|
}}
'''Ира́к''', албан ёсоор '''Бүгд Найрамдах Ирак Улс''' — [[Өрнө Ази]]д оршдог [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] '''[[улс]]''' юм.
'''Ирак''' ({{lang-ar|العراق}}, ''ал-Ирак''), албан ёсоор '''Бүгд Найрамдах Ирак Улс''' ({{lang-ar|جمهورية العراق}}, ''Жумхурияту ал-Ирак''; [[Курд хэл|Курд]]: كؤماری عێراق ''Комаре Ираке'') нь [[Баруун Ази|баруун]] [[Ази]]йн [[улс]] юм. Умард хэсэгт нь [[Загросын нуруу]] сунан тогтсон, баруун талд нь [[Сирийн цөл]], урд талд нь [[Арабын цөл]] байрладаг. Баруун зүгт [[Сири]], хойд зүгт [[Турк]], зүүн зүгт [[Иран]], урд зүгт [[Кувейт]], [[Саудын Араб]] улсуудтай хил залгадаг. Мөн өмнөдөд 58 км урт [[Персийн булан]]гийн нарийхан зурвас эрэгтэй. [[Нийслэл]] [[Багдад]] хот нь улсынхаа бараг төвд байрладаг. [[Тигр мөрөн|Тигр]], [[Евфрат мөрөн|Евфрат]] хоёр том мөрөн нь баруун Азийн цөлөрхөг энэ нутагт [[хөдөө аж ахуй]] эрхлэх аятай нөхцлийг бүрдүүлдэг.<ref>{{cite web|url=http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2007/11/20071126-11.html|title=Declaration of Principles for a Long-Term Relationship of Cooperation and Friendship Between the Republic of Iraq and the United States of America}}</ref>
Ирак [[Персийн булан]]д гарцтай, хуурай газраар [[Турк]], [[Иран]], [[Кувейт]], [[Саудын Араб]], [[Иордан]], [[Сири]]тэй хиллэдэг.
Иракын нутаг Европт эртнээс [[Месопотам]] (Хоёр мөрний сав газар) гэж нэрлэгдэж байсан. Хоёр мөрний сав газар нь [[бичиг үсэг]], эргэдэг дугуй зэрэг үүссэн [[соёл иргэншил|соёл иргэншлийн]] нэг өлгий нутаг юм. Урт удаан хугацааны түүхэнд Иракт нутгийн уугуул ард түмнүүдийн байгуулсан Аккадын, [[Шумер|Шумерын]], [[Хожуу Ассирын улс|Ассирын]], [[Хожуу Вавилоны улс|Вавилоны]], [[Аббасын халифт гүрэн|Аббасын халифт]] улс гүрнүүд оршин тогтнож байснаас гадна Ахемени, Селевк, [[Аршакийн улс|Аршакийн]], [[Сасаны улс|Сасаны]], [[Ромын эзэнт гүрэн|Ромын]], Рашидын халифт, [[Умайян халифт гүрэн|Умайян]], [[Монголын эзэнт гүрэн|Монгол]], Сефевийн, Афшарийн, [[Османы эзэнт гүрэн|Османы]], [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] зэрэг өнөөгийн хилийн чанадаас байлдан дагуулсан улс гүрнүүдийн мэдэлд бас орж байжээ.<ref>{{cite web|url=http://www.livescience.com/history/top10_iraq_battles.html |title=Top 10 Battles for the Control of Iraq |publisher=Livescience.com |date= |accessdate=2009-03-23}}</ref><ref>{{cite web|url=http://business.maktoob.com/countrydetails-93-True-Iraq.htm |title=Iraq Guide |publisher=Business.maktoob.com |date= |accessdate=2009-03-23}}</ref>
438 мянган км² газар, 38 сая хүн амтай. [[Багдад]] нийслэлтэй, [[Басра]], [[Мосул]] зэрэг томоохон хоттой.
1920 онд Османы эзэнт гүрнийг бутраан [[Үндэстнүүдийн Чуулал]]ын шийдвэрээр одоогийн Иракийн хилийг зааглан тогтоож, Британид захирах эрх олгон шилжүүлсэн байдаг. 1921 онд [[Хаант засаглал|хаант ёс]] тогтоож, 1932 онд Британиас тусгаар тогтнож, 1958 онд хаант ёсноос татгалзаж, [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах]] төрийн хэлбэрт шилжсэн. 1968-2003 оны хооронд ганц нам болох Арабын нийгэм журамт [[Иракийн Баас нам|Баас нам]] улсыг жолоодож байсан. 2003 онд [[АНУ]], [[Их Британи]]-иар толгойлуулсан цэргийн ангиуд [[2003 оны Иракын дайн|Иракт халдан довтолж]], [[Саддам Хусейн]]ыг төрийн эрхээс буулган цаазлаж, Ирак олон улсын цэргийн эвслийн мэдэлд орсон. 2004 оны 6-р сард [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрх]] [[Иракийн түр засгийн газар]]т шилжиж, дараа жил нь шинэ үндсэн хууль нь батлагдсан. Дайн дууссаны дараа дажин, үймээн самуун элбэгшиж, 2007 оны ид хүчээ авсан бол энэ үед гадаадын эвслийн цэргийн анги нэгтгэлүүд орон даяар намжмал байдал тогтоохыг оролдож байсан. 2010 он гэхэд АНУ-гаас бусад улсууд Ирак дахь зэвсэгт хүчнээ ээлж дараагаар эргүүлэн татсан байв. АНУ-ын 30,000 цэрэг 2011 оны 12-р сарын 31 хүртэл байх эрхтэйгээр үлдсэн.<ref>{{cite news| url=http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/31-december-2011-day-the-last-us-soldier-leaves-iraq-1038874.html | location=London | work=The Independent | first=Patrick | last=Cockburn | title=31 December 2011: day the last US soldier leaves Iraq | date=2008-11-28|archiveurl=http://web.archive.org/web/20081201071613/http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/31-december-2011-day-the-last-us-soldier-leaves-iraq-1038874.html|archivedate=2008-12-01}}</ref><ref>{{cite news|title=Huge U.S. air base returned to Iraqi control|url=http://uk.reuters.com/article/2011/11/09/uk-iraq-usa-balad-idUKTRE7A82HR20111109|accessdate=16 November 2011|newspaper=[[Reuters]]|date=9 November 2011}}</ref>
Тигр-Евфрат мөрний үржил шимт сав газар бүхий Иракт [[араб угсаатан|араб]], [[курд үндэстэн|курд]], [[ассир ястан|ассир]], туркмен зэрэг ард түмэн амьдарч байна.
[[Лал]] шашны шийт, суннит шүтлэгтэй. 2004 оноос [[араб хэл|араб]], [[курд хэл|курд]] хоёр хэл хамтаар улсын албан бичигт хэрэглэгдэж байна.
Эртний Ирак буюу [[Месопотам]]ыг [[үсэг бичиг]], [[газар тариалан]] үүссэн өлгий нутаг гэдэг. [[Шумер]], [[Ассир]], [[Вавилон]] зэрэг [[семит]] төрлийн хэлт хот улс, соёл иргэншил оршин байв. [[Перс]], [[грек]]ийн улсын мэдэлд орж яваад 7-р зуунаас [[лал]] шашин дэлгэрч, арабын соёлын төв болов. Куфад [[Рашидын улс]], Багдадад [[Аббасын улс]] байгуулагдаж газар нутаг тэлэн гүрэн болцгоожээ. [[Лалын алтан үе]]д Багдад шинжлэх ухаан, соёл гэгээрлийн төв байв. Дараа нь Ирак монгол, перс, түрэгийн харьяанд яваад [[Османы эзэнт гүрэн|Османы эзэнт гүрний]] задралаар 1920 онд [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] эрхэнд оржээ. 1932 онд [[Иракийн вант улс]] тусгаар тогтнож, 1958 оны [[бүгд найрамдах улс]] болсон. [[Саддам Хуссейн]] 1970-аад оноос хойш 2003 он хүртэл Иракийг удирдав. Иран, Кувейт руу халдан эзлэхээр дайрсан ч эцсийн дүндээ амжилт олоогүй. 2003 онд Америкийн тэргүүлсэн эвслийн цэрэг Иракт халдан эзэлж шинэ төр засаг байгуулсан ба Иракт одоог хүртэл иргэний дайн үргэлжилж байна.
{{Олон нэр
|хэл1 = Монгол бичиг
|бичиг1 = Ирак<sup>кирил</sup>
|хэл2 = [[латин үсэг|Араб үсэг]]
|бичиг2 = العراق<sup>араб</sup> → ''аль-Ирак''
عێراق<sup>курд</sup> → ''Эрак''
|хэл3 = [[латин үсэг|Өрнийн латин]]
|бичиг3 = Iraq<sup>англи</sup>
|хэл4 = [[кирил үсэг|Кирил үсэг]]
|бичиг4 = Ирак<sup>орос</sup>
|хэл5 = [[латин үсэг|Лалын латин]]
|бичиг5 = Irak<sup>турк</sup>
|хэл6 = [[ханз үсэг|Ханз үсэг]]
|бичиг6 = 伊拉克<sup>хятад</sup> → ''Илаки''
|тэмдэглэл = Кирил монгол бичигт тийн ялгалаар: <br>Ирак, Иракийн, Иракт, Иракийг, Иракаас, Иракаар, Ирактай, Ирак руу гэж хувилна.
}}
== Газар зүй ==
=== Арабын улс ===
[[Лал]] шашны дэлгэрэлт, арабын байлдан дагууллын хүрээнд [[РашидуныРашидын улс]] Иракийн [[Куфа]] хотод нийслэл байгуулжээ. 7-р зуунд Сирийн Дамаскад төвлөсөн [[Умаяны улс]]ын харьяанд оржээ.
8-р зуунд [[Аббасын халифт улс]] Иракийн [[Багдад]]ад төвлөн байгуулагдаж, хол ойрыг байлдан дагуулсан эзэнт гүрэн болов. Аббасын улсын үеийг [[Лалын алтан үе]] гэдэг бөгөөд [[гүн ухаан]] (философи), тооны ухаан ([[математик]]), [[одон орон]], [[утга зохиол]], [[дүрслэх урлаг]], [[уран барилга]], [[анагаах ухаан]], арга ухаан ([[технологи]])-д ололт амжилт гарчээ.
|
