ III зууны сүүл үед Дунхугийн холбоо [[Модун шаньюй|Модун шаньюйгийн]] цэрэгт ялагдан задрах үеэр [[Дорнод ху|Дунху]] гэж нэрлэгдсэн ханлигийн дотор байсан хэсэг аймгийнхан Сяньби, аймгийнУхуань ууланд очиж нутаглаж тэр уулын нэрээр овоглосон юм. Тэдний нэг нь Сяньбигийн ханлиг юм. МЭӨ II-МЭ II зуун хүртэл нэгдмэл улс мэт захиргаагүй байсан. МЭ 120-133 оны хооронд Сяньби нарын дундаас нэг үе хүчирхэг баатар гарч ирсэн ч, төдөлгүй дахин тарж бутарсан бөгөөд үүний нэгэндараа цэргийн зүтгэлтэнТулухоу Тулухоугийнноёны хүү [[Таньшихуай|Таншихуай]], сяньби нарын аймгийн холбоодыг нэгтгэн 150156 онд хаан ширээгширээнд цогцолсноосзаларсанаас эхлэн энэ улс 10080 орчим жил Төв[[Зүүн Хойд Ази|Зүүн Хойд Азийг]] эрхшээсэн байна.
==Түүх==
{{Загвар:Монголын түүх}}
Сяньби нар нь Хятадын байлдаанч улсуудын (МЭЄ 480-222) vедүед тvvхийн хуудаснаа анх тэмдэглэгсэн байна. Сяньби хэмээх нэрний талаар олон судлаачид ухаанаа уралдуулсаны дотор Монголын тvvхчтүүхч ГvнжийнГүнжийн СvхбаатарСүхбаатар єєрийнөөрийн зохиол бvтээлдээ СvмбэСүмбэ хэмээн Монголчлон дуудаж, энэ vг нь Суварнаготара буюу алтан ураг хэмээх санскрит хэлнээс сунжран гарсан оноосон нэр болжээ гэж баталсан. Энэ талаар Ф.В.Томас, О.Менчен-Хелфен, [[Ма Чаншоу ]], [[Ван Говэй ]], К. СираториШиратори зэрэг эрдэмтэн Сяньби гэдэг нэр нь Сяньби, Сиби, Сюйпи, Сипи, Сюйби, Шиби зэргээр тэмлэгдсэн байдгийг онцлон тэмдэглэж, харин Шивэй гэдэг нэр нь Сяньбигаас сунжарсан vг болохыг [[П.Пеллио ]], Фан Жуанью, СvрбадрахСүрбадрах зэрэг эрдэмтэд баталсан байна. ХvннvСүмбийн гvрэнгарал доройтонүүслийн єєртухай хоорондооэрдэмтэд дайтахМонгол болсонэсвэл vед[[Манж]] ХvннvгийнТунгусын цэргийнөвөг даргачэс Сvмбэбөгөөс аймгийнмонгол, Толулухоугийнтунгус гэртхолимог нэгэнхүмүүс хvvгэсэн мэндэлсэнгурван таамаглал дэвшvvлдэг бол өвөг Монгол улс болох нь Сvмбэгарцаагvй бөгөөд Хүннүгийн олон отог аймгийг нэгтгэн захирч өнөөгийн Монголчуудын генийн санг бvрдvvлэхэд чухал хувь нэмэр оруулсан юм. Зарим тvvхчид өвөг монголчуудыг Хүннү эцэгт Сүмбэ эхт аймгууд гэж нэрэлсэн байдаг. Сүмбэгийн зарим аймгууд Хятадад уусан алга болсон нь нэн харамсалтай улсыгтvvхийг vндэслэгчөнөө Таньшихуайүед байсанvлдээсэн юм. ▼Таншихуайн хаанчлалын үед [[Сяньби]] улс нэн хүчирхэгжиж, Модунь хааны үеийн Хүн гүрний эзэмшиж байсан нутаг дэвсгэрийг дахин оруулж авсан төдийгүй эдийн засаг,худалдаа арилжааны хувьд ч Хүннү гүрнийг нэр төртэй залгамжилжээ.
Таншихуайн хаанчлалын үед Сяньби улс нэн хүчирхэгжиж, Модунь хааны үеийн [[Хүннү улс|Хүн гүрний]] эзэмшиж байсан нутаг дэвсгэрийг дахин оруулж авсан төдийгүй эдийн засаг, худалдаа арилжааны хувьд ч Хүннү гүрнийг нэр төртэй залгамжилжээ. Эртний Хятад тvvхч эрдэмтэн Сяньби нарыг "Хүннү нар зугтан зайлснаас хойш Сяньби нар хүчирхэгжин мандаж, тэдний хуучин нутгийг эзэлж, буман цэрэгтэй хэмээн бардамнаж байна. Тэд чийрэг хүчтэй, авхаалж самбаа сайтай... Хүннүг бодвол зэвсэг нь хурц, морь нь хурдан" хэмээн болгоомжлон бичиж vлдээсэн байна. Таньшихуай бол угаас сэргэлэн авхаалжтай, алсын хараатай хүчирхэг хүн байсныг түүх шаштирт тэмдэглэн vлдээсэн байдаг бөгөөд нэн даруй Хүннүгийн хуучин газар нутгийг эрхэндээ оруулж, умар зүгийн [[Динлин]] болон дорно зүгийн Тунгус угсааны [[Фуюй]] нарыг бут цохин өрнө зүгийн шар үс, цэнхэр нүдэт [[Усунь|Усун]]<nowiki/>ийг өөртөө нэгтгэсэн байна. Хөрш зэргэлдээ нь Сяньби улс гэнэт мандан бадарч хүчирхэгжин байсанд Нанхиадын [[Хань улс|Хань улсын]] зvгээс гурван замаар цэрэг илгээснийг Таньшихуай бут ниргэсэнд Хан улс нэн болгоомжлон охиноо өгөх, ван цол олгох зэргээр найрамдахыг гуйсан ч, Таньшихуай алсыг харж, авсангүй цэргийн хүчээр улам их дайрах болсон. Таньшихуай нь ойролцоогоор МЭ 181 онд 45 орчим насандаа насан эцэс болсон. Энэ үеэс Сяньби улс, хаан ширээний төлөөх тэмцэлд өртөн нэгэн хэсэг уналтын байдалд орсон юм.
Сяньби нарын өвөг дээдэс нь дунху буюу дорнод ху мөн гэх бөгөөд генийн хувьд хүн нартай цусан төрлийн холбоотой өвөг нүүдэлчид байсан.
Сяньби нарын өвөг дээдэс нь дунху буюу дорнод ху мөн гэх бөгөөд генийн хувьд хүн нартай цусан төрлийн холбоотой өвөг нүүдэлчид байсан. Сяньби улс төрт ёсны талаар Хүн улсыг өв тэгш залгамжилж, бас нэгэн алхам урагшлан хөгжүүлжээ. Нэн ялангуяа цэргийн хүчин чадлаар илүү товойн гарсан гэж нангиад сурвалж бичигт тэмдэглэжээ.[[Зураг:Asia 200ad.jpg|thumb|МЭ 200 оны үед]]
== Нутаг дэвсгэр ==
Сяньби улсын хаадын үе залгамж төдий л тодорхой бус байдаг.Сяньби улсын сүүлчийн эзэн Кэбинэн 210-235 онд төр барьж байгаад хорлогдсон. Сяньби нарын хойч үе нь Кидан мөн гэж үздэг.
[[Зураг:Asia 200ad.jpg|thumb|МЭ 200 оны үед]]
[[Зураг:BeltBuckleXianbei3-4thcentury.jpg|thumb|right|left|150px|Сүмбэ бүсний горхи]]
Зөвлөлтийн монголч эрдэмтэн Л.Викторова зэрэг зарим эрдэмтэн сяньбичууд МЭ 1-3-р зууны үед [[Эрчис]] мөрнөөс Хянганы нуруу хүртэл тархан суурьшиж байсан гэж үздэг.<ref>Викторова Л.Л. Ранний этап этногенеза монголов</ref>
== Сяньбигийн бутрал ==
Сяньби улс задрах үед Муюн улс (318-360 он), Тоба Вэй (Их Юан)улс (307-581 он) тэдний төрт ёсыг залгамжлан гарч, нүүдэлчдийн улс төрийн халааг авсан билээ.
Хаан ширээний удаан тэмцэлд Кэбинэн ялсан бөгөөд Бүдүгэнь нь харъяат нарын хамтаар Хань улсын Бинжоу тойргийн нутагт амьдрах болсон. Хэсэг хугацаанд сэргэсэн боловч Кэбинэн хаан, Хань улсын алуурчинд алуулснаар хаан ширээний төлөө тэмцэл дахин өрнөж аажмаар бусад аймгууд нь бие даах болжээ. Сяньби улс задрах үед [[Муюн]] (318-360 он), [[Тоба]] (307-581 он) нар тэдний төрт ёсыг залгамжлан гарч, нүүдэлчдийн улс төрийн халааг авсан билээ.
Муюны нэг салбар Тогон нар Хөх нуур, Цайдамд нүүн очиж IV зууны дундуур [[Тугухунь|'''Тогон улсыг''']] байгуулсан, тэдний хойч үе нь X-XI зууны үеийн Шарай голынхон мөн бөгөөд XIII зууны үеэс Монгол нүүдэлчдээр цус сэлбэгдэн, Зүүнгар хаант улсын үед найдвартай түшиг газар болж байсан ажгуу.
== Сяньби улсын хаад ==
Монгол нутагт эртний Хvннv гvрэн мєхєн Євєг Монгол аймгууд бутран сарниж байх vед тал нутгийн омголон салхи Сvмбэ аймгийн зvгээс салхилан тvvхийн нэгэн хуудсыг эргvvлсэн юм.
# Яньлиян (МЭ 110-120 оны хооронд Сяньбиг захирч байсан)
# Улинь (?-121)<ref name=":0">Дэлгэржаргал.Б "Сяньби". 2017, Уб., Монголын эртний түүхийн 5 боть: II боть. т.81 </ref>
Эртний Хятад тvvхч эрдэмтэн Сvмбэ нарыг "Хvннv нар зугтан зайлснаас хойш Сvмбэ нар хvчирхэгжин мандаж, тэдний хуучин нутгийг эзэлж, буман цэрэгтэй хэмээн бардамнаж байна. Тэд чийрэг хvчтэй, авхаалж самбаа сайтай... Хvннvг бодвол зэвсэг нь хурц, морь нь хурдан" хэмээн болгоомжлон бичиж vлдээсэн байна. Эртний нvvдэлчин аймгууд Хvннv гvрэн vvсэхээс ємнє Линь ху болон Дун ху гэсэн хоёр том аймгийн холбоонд нэгдсэн гэж vзэж болох vндэслэлтэй. Учир нь Хятад тvvхчид Ордос нутгаар нутаглаж байсан Хvннv нарыг Хvннv тэхээсээ гадна Линь ху буюу ойн бvдvvлгvvд хэмээн нэрлэж байсан гэх баримт байдаг.
# Цижизянь(121-133)<ref name=":0" />, Говийн өмнөх Сяньбичуудыг нэгтгэн захирч, хэдэн түмэн цэргээр [[Хань улс|Хань улсыг]] түйвээж байсан.
# [[Таньшихуай]], (156-181)
Нvvдэлчин аймгуудыг нэгэн тугын дор нэгтгэн захирахын тулд Хvннү нь Модунь шаньюйн vед Дун хуг нэгтгэн дагуулсан тvvх бий. Харин Дун ху аймгийн холбоо задран хоёр томоохон бvлэг аймаг Хvннv нараас буруулан нvvж Ухань, Сvмбэ ууланд нутаглан тэдгээр уулын нэрээр єєрийн аймгуудыг нэрлэх болов гэж тvvхэнд тэмдэглэгдэн vлджээ.
# [[Хэлянь]] (181-181/182?)<ref name=":0" />, Таньшихуай хааны хүү. Ухаан чадлаар аавдаа хүрэхгүй...эд баялагт сувдаг шуналтай, завхай явдалтай, зарга таслахдаа голч биш<ref name=":0" /> гэж дүгнэгдсэн нэгэн байжээ.
# [[Куйтоу]] (181/182?-210)<ref name=":0" />, Хэляний үеэл дүү байсан бөгөөд хожим нь Хэляний хүү Цянмантай хаан ширээгээ булаацалдаж, байлдаж ялалтанд хүрсэн.
▲Сяньби нар нь Хятадын байлдаанч улсуудын (МЭЄ 480-222) vед тvvхийн хуудаснаа анх тэмдэглэгсэн байна. Сяньби хэмээх нэрний талаар олон судлаачид ухаанаа уралдуулсаны дотор Монголын тvvхч Гvнжийн Сvхбаатар єєрийн зохиол бvтээлдээ Сvмбэ хэмээн Монголчлон дуудаж, энэ vг нь Суварнаготара буюу алтан ураг хэмээх санскрит хэлнээс сунжран гарсан оноосон нэр болжээ гэж баталсан. Энэ талаар Ф.В.Томас, О.Менчен-Хелфен, Ма Чаншоу, Ван Говэй, К.Сиратори зэрэг эрдэмтэн Сяньби гэдэг нэр нь Сяньби, Сиби, Сюйпи, Сипи, Сюйби, Шиби зэргээр тэмлэгдсэн байдгийг онцлон тэмдэглэж, харин Шивэй гэдэг нэр нь Сяньбигаас сунжарсан vг болохыг П.Пеллио, Фан Жуанью, Сvрбадрах зэрэг эрдэмтэд баталсан байна. Хvннv гvрэн доройтон єєр хоорондоо дайтах болсон vед Хvннvгийн цэргийн даргач Сvмбэ аймгийн Толулухоугийн гэрт нэгэн хvv мэндэлсэн нь Сvмбэ улсыг vндэслэгч Таньшихуай байсан юм.
# [[Бүдүгэнь]] (210-233)<ref name=":0" />, Куйтоугийн дүү. 233 онд Кэбинэнд хууртаж алагдсан.
# [[Кэбинэн]] (210?-235)<ref name=":0" />, Цао Вэй улсын хаан явуулсан алуурчинд хорлогдсон.
Хvннv нар бутран салж нэг хэсэг нь Гот, Вандал аймгуудыг шахан нvvж Аттилагийн Хүн улсыг vндэслэн, ха¬рин нєгєє хэсэг нь Энэтхэгийн зүг нvvн Эфталит буюу Цагаан Хvннv улсыг байгуулж, зарим аймгууд нь Тангад, Тєвдийн євєг аймгуудтай тэмцэлдэн, Хятадын Хан улсад дагаар орсон байсан ч уугуул нутагтаа vлдсэн 10 тvм буюу 1 бум зарим сурвалж бичигт 50 тvм орчим гэх мэтээр тэмдэглэгдсэн Хvннv аймгууд угсаа гарвал нэгт Сvмбэ улсад дагаар орон хvчирхэгжин мандсан юм.
Таньшихуай бол угаас сэргэлэн авхаалжтай, алсын хараатай хvчирхэг хvн байсныг тvvх шаштирт тэмдэглэн vлдээсэн байдаг бєгєєд нэн даруй Хvннvгийн хуучин газар нутгийг эрхэндээ оруулж, Динлин болон Фуюй нарыг бут цохин Усунийг єєртєє нэгтгэсэн байна. Хєрш зэргэлдээ нь Сvмбэ улс гэнэт мандан бадарч хvчирхэгжин байсанд Нанхиадын зvгээс гурван замаар цэрэг илгээснийг Таньшихуай бут ниргэсэнд Хан улсын зvгээс нэн болгоомжлон охиноо єгєх, ван цол олгох зэргээр найрамдахыг хичээх болсон. Таньшихуай нь ойролцоогоор МЭ181 онд 45 орчим насандаа насан эцэс болсон гэх бєгеєд энэ vеэс Сvмбэ улс хаан ширээний тєлєєх тэмцэлд єртєн нэгэн хэсэг уналтын байдалд орсон юм.
Хаан ширээний удаан тэмцэлд Кэбинэн болон Бvдvгvнэ ялсан бєгєєд хэсэг хугацаанд сэргэсэн боловч Кэбинэн єєрийн дайснуудад хорлогдон нас нєгцсєнєєр хаан ширээний тєлєє тэмцэл дахин єрнєжэхэлсэн юм. Сvмбэ аймгуудын хvн ам єсєн нэмэгдэх болсоноор дан ганц мал аж ахуй, ан агнуураар єєрийн хэрэгцээг хангаж чадахгvйд хvрэх болсон ба энэ нь Кэбинэн 3 мянган худалдаачинаар 7 тvм гаруй vхэр, адуугаар Хятад лугаа худалдаа арилжаа хийж байсан, мєн газар тариалан эрхvvлэх болсон байдаг. Мєн Таньшихуай урд зvгт довтлон Во нар загас сайн барьдаг сургаар тэднийг эрхэндээ оруулж мянга гаруй єрхийг нутаг заан суулгаж загас бариулж байсан мэдээ байдаг. ▼
МЭ III зуунд бутран сарнихад хvрсэн ч Сяньби угсааны Мужун, Тоба, Тогоны улсууд vvсэн мандан бадарсан байдаг. Эдгээр нь Сvмбэ нарын голлох аймгууд бєгєєд энэ vед Мон-голын тvvхч Г.Сvхбаатар гуай Сvмбэ нарын хаан ширээ залгамжлах овгийн тоонд Хуань овог байсан хэмээн баталдаг. Мужун буюу Моюун улс нь Сvмбэ нарын нэгэн аймгийн толгойлогч My хубу гэгч ойрын Сvмбийн зарим аймгийг єєртєє нэгтгэн одоогийн Євєр Монголын зvvн хэсгээр нутаглах болсоноор vндэслэгдсэн. Моюун Хой Мужун аймгийг зонхилогч болсоноор зарим тvvхэнд тэмдэглэснээр Сvмбийн Тоба нараас бусад овог аймгийг нэгтгэн захирч Хятад улсад товтлон єєрийн биеийг шаньюй хэмээн єргємжилсєн. Тvvний хvv Моюун Хуан єєрийн улсын Янь хэмээн нэрлэх болсон. Цаашид єєрийн угсаа гарвал нэгт Тоба нарын байгуулсан Вэй улсад эзлэгдэн мєхсєн юм.
Харин Тоба буюу Табгачи нар нь Сvтао хэмээх Сvмбийн нэгэн аймаг байсан бєгєєд хvчирхэгжин мандаж зарим нэг аймгийг єєртєє нэгтгэн улмаар Хятадад довтлон єєрийн эзэнт улсын байгуулсан нь Хятадын тvvхэнд Тобавэй хэмээн алдаршжээ. Тоба нар яваандаа улам хvчирхэгжин єєрийн угсаа гарвал нэгт нvvдэлчин аймгуудыг дараалан эзлэх болсон. Моюуны Янь улсыг єєртєє нэгтгэн Тогоны хаант улсыг алба єргєх улс болгосон Их эзэнт гvрэн байгуулсан Тоба нар яваандаа бvрэн Хятадчилаг-дан уусан алга болсон юм. Тогоны улс бол Моюун нарын нэг хэсэг бєгєєд Моюун Хойн татвар эмээс тєрсєн тул хаан ширээнд суух эрхгvй єєрийн удмыхантайгаа эвдрэлцэн нvvсэн тоглгойлогч болох Тугухуний нэрээр нэрлэгдсэн Сvмбэ гаралтай аймгууд болно.
Тогоны улс нь Хєх нуурт очин тангад, тvвдийн угсааны Цян нарыг эрхшээлдээ орлуулж бай¬сан. Тогоны хаант улс Тоба Вэйн алба барих улс болон хэсэг хугацааны дараа Тvвдийн Соронзонгомбо хааны vед дарагдан буурч, дахиж сэргэн НТ5-р зуунд Тангудын Ся улсад бvр мєсєн дарагдан мєхсєн. Тогон нарыг Шарайголын Монголчуудын євєг хэмээн баталдаг. Язгуур Монголын євєг Нирун бол Сvмбийн нэгэн аймаг тодруулбал тэдний дотор Хуяань овог байсан гэдэг бєгєєд цаашид єргєжин хєгжиж Тоба нараас тусгаарлан салж Их Нируны хаант улсыг єнєєгийн Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр байгаалсан ба Хятадчилагдсан Угсаа нэгт Тоба Вэй улсын эсрэг тууштай тэмцэж байсан юм.
Сvмбийн гарал vvслийн тухай эрдэмтэд Монгол эсвэл [[Манж]] Тун¬гусын євєг эс бєгєєс монгол, тунгус холимог хүмүүс гэсэн гурван таамаглал дэвшvvлдэг.[[Сvмбэ]] бол євєг Монгол улс болох нь гарцаагvй бєгєєд Хvннvгийн олон отог аймгийг нэгтгэн захирч єнєє¬гийн Монголчуудын генийн санг бvр-дvvлэхэд чухал хувь нэмэр оруулсан юм. Зарим тvvхчид Євєг монголчуудыг Хvннv эцэгт Сvмбэ эхт аймгууд гэж нэрэлсэн байдаг. Сvмбийн зарим аймгууд Хятадад уусан алга болсон нь нэн харамсалтай тvvхийг єнєє vед vлдээсэн юм.
Сvмбэ нар нь Хятадыг эзлэн тєрийн бичиг зохиож байсан ба олон шаштир тvvхийг бичин vлдээсэн. Тоба нар нь Хятадулсын тєрийг барьж байхдаа Кунзын суртлын Ариун ном буюу Сяоцзинийг орчуулан бичсэн байдаг. Мєн Сvмбэ хэлээр бичсэн vгийг галиглан уншихад єнєєгийн Монгол хэлээр тайлан уншиж болохуйц байдаг. Vvнд: тvшмэл хvнийг чжичжэнь буюу цэцэн, зэвсэг хоромсог авч явах хvнийг хулочжэнь буюу хорчин, хоол хийгч хvнийг фучжэнь буюу буурч зэргээр нэрлэдэг байсан. Мєн Сvмбийн "Ахын дуу" хэмээх дууг Хятадын сурвалж бичигт бичсэнийг Ахан хэмээх Монгол vгийг Хятадаар галиглан бичсэн байна. Мєн Сvмбэ нар оршуулгын зан vйлийг Монголчуудын нэгэн адил нууцаар хєдєєлvvлдэг байсан гэдэг мэдээ бий. Нируны хаан Амгай нь Тобагийн Вэй улсын хаанд "Манай хоёр улсын євєг дээдэс нэгэн гаралтай тул" хэмээн айлдсан байдаг нь Сvмбэ бол гарцаагvй Євєг Монгол болох нь тодорхой байдаг. Сяньби болон индианчуудад тоног авах ёс буюу дайсныхаа хуйхыг авах заншил байжээ.Монголчууд хонины толгойн зулайны зузаан баатар хуйхыг иддэггүй, хүнд өстэй болно гэдэг.<ref>Г.Сүхбаатар, Сяньби, УБ, 1971</ref>
==Овог аймгууд==
*[[Цифү]]
*[[Ухуань]]
*Сүтао
==Нийгэм==
==Эдийн засаг, аж ахуй ==
▲Хаан ширээний удаан тэмцэлд Кэбинэн болон Бvдvгvнэ ялсан бєгєєд хэсэг хугацаанд сэргэсэн боловч Кэбинэн єєрийн дайснуудад хорлогдон нас нєгцсєнєєр хаан ширээний тєлєє тэмцэл дахин єрнєжэхэлсэн юм. СvмбэСүмбэ аймгуудын хvн ам єсєнөсөн нэмэгдэх болсоноор дан ганц мал аж ахуй, ан агнуураар єєрийнөөрийн хэрэгцээг хангаж чадахгvйдчадахгүйд хvрэххүрэх болсон ба энэ нь Кэбинэн 3 мянган худалдаачинаар 7 тvм гаруй vхэр, адуугаар Хятад лугаа худалдаа арилжаа хийж байсан, мєн газар тариалан эрхvvлэх болсон байдаг. МєнМөн Таньшихуай урдзүүн зvгт довтлон Во нар загас сайн барьдаг сургаар тэднийг эрхэндээ оруулж мянга гаруй єрхийгөрхийг нутаг заан суулгаж загас бариулж байсан мэдээ байдаг.
==Засаг захиргаа, төрийн бүтэц== ▼Сяньби улсыг [[Таньшихуай|Таньшихуай хааны]] үед нутаг дэвсгэрийг нь баруун, төв, зүүн гарт хувааж, тус бүрд нь захирагч тавьж, хаанд захируулж байлаа. Төв хэсэгт 10 аймаг, баруун хэсэгт 20 гаруй аймаг, зүүн хэсэгт 20 гаруй аймаг нутаглаж байсан талаар Хятадын сурвалж бичигт дурдсан байдаг. Төв хэсгийг эзэн хаан өөрөө захирч, нөгөө хоёр жигүүрийн хүчний харьцааг тэнцвэржүүлэх үүрэгтэй байсан. [[Хань улс]], [[Цао Вэй улс|Цао Вэй улсын]] түүхэнд Сяньбигийн ханлиг улсыг 200 гаруй овогтой гэжээ.
==Эдийн засаг, аж ахуйХэл, соёл ==
▲==Засаг захиргаа, төрийн бүтэц==
Сяньби нар нь Хятадыг эзлэн төрийн бичиг зохиож байсан ба олон шаштир түүхийг бичин vлдээсэн. Тоба нар нь Хятад газрыг удаан хугацаанд эзлэн байхдаа Күнзын суртлын Ариун ном буюу Сяоцзинийг орчуулан бичсэн байдаг. Мөн Сяньби хэлээр бичсэн үгийг галиглан уншихад өнөөгийн Монгол хэлээр тайлан уншиж болохуйц байдаг.
== Хэл==
Үүнд:
* Түшмэл хүнийг чжичжэнь буюу цэцэн,
* Зэвсэг хоромсог авч явах хvнийг хулочжэнь буюу хорчин,
* Хоол хийгч хvнийг фучжэнь буюу буурч зэргээр нэрлэдэг байсан.
Мөн Сяньбигийн "Ахын дуу" хэмээх дууны шүлэг нь Хятадын сурвалж бичигт бичсэнийг Ахан жигө хэмээн Хятадаар галиглан бичигдсэн байна.
Мөн Сяньби нар оршуулгын зан үйлийг Монголчуудын нэгэн адил нууцаар хөдөөлүүлдэг байсан гэдэг мэдээ бий. [[Нирун улс|Нируны]] хаан [[Амгай хаан|Амгай]] нь [[Тоба Вэй|Тоба Вэй улсын]] хаанд ''"Манай хоёр улсын өвөг дээдэс нэгэн гаралтай тул"'' хэмээн айлдсан байдаг нь '''Сяньби бол гарцаагvй Өвөг Монгол''' болох нь тодорхой байдаг. Сяньби болон индианчуудад тоног авах ёс буюу дайсныхаа хуйхыг авах заншил байжээ. Монголчууд хонины толгойн зулайны зузаан баатар хуйхыг иддэггүй, хүнд өстэй болно гэдэг.<ref>Г.Сүхбаатар, Сяньби, УБ, 1971</ref>
==Мөн үзэх==
==Холбоотой мэдээлэл==
*[[Тугухунь]]
*[[Тоба|Табгач]]
== ИшлэлЭшлэл ==
{{reflist}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Хүннү|Умард Хүннү]]<br/>
|он=93-215235
|албан_тушаал= Сяньби улс
|дараа=[[Муюн]] <br/>[[Тоба]]<br/>[[Дуань аймгийн холбоо|Дуань (аймаг)]]<br/>[[Нирун улс]]
| 