Жавзандамба хутагт: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
Tags: Mobile edit Mobile web edit |
No edit summary |
||
Мөр 1:
'''Халхын Жавзандамба хутагт''' ([[Төвд хэл|Төвд]]: རྗེ་བཙུན་དམ་པ་ ''Jetsun Dampa''; "Ариун гэгээн дээд") нь [[Монгол]] дахь [[Төвдийн Буддизм]]ын [[Гэлэг]] урсгалын удирдагч юм. Тэднийг мөн ''Богд гэгээн'' гэдэг байсан бөгөөд Монгол дахь хамгийн дээд цолтой [[лам]] байсан.
▲[[Зураг:BogdKhan.jpg|100px|thumb|left|VIII Жавзандамба хутагт залуудаа]]
Анхдугаар Жавзандамба [[Гомбодоржийн Занабазар|Занабазар]] (1635–1723) нь Төвдийн Буддизмын [[Жонанг]] сургуулийн [[Тараната]]гийн [[хувилгаан]] болон тодорчээ. Занабазар бол Төв [[Халх]]ын удирдагч, [[Түшээт хан]] [[Түшээт хан Гомбодорж|Гомбодоржийн]] хүү байсан бөгөөд Халх монголчуудын оюун санааны удирдагч болж чаджээ.
Line 15 ⟶ 16:
<ref>[http://www.worldstatesmen.org/Religious_Organizations.html#Mongolia Tibetan Buddhist Mongolia, Religious Organization, worldstatesmen.org]</ref>
===Богд Жавзандамба хутагт I Занабазар буюу Лувсандамбийжалцан
Өндөр гэгээн Занабазар (1635.10.04-д төрж, 1723.02.18-д нас барсан) бол Монгол улсын төр-нийгэм, шашин-соёлын нэрт зүтгэлтэн, анхдугаар Богд Жавзандамба хутагт байв.
Тэрээр 1635 онд Халхын Түшээт хан Гомбодоржийн анхдугаар хөвгүүн болж, Түшээт ханы ойрад хатан Ханджамцаас одоогийн Өвөрхангай аймгийн Зүйл сумын Есөн зүйл гэдэг газар Ишдорж нэртэйгээр төржээ. 1640 онд Далай лам , Банчин Богдоос Жавзундарнатын хувилгаанаар тодруулан Занабазарыг 5 настай байхад нь анхдугаар Богд Жавзандамба хутагтын ширээнд залж Халх Монголын шарын шашны тэргүүнд өргөмжилжээ.
Тэрээр бага наснаасаа Бурханы шашны тунгаамал шижир алт мэт шарын шашны судар хийгээд тарнийн сургаал, номлол, зан үйлд суралцаж улмаар 1649 онд Цастын орныг зорин Банчин Чойжилжанцан Богдод бараалхан шавь орж шашны таван их ухааныг заалган эш онолын эрдмийг төгс эзэмшээд эх нутагтаа буцан ирж номын хүрээ хийд, сургуулийг олноор байгуулсан.
Line 23 ⟶ 24:
Занабазар 1723 онд Бээжингийн Шар Сүмд нас баржээ.
===Богд Жавзандамба хутагт II Лувсандамбийдоми
Халхын шарын шашны тэргүүн II Лувсандамбийдоми (1724.01.27-д төрж, 1757.01.05-д нас барсан). Халхын [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан аймгийн]] эфү, '''чин ван Дондовдоржийн''' хөвүүн. Эх нь [[Хотгойд|хотгойдын]] '''Баярт хатан'''. Чин улс халхын [[I Богд Жавзандамба]] хутагтыг жанч халсны дараа 1729 онд түүний хойт дүрийг тодруулах ажлыг шууд удирдан зохион байгуулжээ. Манжийн хаан түүнд Өндөр гэгээн-д оллгосон бүх шагнал, эрх ямбыг хэвээр шилжүүлж олгосон. [[II Богд Жавзандамба]], Өндөр гэгээнтний нэгэн адил Халх монголд их нөлөөтэй нэгэн байв. Тиймээс Манжийн эзэн хаан Жавзандамба хутагт нарт зориулж сангийн зардлаар 1727-36 онд Амарбаясгалант хийдийг байгуулсан ба түүнийг 1736 онд Бээжинд очиход нь өөрийн биеэр бараалхаж, хүзүүн дэх эрдэнийн эрхээ түүнд зүүн өгч, буцах зардалд нь 100,000 лан мөнгө олгох зэргээр ихэд хүндлэл үзүүлж байжээ. Үүний сацуу Манжийн төр Жавзандамба хутагтын шашин төрийн болон эдийн засгийн эрх мэдэл, сүр хүчин өсөн нэмэгдэхээс сэрэмжилж байв. Тиймээс ч хутагтын төрийн эрх мэдлийг хязгаарлах, шашин төрийн үйл хэрэгт нь хяналт тавих болж, 1754 оноос түүний төр захиргааны хэргийг шанзудбн яамны эрдэнэ шанзудбад хариуцуулан эрхлүүлэх болсон ба 1755-58 оны Амарсанаа-Чингүнжавын бослогын үеэс бодлогоо улам чангатгав. 1756 оны дөрөвдүгээр сард ойр төрлийн ван Ринчиндоржийг цаазлуулсанд ихэд дургүйцэж, “дөрвөн аймаг хэлэлцээд их түйвээн өднө” хэмээн мэдэгджээ. Манж нар халхууд II Богдыг тойрон нягтарч нэр нөлөөг нь тэмцэлдээ ашиглахаас ихэд болгоомжилж Долнуурт хүчээр аваачин цагдах болжээ. Тэрээр эрүүл чийрэг, ид залуу 34 насандаа учир битүүлэг байдлаар нас эцэслэсэн бөгөөд үүнд Манжийн төрийн оролцоо байсан хэмээн үздэг. Түүний шарилыг Дамбадаржаа хийдэд алтан суваргад залжээ.
===Богд Жавзандамба хутагт III Ишдамбийням
Халхын шарын шашны тэргүүн III Ишдамбийням (1758.11.12-д Түвд, Литанд төрж, 1773.11.05-д нас барсан). Эцэг нь Данзангомбо, эх нь Норзинванмо. Манж нар II Богдоос хойш Жавзандамба хутагтын хойт дүрийг Монголоос бус Түвдээс тодруулж байх бодлогод шилжсэн байна. Тиймээс Манжийн хаан [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч,]] [[Далай лам|Далай ламд]] нууц зарлиг хүргүүлжээ. Түүндээ III Богд [[Төвөд|Түвд]] газар төрөх учиртай гэсэн лүндэн буулгахыг заажээ. Улмаар Далай ламын нэр нэр нөлөөг ашиглан монголчуудад итгүүлсний хойно тусгай зарлиг буулгаж монголчуудад албан ёсоор зарлажээ. Түүний энэ шийдвэрийг халх монголчууд, түүний дотор Их хүрээний лам нар ихэд эсэргүүцсэн ба [[Түшээт хан|Түшээт ханы]] зүгээс Жанжаа хутагтад хандан III Богдыг Монголоос тодруулахын чухлыг мэдэгдэж тусгай бичиг хүргэсэн байна. Монголчууд Богдын хойд дүрийг тодруулахыг оролдон долоон хүүхдийг гаргаж ирсэн байдаг. Манж нар монголчуудын эсэргүүцлийг үл ойшоон '''[[III Богд Жавзандамба]]''' хутагтаар Түвдийн Литан газрын амбан Данзангомбын хөвүүнийг тодруулан өргөмжилжээ. Энэ үйл явдар өмнөх дүрийн хутагтыг жанч халснаас хойш есөн сарын дараа болсон бөгөөд 1763 онд Монголд залж ширээнд суулгажээ. Түүнийг Далай лам , Банчин эрлэнэ нартай адил шашны эрхэм дээд хувилгаан хэмээн өргөмжилж, гавьяа эрдмийг илэрхийлэн гэрэлт хөшөө босгож байв. Тэрээр монголд ирээд цөөнгүй хүрээ хийд байгуулсан гэдэг ч 15 нас хүрээл таалал болжээ. Түүний шарилыг Дамбадаржаа хийдэд алтан суварганд залжээ.
===Богд Жавзандамба хутагт IV Лувсантүвдэнванчүг
Халхын шарын шашны тэргүүн IV Лувсантүвдэнванчүг (1775.03.28-д Түвд, Лхаст төрж, 1813.01.07-д нас барсан). Түвдийн [[VII Далай лам|VII Далай ламын]] авга ах Содномдашийн хөвүүн. Эх нь Янжинбалмо. III Богд Жавзандамба хутагтын хойд дүрийг мөн л монголоос тодруулах оролдлогыг Халхын зарим ноёд хийсний учир буруудан шийтгүүлжээ. Манжийн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан]], Лувсантүвдэнванчүгийг, Халхын шарын шашны тэргүүн Богд Жавзандамба хутагтаар тодруулан өргөмжилж, 1781 онд ширээнд залжээ. Энэ үеэс эхлэн Жавзандамба хутагтын хувилгааныг тодруулах хэргийг Манжийн хааны зарлигаар томилогдсон амбан сайд эрхлэх ба баруун Зуу ([[Лхас]])-д тодруулж байхаар тогтжээ. 1778 онд [[IV Богд Жавзандамба|IV Богд]] Их хүрээг '''Хүй Мандалаас''' нүүлгэж '''Дамбадаржаа''' хийдийн өмнө, Туул голын хойд этгээдэд шилжүүлж, олон сүм дацан байгуулжээ. Түүний шарилыг Амарбаясгалан хийдийн алтан суваргад залсан ажээ.
===[[V Богд Жавзандамба|Богд Жавзандамба хутагт V]] Лувсанцүлтимжигмэд
Халхын шарын шашны тэргүүн V Лувсанцүлтимжигмэд (1815.06.14-д Түвд, Гэдинхансорт төрж, 1841.11.18-д нас барсан). Эцэг Гомбодондүв, эх Ригзинбүтэд. 1817 онд IV Богдын хойд дүрээр тодорч 1820 онд Их хүрээнд залагдан ирсэн. Түүний үед Амарбаясгалант хийдэд IV Богдын шарилын суврага, 1833 онд Их хүрээнд Майдарын сүм байгуулагджээ. 1838 онд Хүрээний сум дуганыг өргөтгөн, Гандантэгчэнлин гэж нэрлэх болжээ. Түүний шарилыг Гандантэгчэнлин хийд-эд алтан суваргад залжээ. 1841 онд тэмбүү өвчнөөр нас барсан.
===Богд Жавзандамба хутагт VI Лувсантүвдэнчойжижалцан
Халхын шарын шашны тэргүүн VI-р хутагт Лувсантүвдэнчойжижалцан (1843.02.21-д Түвд, Лхасын ойролцоо төрж, 1848.11.20-д нар баржээ). Эцэг Соном, эх Ачог. 1848 онд [[VI Богд Жавзандамба|VI Богдоор]] тодорсон. Халхын [[Улаанбаатар|Их хүрээнд]] хутагтаар залагдан ирээд удалгүй 59 өдрийн дараа өвчний учир таалал төгсөжээ. Түүний шарилыг [[Дамбадаржаа хийд|Дамбадаржаа хийдэд]] алтан суваргад залжээ.
===Богд Жавзандамба хутагт VII Агваанчойжинванчүгпэрэнлэйжамц
Халхын шарын шашны тэргүүн VII-р хутагт Агваанчойжинванчүгпэрэнлэйжамц (1850 онд Түвд, Лхасын ойролцоо төрж, 1868.12.26-д нас баржээ). Эцэг нь Мягмар. 1855 онд [[VII Богд Жавзандамба|VII Богдын]] хойд дүрээр тодруулан, Их хүрээнд залж номын ширээнд суулгажээ. 12 нас хүртлээ бурхны сургаалийг сурсан боловч ихэс дээдэс, эгэл олонд итгэл алдсан гэдэг. VII Богдын үед олон сүм, дуган байгуулагдсан. 19 насандаа жанч халсан. 1869 онд Манжийн хаан зарлигаар [[VII Богд Жавзандамба]] хутагтын шарилыг [[Гандантэгчэнлин хийд|Гандантэгчэнлин хийдийн]] газар шинэ алтан суваргад шилжүүлэн залсан ажгуу.
===Богд Жавзандамба хутагт VIII Агваанлувсанчойжинямданзанванчигбалсамбуу
[[Олноо өргөгдсөн Монгол улс|Монгол Улсын]] [[Хаан|эзэн хаан]], шашин төрийг хослон баригч хаан (1911-19, 1921). Хэмжээт цаазат хаан (1921-24), Халхын шарын шашны тэргүүн [[VIII Богд Жавзандамба]] хутагт (1869.10.13-д Түвд, Лхасын ойролцоо төрж, 1924.05.20-д Монгол, Нийслэл Хүрээнд нас барсан). Эцэг нь Гончигцэрэн, эх нь Ойдүвдулам. Таван настайдаа Жавзандамба хутагтын хойд дүрээр тодорч Их хүрээнд иржээ. Түүнийг халхууд “монголд элэгтэй” болгон хүмүүжүүлжээ. Тиймээс тэр өөрийгөө Чингис хааны угсаа, Халхын Түшээт хаан Гомбодоржийн хөвүүн I Жавзандамбын хойд дүр тул Монголын төрийн хэрэг, хувь заяа өөрт нь хамаатай гэж үздэг байв. Манжаас тусгаарлан салах хэмээсэн Халхын ноёдын санаачилгыг эхнээс нь дэмжиж эл хэргээр хаант Орост элч зарж байв. [[Чин улс|Манжийн]] [[Шинэ засгийн бодлого|шинэ засгийн бодлогыг]] эсэргүүцсэн Халхын ноёд түүнийг тойрон хүрээлсэн бөгөөд Богд гэгээн монголчуудын дунд үлэмж нэр хүндтэй байснаа ашиглаж, ''“монгол овогтон бүгдээр нийлж нэгэн улс болон тогтнох”'' лүндэн буулгажээ. Халхын ноёд, лам нар Манжаас тусгаарлан улсын хаанд Богд гэгээнийг өргөн зөвлөхөөр хэлэлцэн тохирсон бөгөөд 1911.12.29-д Богд Жавзандамба хутагтыг '''Монгол улсын хаан, шашин, төрийг хослон баригч түмэн наст богд хаан'''аар өргөмжилсөн.
[[Дундад иргэн улс|'''Хятадад''']] нийлэхийг ятгаж байсан Хятадын ерөнхийлөгч [[Юань Шикай]]-н ятгалга, сүрдүүлгийг Богд хаан эс зөвшөөрч, бүх монголчуудыг нэгтгэж нэгдмэл Их Монгол Улсыг сэргээн мандуулахыг зорьж байв. Түүний засгийн газрын сайдууд төрийн тусгаар тогтнолоо хүчирхэг улсуудаар хүлээн зөвшөөрүүлэхийг оролдож байсан боловч энэ оролдлого [[Хиагтын гэрээ|'''Хиагтын гурван улсын хэлэлцээрээр''']] таслагдсан билээ. 1919 онд хятадууд цэргийг хүчээр монголын автономыг цуцлахад Богд хаан гарын үсэг зураагүй юм. Харин ч төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээхийг эрмэлзэн [[АНУ]], [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗОУ]], [[Япон]] болон '''Колчакийн засгийн газраас''' тусламж дэмжлэг эрэлхийлж байсан хүмүүсийг дэмжиж байв. Тиймээс хятадууд дээрх хэрэгт сэжиглэн түүнийг баривчлан хорьжээ. 1921 оны хоёрдугаар сард Хүрээг эзлэн авсан [[Барон Унгерн фон Штернберг|'''Барон Унгерн''']] монголын автономыг сэргээн мандуулснаа тунхаглаж Богд гэгээнийг Монголын хаан ширээнд залсан бол таван сарын дараа ардын намынхан Нийслэл Хүрээнд орж ирээд мөн л Богдыг хаанаар өргөмжилжээ. 1921.11.01-д Ардын засгийн газраас Богд хаантай “[[тангаргийн гэрээ]]” байгуулж хааны улс төрийн эрх мэдлийг хасч '''хэмжээт эрхтэй хаан''' болгожээ.
Line 52 ⟶ 53:
==Богдын лүндэн==
Монголчууд [[
Лүндэн гэдэг нь эш онол, сургаал гэсэн түвд үг юм. Богд хаан лүндэн сургаалаа монголчууддаа зориулан талбидаг байсан бөгөөд тэрхүү суу билигт эрхэм хүний айлдвар үг эдүгээ ч хүн бүхний анхаарлыг татсаар байна.
[[Богд хаан]] [[Живзундамба]] өөрийн [[
Ар халх та нар минь !!! Одоо энэ цөвүүн цагт энэ [[
Миний [[
Миний энэ [[
Би өдөр шөнийн хамт зургаан цагт эргэдэг билээ. Өглөө эрт бостугай. Үдэш орой унттугай. Нүглийг тэвчиж, орой бүр ерөөл тавьтугай. Өлзий хутаг орших болтугай. Ум ма ни бад мэ хум.
==Эшлэл==
| |||