|
'''Шатах ашигт малтмал''' гэдэг нь бараг бүхэлдээ [[нүүрсустөрөгчнүүрс-устөрөгч|нүүрс-устөрөгчдөөс]] бүрдсэн [[нүүрс]], [[газрын тос]], [[байгалийн хий]] болон [[шатдаг занар]] гэсэн ашигт малтмалууд юм<ref>{{cite web|author=Dr. Irene Novaczek|title=Canada's Fossil Fuel Dependency|url=http://www.elements.nb.ca/theme/fuels/irene/novaczek.htm|publisher=Elements|accessdate =2007-01-18}}</ref>. Зарим тохиолдолд [[нүүрслэг занар]], [[асфальт]], [[озокерит|озокеритийг]] энд багтаах нь бий. Шатах ашигт малтмалууд нь Дэлхийн царцдасын дээд хэсэгт хуримтлагдана. Хий ([[байгалийн хий]]), шингэн ([[газрын тос]]), хатуу ([[нүүрс]], [[шатдаг занар]] гэх мэт) төлөвт оршино. Шатах ашигт малтмалыг органик гаралтай<ref>{{cite web|author=Dr. Irene Novaczek|title=Canada's Fossil Fuel Dependency|url=http://www.elements.nb.ca/theme/fuels/irene/novaczek.htm|publisher=Elements|accessdate =2007-01-18}}</ref>, өөрөөр хэлбэл амьтан, ургамал мөхсний дараа үлдэгдэл нь хэдэн зуун сая жилийн хугацаанд газрын хэвлийд даралт, температурын нөлөөгөөр хувирч шатах ашигт малтмал үүсдэг гэж үздэг байна<ref>{{cite web|title=Fossil fuel|url=http://oaspub.epa.gov/trs/trs_proc_qry.navigate_term?p_term_id=7068&p_term_cd=TERM|publisher=EPA|accessdate=2007-01-18}}</ref>. Энэ онолыг "[[Газрын тосны үүслийн органик онол|шатах ашигт малтмалын үүслийн органик онол]]" гэж нэрлэх ба анх энэ санааг 1556 онд Георг Агрикола дэвшүүлж, 1757 онд [[Михайл Ломоносов]] дэлгэрүүлсэн байна. Үүнээс гадна дэгдэмхий, хөнгөн нүүрсустөрөгчиднүүрс-устөрөгчид (ихэвчлэн байгалийн хий) химийн нэгдэх урвалаар үүсэж болох тухай "[[Газрын тосны үүслийн органик бус онол|органик бус онол]]" байна.
АНУ-ын Энергийн мэдээллийн албаны (''Energy Information Administration'') судалгаагаар, 2005 онд Дэлхийн нийт [[эрчим хүч]]ний 86%-ыг шатах ашигт малтмалаас гарган авсан байна. Үлдэх хэсгийг [[усан цахилгаан станц|усны]] (6.3%), [[Цөмийн эрчим хүч|цөмийн]] (6.0%) болон бусад төрлийн эрчим хүч ([[геотерм]], [[СалхинийСалхины эрчим хүч|салхи]], [[Нарны эрчим хүч|нар]], мод, хог зэрэг 9%) эзлэж байжээ<ref>{{cite web|url=http://www.eia.doe.gov/iea/overview.html|title=International Energy Annual 2005|accessdate=2007-09-09}}</ref>.
Шатах ашигт малтмал нь сэргээгдэхгүй түүхий эд. Учир нь уг ашигт малтмал үүсэхэд хэдэн сая жил шаардагдана. Түүний хэрэглээний хэмжээ нь шинээр үүсэх хэмжээнээс хамаагүй хурдан байна. Шатах ашигт малтмалын нийлүүлэлт, олборлолт, хэрэглээ нь бүс нутгийн болон дэлхийдэлхийн хэмжээний асуудал болоод байгаа бөгөөд Дэлхий нийтээр шатах ашигт малтмалыг бус бусад [[сэргээгдэх эрчим хүч]]ийг хэрэглэх талаар илүү их анхаарал хандуулж байна.
Шатах ашигт малтмалыг шатааснаар Дэлхийн хэмжээнд нэг жилд 21.3 тэрбум тонн [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] үүсэх ба байгаль зөвхөн үүний талыг нь шингээдэг байна. Үлдэх хэсэг буюу 10.65 тэрбум тонн СО2СО<sub>2</sub> [[агаар мандал]]д хуримтлагддаг гэж тооцож байна<ref>{{cite web|url= http://www.eia.doe.gov/oiaf/1605/ggccebro/chapter1.html|title=US Department of Energy on greenhouse gases|accessdate=2007-09-09}}</ref>. Нүүрстөрөгчийн давхар исэл нь нэг төрлийн [[хүлэмжийн хий]] бөгөөд [[Дэлхийн дулаарал]]д ихээхэн хэмжээгээр нөлөөлж байгаа нь Дэлхийн газрын гадаргуугийн температурын хэмжилтээс харагддаг байна.
* [http://www.omcea.be/903466.energy,problem/ "Эрчим хүч дуусах уу?"] - Марк Врэдлин өгүүллэг
* [http://www.mindfully.org/Energy/Fossil-Fuel-Subsidies.htm "Шатах ашигт малтмал ба Хүлэмжийн хий"]
* [http://archive.greenpeace.org/comms/97/climate/eusub.html ЕвропийнЕвропын шатах ашигт малтмалын хэрэглээ]
*
| 