Википедиа

Лигдэн хаан: Засвар хоорондын ялгаа

Browse history interactively
← Өмнөх өөрчлөлтДараагийн ялгаа →
Content deleted Content added
VisualWikitext
б 202.179.29.195 (яриа)-н хийсэн засваруудыг Munkhzaya.E-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ.
No edit summary
Мөр 25:
|date of death=1634
|}}
'''Лигдэн хаан''' ([[1588 он|1588]]–[[1634 он|1634]]) нь [[1604 он|1604]]-[[1634 он|1634]] оны үед [[Их Монгол улс]]ын хаан ширээнд суусан [[Чингис хаан]]ы удам, [[Боржигин]] овгийн Монголын хаадын Боржигин овгийн сүүлчийн [[хаан]] юм.
 
== Улс төрийн үйл ажиллагаа ==
 
=== Эхэн үе ===
Түүний үед Монголын нүүдэлчид нэгэн хаанд захирагддаггүй, олон жижиг ноёдын мэдэлд хуваагдаж, бутарч байсан ба Лигдэн хааны захиргаанд зөвхөн [[Цахар]] түмний найман отог л оршиж байжээ. Хэдий тийм боловч тэрээр бүх Монголыг эрхэндээ оруулах төрийн бодлого явуулж байсан юм. Гэвч энэ үед [[Манж]]ийн овог аймгууд нэгдэн нийлж, Умард Алтан улсыг байгуулж [[Умард Алтан улс]]ын хаан [[Нурхачи]] говийн өмнөх Монголчуудыг захиргаандаа оруулж эхэлсэн түүхтэй. 1605, 1606 онд өвөр Халхын Баяагуд аймагийнаймгийн ноён Энхэ Дара таван отогийн Халхын элчийг томилон Нурхачи баатурынбаатрын ордонд бараалхаж “Хүндэлэлтү хаан” хэмээн өргөмжилж байв. 1608 онд Нурхачи баатурынбаатрын ахмад хөбэгүнхөвгүүн Чойлон 5000 цэрэг дайчлан “Ула, Ехэ аймагийгаймгийг өмгөөлөв” хэмээн довтлохоор зэхэж байсанд олон монгол аймагуудаймгууд Хорчинд элч зарж цэрэгийнцэргийн тусламж гуйсан байна. Хорчин аймаг Лигдэн хааны зарлиггүйгээр дураар цэрэг хөдөлгөж үл болох тул тусалж чадахгүй гээд элчийг буцаасан байна. Төд удалгүй Лигдэн хааны зарлигаар Хорчины Онгудай баатурбаатар, хөбэгүнхөвгүүн Уба тайж нар цэрэг дайчлан манж-зөрчидийн цэрэгийгцэргийг цохиж ухраажээ. Зөрчидийн нэгэн салбар монгол угсааны Ехэ аймаг Нурхачи баатурынбаатрын довтолгоонд өртөж, арга буюу Лигдэн хаан-аасхаанаас тусламж хүссэнд Онгудай баатурбаатар, Уба тайж нар Нурхачи баатурынбаатрын цэрэгийгцэргийг дайлж, хиа Буянтыг алсан байна.
 
Зөрчидийн Нурхачи баатурбаатар монгол аймагуудтайаймгуудтай байлдаж амжилт олохгүйгээ мэдмэгц зөөлөн арга “ураг барилдах” замд шилжсэн юм. Нурхачи баатурбаатар Ляодунгийн газарт өөрийн байрыг бэхжүүлэхийн тулд нангиадын Мин улсыг дайлахад хүчээ төвлөрүүлж, Лигдэн хаан болон монгол аймагуудтайаймгуудтай илт дайсагнахаа больж ар талын аюулгүй байдалаабайдлаа хангахад анхаарч эхэлжээ. Монголчуудын өдөөн хатгалга, халдлага, довтолгоонд Нурхачи баатурбаатар хүлцэнгүй хандаж, “ураг болоё” гэх зэрэгээрзэргээр хил залгаа орших Хорчин, Өвөр халхын таван отогийн ноёд, тайж нартай найртай харилцаж ойртсоор байлаа.
 
=== Дунд үе ===
[[Нурхач|Нурхачи баатар]] (1575-1626) [[Манж үндэстэн|манж аймгуудыг]] 1616 онд нэгтгээд Монголын Лигдэн хаанд захидал илгээж, нийтийн дайсан Мин улсын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосон байна.
1619 онд Зөрчидийн Нурхачи баатур хаан Мин улсын хязгаарт хийх довтолгооноо өргөтгөж Тиелин давааг эзлэн авахаар хөдөлж ирсэнд Мин улс хүчин мөхөсдөж Монголын Лигдэн хаан-аас тусламж хүсэв. Лигдэн хаан зарлигаар Өвөр Халхын Хонгирадын Зайсай ноён, Жарудын Бага дархан, Сабун, Хорчины [[Мянган тайж]] ба түүний хөбэгүн Сангаржай тайжи нар нэгэн түм илүү морьт цэрэг дайчлан Тиелин давааг довтолж эзэлсэн боловч Нурхачи баатур хаанд ялагдаж, Зайсай ноён зэрэг олон ноёд олзлогдсон байна.▼
 
▲1619 онд Зөрчидийн Нурхачи баатурбаатар хаан Мин улсын хязгаарт хийх довтолгооноо өргөтгөж Тиелин давааг эзлэн авахаар хөдөлж ирсэнд Мин улс хүчин мөхөсдөж Монголын Лигдэн хаан-аасхаанаас тусламж хүсэв. Лигдэн хаан зарлигаар Өвөр Халхын Хонгирадын Зайсай ноён, Жарудын Бага дархан, Сабун, Хорчины [[Мянган тайж]] ба түүний хөбэгүнхөвгүүн Сангаржай тайжи нар нэгэн түм илүү морьт цэрэг дайчлан Тиелин давааг довтолж эзэлсэн боловч Нурхачи баатурбаатар хаанд ялагдаж, Зайсай ноён зэрэг олон ноёд олзлогдсон байна.
Нурхачи баатур хаан [[Чусонь|Солонгосыг]] дайлсаныхаа дараа [[Мин улс|Нангиад ороныг]] байлдан дагуулах аян дайндаа өөрийн баруун жигүүрт байгаа Монгол аймаг, ханлигуудыг өөртөө татах, нөлөөндөө оруулахыг чармайж, тэр дундаа Лигдэн хааныг өөрийн гол холбоотоноо болгохыг санаархаж эхлэв.▼
 
Манж-Зөрчидийн Умард Алтан улс, Монгол улс хоёрын хооронд болсон анхны тулалдаанд Нурхачи баатур хааны ялалтаар өндөрлөсөн нь манж-зөрчидийн хувьд монгол аймагуудыг өөртөө татах боломжийг нэмэгдүүлэв. ▼
▲Нурхачи баатурбаатар хаан [[Чусонь|Солонгосыг]] дайлсаныхаадайлсныхаа дараа [[Мин улс|Нангиад ороныг]] байлдан дагуулах аян дайндаа өөрийн баруун жигүүрт байгаа Монгол аймаг, ханлигуудыг өөртөө татах, нөлөөндөө оруулахыг чармайж, тэр дундаа Лигдэн хааныг өөрийн гол холбоотоноохолбоотноо болгохыг санаархаж эхлэв.
[[Тиелингийн тулалдаан|Тиелингийн тулалдаанаас]] хойш Зөрчидийн Нурхачи баатур хаан [[Мин улс|Мин улсыг]] дайлая гэвэл эхлээд Монголын Лигдэн хааны хүчийг сулруулах, ар талаа бэхжүүлэх ёстой болсон байна. Лигдэн хааны мэдэлд буй Цахар аймаг хүчирхэг тул Өвөр Халха, Хорчин, Харачин, Найман, Аохан, Баарин олон монгол аймагуудыг урагийн холбоондоо дулдуйдан “айлган сүрдүүлэх” ба “аргадан татах” замаар Нурхачи баатур хүчирхэг Лигдэн хааны хүчийг сулруулж эхэлжээ.▼
 
Лигдэн хаан урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин Хятадтай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна.▼
▲Манж-Зөрчидийн Умард Алтан улс, Монгол улс хоёрын хооронд болсон анхны тулалдаанд Нурхачи баатурбаатар хааны ялалтаар өндөрлөсөн нь манж-зөрчидийн хувьд монгол аймагуудыгаймгуудыг өөртөө татах боломжийг нэмэгдүүлэв.
Түүний хойно, 1619 оны 11-р сарын эцэсээр Лигдэн хааны элч Хангал Байху манж-зөрчидийн хааны ордонд очиж Нурхачи баатурт илгээсэн Лигдэн хааны бичигийг өргөсөн байна.▼
 
▲[[Тиелингийн тулалдаан|Тиелингийн тулалдаанаас]] хойш Зөрчидийн Нурхачи баатурбаатар хаан [[Мин улс|Мин улсыг]] дайлая гэвэл эхлээд Монголын Лигдэн хааны хүчийг сулруулах, ар талаа бэхжүүлэх ёстой болсон байна. Лигдэн хааны мэдэлд буй Цахар аймаг хүчирхэг тул Өвөр ХалхаХалх, Хорчин, ХарачинХарчин, Найман, Аохан, Баарин олон монгол аймагуудыгаймгуудыг урагийн холбоондоо дулдуйдан “айлган сүрдүүлэх” ба “аргадан татах” замаар Нурхачи баатурбаатар хүчирхэг Лигдэн хааны хүчийг сулруулж эхэлжээ.
 
▲Лигдэн хаан урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин Хятадтай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн НурхачиийгНурхачийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна.
▲Түүний хойно, 1619 оны 11-р сарын эцэсээрэцсээр Лигдэн хааны элч Хангал Байху манж-зөрчидийн хааны ордонд очиж Нурхачи баатуртбаатарт илгээсэн Лигдэн хааны бичигийгбичгийг өргөсөн байна.
 
Лигдэн хааны бичиг:
 
Би бол баатар агуу суут эзэн Чингис хааны удам Лигдэн баатур Чингис хаан бөгөөд Дөчин дөрвөн түмэн Монголын эзэн билээ. Нурхачи чи болбаас усны гурван түмэн Зөрчидийн эзэн билээ. Хэрбээ, чи миний өмнөөс довтлох гэж байгаа бол сайтар бодтугай. Чи нангиад оронд гай гамшиг их тарибай. ▼
<blockquote>
Мин хийгээд бидний хоёр улс дайсан улсууд бүлгээ. Бид чамайг үхэр жилээс эхлэн Мин улсыг нэг бус удаа дайлсаныг мэднэ. Энэ жилийн зун би өөрөө Мин улсын Гуаннины эсрэг цэрэглэж хотыг эзлэн авч тэнд хураасан албыг хураамжилан авсан болой. Хэрбээ чиний цэрэг Гуанниныг дайлах хэмээвэл би номхотгон дарна. ▼
▲Би„Би бол баатар агуу суут эзэн Чингис хааны удам Лигдэн баатур Чингис хаан бөгөөд Дөчин дөрвөн түмэн Монголын эзэн билээ. Нурхачи чи болбаас усны гурван түмэн Зөрчидийн эзэн билээ. Хэрбээ, чи миний өмнөөс довтлох гэж байгаа бол сайтар бодтугай. Чи нангиад оронд гай гамшиг их тарибай.
Монгол улс эртнээс Мин улстай өшөөтэй болохоос Зөрчид нартай өшөө атаа үгүй. Бид тасарсан элчин харилцаагаа сэргээх буй за” ....▼
 
▲Мин хийгээд бидний хоёр улс дайсан улсууд бүлгээ. Бид чамайг үхэр жилээс эхлэн Мин улсыг нэг бус удаа дайлсаныгдайлсныг мэднэ. Энэ жилийн зун би өөрөө Мин улсын Гуаннины эсрэг цэрэглэж хотыг эзлэн авч тэнд хураасан албыг хураамжиланхураамжлан авсан болой. Хэрбээ чиний цэрэг Гуанниныг дайлах хэмээвэл би номхотгон дарна.
 
▲Монгол улс эртнээс Мин улстай өшөөтэй болохоос Зөрчид нартай өшөө атаа үгүй. Бид тасарсан элчин харилцаагаа сэргээх буй за” ....“
</blockquote>
 
Лигдэн хаан цааш нь Зайсай тэргүүтэй Хорчин, Өвөр халхын ноёдыг ямар ч болзолгүйгээр суллах, түүний эзлэн буй Гуаннан хотод цэрэглэхээ татгалзахыг шаардсан байна.
 
[[Нурхач|Нурхачи баатар хаан]] энэхүү захидалд эгдүүцэж, монгол элчийг барьж хориод, 1620 онд хариу элч элгээвилгээв:
<blockquote>
''“Та„Та юуны учир өөрийгөөн манай улсаас дээш дөчин түмэн улс хэмээн өргөмжилнөм бэ. Мин улс ДадуДадуг (Их нийслэл)-ийг авах үед танай дөчин түмэн Монголчууд бүрэнээбүрнээ бутниргүүлжбут ниргүүлж, дөнгөж зургаан түмэн хүн амь золин гарсаныггарсныг бид сонссон билээ.
 
Тэд зургаан түмэн ч танд бүгд бүрэн захирагдаагүй болой...
 
“Лигдэн дөчин түмэн Монголын эзэн хэмээн бардамнав ч, түүний мэдэл өчүүхэн, Цахарын эзэн төдийгөөс үл хэтрэх биш үү. Минчүүд биднээс айхын учир та бүгдийг бэлэг мөнгөөр өөртөө татаж байна. Та болон бид хэл яриа өмнөө боловч эмгэнэлийн хувцас өмсөх ёс журам бидэнд нэгэн адил болой.
 
Минчүүд бидний заналт дайсан болой. Эзэн хаан Тэнгэри, Газарын өршөөл хүртэж, тэдний эсрэг дайтаж, хотыг нь нурааж, хүн ардыг нь устгав. Тэнгэр, Газарт ивээгдсэн эзэн хаантай хамтаар гүнзгий заналт дайсан минчүүдийг дайлах хэтийн санаа өвөрлөе гэхсэн. Тийм үг хэл илүү чухаг бус гэж үү”'' гээд [[Цахар]] нь Мингийн дайнд ялагдаж байсаныг дурьдаад, Мин улсын эсрэг Зөрчид, Монгол нар холбоотон болж тэмцэхийг санал болгоод хоригдож буй зарим ноёдыг сулласан ч Зайсай ноёныг түмэн талаар сольж авсугай гэж элч илгээв. Лигдэн хаан хилэгнэж, зөрчидийн элчийг хорьсонд Нурхачи баатурын ордонд манж-зөрчидийн элчийг хороосон тухай худал цуу үг хүрч, Лигдэн хааны элч Хангалбайхуг хороожээ. Ийнхүү Умард Алтан улс ба Монгол улс хоёрын хооронд ноцтой зөрчил бий болов.▼
Минчүүд бидний заналт дайсан болой. Эзэн хаан Тэнгэр, Газрын өршөөл хүртэж, тэдний эсрэг дайтаж, хотыг нь нурааж, хүн ардыг нь устгав. Тэнгэр, Газарт ивээгдсэн эзэн хаантай хамтаар гүнзгий заналт дайсан минчүүдийг дайлах хэтийн санаа өвөрлөе гэхсэн. Тийм үг хэл илүү чухаг бус гэж үү”“</blockquote>
Манж-зөрчид нар хүчирхэгжсэнтэй холбогдуулан, Мин улсын эрх баригчид зөвлөлдөхөд Манж-зөрчид ба Монгол хоёрын алинтай нь холбоотон болох тухай хэлэлцэхдээ нангиад түшмэд: “Зөрчид нар эртнээс залихай хүмүүс тул яаж ч мэднэ. харин умардын Монголчууд болбаас довтолж эд агуурс булаахаас өөр үгүй, хэлсэндээ хүрдэг хүмүүс тул Монголтой холбоотон болох нь зөв” гэж тогтсон байна.▼
▲Минчүүд бидний заналт дайсан болой. Эзэн хаан Тэнгэри, Газарын өршөөл хүртэж, тэдний эсрэг дайтаж, хотыг нь нурааж, хүн ардыг нь устгав. Тэнгэр, Газарт ивээгдсэн эзэн хаантай хамтаар гүнзгий заналт дайсан минчүүдийг дайлах хэтийн санаа өвөрлөе гэхсэн. Тийм үг хэл илүү чухаг бус гэж үү”'' гээд [[Цахар]] нь Мингийн дайнд ялагдаж байсаныгбайсныг дурьдаад, Мин улсын эсрэг Зөрчид, Монгол нар холбоотон болж тэмцэхийг санал болгоод хоригдож буй зарим ноёдыг сулласан ч Зайсай ноёныг түмэн талаар сольж авсугай гэж элч илгээв. Лигдэн хаан хилэгнэж, зөрчидийн элчийг хорьсонд Нурхачи баатурынбаатрын ордонд манж-зөрчидийн элчийг хороосон тухай худал цуу үг хүрч, Лигдэн хааны элч Хангалбайхуг хороожээ. Ийнхүү Умард Алтан улс ба Монгол улс хоёрын хооронд ноцтой зөрчил бий болов.
1619 онд Лигдэн хаан нангиадын Мин улстай цэрэгийн холбоотоны гэрээ байгуулж, Мин улсаас авах шан харамжаа 4,000 лан цагаан мөнгийг 20,000 лан цагаан мөнгө болгожээ.▼
 
Монголчууд нангиадын үзэн ядах үзэл санааг сэдрээсэн Лигдэн хааны энэ үйл ажиллагааг Өвөр Монголын бүх ноёд дургүйцэн хүлээн авч, монгол ноёд Лигдэн хаан-аас нүүр буруулан Манж-зөрчидийн Нурхачи баатур хааныг түших болжээ. Лигдэн хаан ба Мин улсын холбоотоны гэрээ байгуулахаас өмнө монгол ноёд цөм Лигдэн хааныг дагаж, түүний үг зарлигийг мөрдөж байлаа.▼
▲Манж-зөрчид нар хүчирхэгжсэнтэй холбогдуулан, Мин улсын эрх баригчид зөвлөлдөхөд Манж-зөрчид ба Монгол хоёрын алинтай нь холбоотон болох тухай хэлэлцэхдээ нангиад түшмэд: “Зөрчид нар эртнээс залихай хүмүүс тул яаж ч мэднэ. харинХарин умардын Монголчууд болбаас довтолж эд агуурс булаахаас өөр үгүй, хэлсэндээ хүрдэг хүмүүс тул Монголтой холбоотон болох нь зөв” гэж тогтсон байна.
 
▲1619 онд Лигдэн хаан нангиадын Мин улстай цэрэгийнцэргийн холбоотоныхолбоотны гэрээ байгуулж, Мин улсаас авах шан харамжаа 4,000 лан цагаан мөнгийг 20,000 лан цагаан мөнгө болгожээ.
 
▲Монголчууд нангиадын үзэн ядах үзэл санааг сэдрээсэн Лигдэн хааны энэ үйл ажиллагааг Өвөр Монголын бүх ноёд дургүйцэн хүлээн авч, монгол ноёд Лигдэн хаан-аасхаанаас нүүр буруулан Манж-зөрчидийн Нурхачи баатурбаатар хааныг түших болжээ. Лигдэн хаан ба Мин улсын холбоотоныхолбоотны гэрээ байгуулахаас өмнө монгол ноёд цөм Лигдэн хааныг дагаж, түүний үг зарлигийг мөрдөж байлаа.
 
Лигдэн хааны бодлогод дургүйцсэн Үзэмчин, [[Сөнөд]], [[Хуучид]], [[Авга нар]] аймгууд элсэн говийг гаталж, Халхын [[Сэцэн хан Шолой|Сэцэн хан Шолойн]] нутагт нүүж ирэв.
1623 оны 5-р сард Лигдэн хаан Жаруд аймагийн Сабун ноёныг “Умард Алтан улстай далдуур харилцав” хэмээн довтолсонд Сабун ноён ял асуухаас айж хөрш Хорчины нутагт орж ирсэний дараа ялт хүмүүнийг орогнуулсан ял нөмрөхөөс эмээн Хорчины Ууба тайжи [[Чин улс|Умард Алтан улсад]] дагаар оров. Лигдэн хааны авга ах [[Дайчин тайж]] Шинэ мянган отогийг авч Ууба ноёны хамгаалалтанд оржээ.▼
Өвөр Халхын ноёд тайж нар Лигдэн хааны шийтгэлээс айж Манж-Зөрчид уруу очиж чадахгүй байгаагаа мэдэгдэж, Нурхачи баатур хаанд байнга элч илгээж байв. ▼
1623 оны 5-р сард [[Амбагай (манж)|Абахай хунтайжи]], Дэглэй тэргүүтэй зөрчидийн 3000 цэрэг [[Жаруд|Жарудын]] Ананда тайжийг бут цохиж аймаг олоныг нь хураан авчээ.▼
1623 онд Нурхачи баатур хаан Хорчины [[Ууба тайж]]<nowiki/>ид элч илгээн 1624 онд тангараг өргүүлж холбоотоноо болгов. Лигдэн хаан “энх төрөөр нэгтгэх бодлого” нь амжилтгүй болмогц “дайчин төрөөр нэгтгэх бодлого”-д шилжиж, 1625 оны 4-р сард Хорчин аймагт довтолж Зүрүхэ хотыг бүсэлсэнд Хорчины Ууба тайжи Умард Алтан улсад элч илгээн тусламж хүсэв.▼
Нурхачи баатур хаан цэрэглэж, Хорчины нутагийн гадна цэрэгийн үзлэг хийгээд өөрийн гутгаар бэйл Мангудай, дөтгөөр бэйл Абахай хунгтайжи нараар 5000 шилдэг морин цэрэгийг удирдуулан Хорчинд туслаар илгээж, өөрөө гэдрэг буцжээ. Лигдэн хаан манж-зөрчидийн цэрэг айсуйг мэдээд бүслэлтээ зогсоож гэдрэг буцсан байна. Энэ үед Өвөр Халхын Баяагудын ноён Энхэ дара албат нараа дагуулан Умард Алтан улсад дагаар оров. 1625 онд Хорчины [[Ууба тайж]], зөрчидийн [[Нурхач|Нурхачи хаанд]] бараалхан [[есөн цагааны бэлэг]] сэлтийг өргөж давхар ураг барилдав. [[Чин улс|Манж]] ба [[Бутралын үеийн Монгол|Цахар]] хоёрын хооронд болсон анхны зэвсэгт мөргөлдөөнд Манж нар дарамгайлж Нурхачи баатур Өмнөд Монгол уруу цэрэглэх орохоор зоримог шийдвэр гаргасан байна.▼
1626 онд Манж-зөрчидийн их цэрэг Монголын нутагт цөмөрч “Улаат элчийг уулгалав” гэж шалтаглан Жаруд, Баарин аймагийг довтолж хүн мал олоныг олзолж авчээ.▼
1626 оны 5-р сард “Хүндэлэнг хаан” Нурхачи баатур 10,000 цэрэгээр найман замаар довтолж, Хатун гол (Шар мөрөн)-ийг гаталж Баарин аймагийг довтолж Наннуг тайжийг хороон, Баарин, аухан, найман, ар хорчин, оннигуд, хишигтэн аймагуудын нутагийг эзлэн авч, намар 10-р сард манжийн цэрэг Жаруд аймагийг довтолж Бага Дархан тэргүүтэй 14 тайжийг талж буцжээ.▼
 
▲1623 оны 5-р сард Лигдэн хаан Жаруд аймагийнаймгийн Сабун ноёныг “Умард Алтан улстай далдуур харилцав” хэмээн довтолсонд Сабун ноён ял асуухаас айж хөрш Хорчины нутагт орж ирсэнийирсний дараа ялт хүмүүнийг орогнуулсан ял нөмрөхөөс эмээн Хорчины Ууба тайжи [[Чин улс|Умард Алтан улсад]] дагаар оров. Лигдэн хааны авга ах [[Дайчин тайж]] Шинэ мянган отогийг авч Ууба ноёны хамгаалалтанд оржээ.
Халхын зүүн гарын Шолойг түшин суусан өвөрлөгч аймгийн ноёд Халхад Лигдэнгийн
 
эсрэг уур амьсгал тархахад нөлөөлсөн байна. Тэдгээр аймгийн зарим ноёд Халхад нутаглах хугацаандаа Лигдэн хааны эсрэг мөчөөрхөн тэмцэж Сэцэн ханы нутгаас Түшээт ханы нутгийг дайран өнгөрч 1631 онд [[Харчин]], [[Түмэд]], [[Ордос]], [[Юншээбүү|Юншээбү]], [[Асуд]] аймгийн ноёдтой холбоолон, Хөх хотод байсан Лигдэн хааны 40000 цэргийг бут цохиход оролцжээ. Үүнийг Халхын ноёдууд хөхүүлэн өөгшүүлсэн нь дамжиггүй юм.▼
▲Өвөр Халхын ноёд тайж нар Лигдэн хааны шийтгэлээс айж Манж-Зөрчид уруу очиж чадахгүй байгаагаа мэдэгдэж, Нурхачи баатурбаатар хаанд байнга элч илгээж байв.
▲1623 оны 5-р сард [[Амбагай (манж)|Абахай хунтайжихунтайж]], Дэглэй тэргүүтэй зөрчидийн 3000 цэрэг [[Жаруд|Жарудын]] Ананда тайжийг бут цохиж аймаг олоныголныг нь хураан авчээ.
 
▲1623 онд Нурхачи баатурбаатар хаан Хорчины [[Ууба тайж]]<nowiki/>ид элч илгээн 1624 онд тангараг өргүүлж холбоотоноохолбоотноо болгов. Лигдэн хаан “энх төрөөр нэгтгэх бодлого” нь амжилтгүй болмогц “дайчин төрөөр нэгтгэх бодлого”-д шилжиж, 1625 оны 4-р сард Хорчин аймагт довтолж Зүрүхэ хотыг бүсэлсэнд Хорчины Ууба тайжи Умард Алтан улсад элч илгээн тусламж хүсэв.
 
▲Нурхачи баатурбаатар хаан цэрэглэж, Хорчины нутагийннутгийн гадна цэрэгийнцэргийн үзлэг хийгээд өөрийн гутгаар бэйл Мангудай, дөтгөөр бэйл Абахай хунгтайжихун тайж нараар 5000 шилдэг морин цэрэгийгцэргийг удирдуулан Хорчинд туслаар илгээж, өөрөө гэдрэг буцжээ. Лигдэн хаан манж-зөрчидийн цэрэг айсуйг мэдээд бүслэлтээ зогсоож гэдрэг буцсан байна. Энэ үед Өвөр Халхын Баяагудын ноён Энхэ дара албат нараа дагуулан Умард Алтан улсад дагаар оров. 1625 онд Хорчины [[Ууба тайж]], зөрчидийн [[Нурхач|Нурхачи хаанд]] бараалхан [[есөн цагааны бэлэг]] сэлтийг өргөж давхар ураг барилдав. [[Чин улс|Манж]] ба [[Бутралын үеийн Монгол|Цахар]] хоёрын хооронд болсон анхны зэвсэгт мөргөлдөөнд Манж нар дарамгайлж Нурхачи баатурбаатар Өмнөд Монгол уруу цэрэглэхцэрэглэн орохоор зоримог шийдвэр гаргасан байна.
 
▲1626 онд Манж-зөрчидийн их цэрэг Монголын нутагт цөмөрч “Улаат элчийг уулгалав” гэж шалтаглан Жаруд, Баарин аймагийгаймгийг довтолж хүн мал олоныголныг олзолж авчээ.
 
▲1626 оны 5-р сард “Хүндэлэнг хаан” Нурхачи баатур 10,000 цэрэгээрцэргээр найман замаар довтолж, Хатун голголыг (Шар мөрөн)-ийг гаталж Баарин аймагийгаймгийг довтолж Наннуг тайжийг хороон, Баарин, аухан, найман, ар хорчин, оннигуд, хишигтэн аймагуудынаймгуудын нутагийгнутгийг эзлэн авч, намар 10-р сард манжийн цэрэг Жаруд аймагийгаймгийг довтолж Бага Дархан тэргүүтэй 14 тайжийг талж буцжээ.
 
▲Халхын зүүн гарын Шолойг түшин суусан өвөрлөгч аймгийн ноёд Халхад Лигдэнгийн эсрэг уур амьсгал тархахад нөлөөлсөн байна. Тэдгээр аймгийн зарим ноёд Халхад нутаглах хугацаандаа Лигдэн хааны эсрэг мөчөөрхөн тэмцэж Сэцэн ханы нутгаас Түшээт ханы нутгийг дайран өнгөрч 1631 онд [[Харчин]], [[Түмэд]], [[Ордос]], [[Юншээбүү|Юншээбү]], [[Асуд]] аймгийн ноёдтой холбоолон, Хөх хотод байсан Лигдэн хааны 40000 цэргийг бут цохиход оролцжээ. Үүнийг Халхын ноёдууд хөхүүлэнхөхиүлэн өөгшүүлсэн нь дамжиггүй юм.
 
Халхын ноёдын олонхи нь Лигдэн хутагт хаан Өвөр Монголын ноёд, тэднийг дэмжсэн Манжийн хамтарсан хүчинд Лигдэн хутагт хаан цохигдохын хамт Халхад шурган орж ирж өөрсдийнх нь эрх мэдэл, биеэ даасан байдалд халдуузай хэмээн болгоомжилж түүнийг эсэргүүцэн тэмцэхэд бэлтгэх болжээ.
 
1627 оны үед лигдэн хаан баруун гурван түмэнг ( Ордос, Харчин, Түмэд ) дайлах чимээг сонссон ар Халхын Засагт хан , Хотгойдын Алтан хан нар тагнуул туршуул явуулж байдлыг ажиглах гэхэд Лигдэн хаан тэднийг нь барьж аван цөмийг нь алжээ. Энэ мэт байдлаас болон ерөөс Лигдэн хааныг ар Халхад цэргэлэхцэрэглэх нь гэж сандарсан ар Халхын ноёдуудын дунд багагүй хөл үймээн болж эсэргүүцэн тэмцхээртэмцэхээр бэлдцгээжээ.
 
1631 онд Халхын хамгийн баруун хойд захад оршин сууж байсан Омбо-Эрдэнэ тайж Лигдэн хутагт хаан довтлон ирэх гэж буй тул галт зэвсгээр туслана уу гэж Оросын хаанд элч зарж байсан төдийгүй Лигдэнгийн “аюулаас” аврагдахын тулд Оросын цагаан хаанд дагаар орох асуудлыг татгалзахгүй байсан нь “Өөрийн төрөлдөө захирагдсанаас өрөөлийн дор боолчилогдсон нь дээр “------гэх СОНГОЛТЫГ буй болгосон юм.
 
Халхын ноёдуудын дундаас Лигдэн хутагт хааны тэмцэл нийт Монголын тусгаар тогтнолын хэрэгт гүн холбогдолтойг ухамсарлан түүний тэмцлийг дэмжих талыг баримталсан Цогт хунтайжаас өөр түүхэнд нэр гарч тэмдэглэгдсэн хүн алга байна.
1624 онд Лигдэнг хаан ширээнд суусны 20 жилийн ойг тохиолдуулан Цогт тайжийн хаданд сийлүүлсэн 7 бадаг шүлэг, дагалдвар бичээсэнд түүний улс төр, гүн ухаан, шашны үзэл бодрол тусгалаа олжээ. Шүлэгт авга эгч Халуутыгаа санан мөрөөдөх сэтгэлээрээ дамжуулан Лигдэн хааныг дэмжсэн санаагаа илэрхийлэхдээ:
дэмжсэн санаагаа илэрхийлэхдээ:
 
«Халх Оннигудын газар хол болбоос бээр
Line 153 ⟶ 179:
 
{{DEFAULTSORT:Лигдэн хаан}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголын бага хаан]]
[[Ангилал:1588 онд төрсөн]]
"https://mn.wikipedia.org/wiki/Лигдэн_хаан"-с авсан