Буддын шашин: Засвар хоорондын ялгаа

Ийнхүү [[Буддын гүн ухаан]] нь дэлхийн анхдагч [[гүн ухаан]] гэж зүй ёсоор тооцогддог бөгөөд философын олон урсгалын дэвсгэр болсон гэж үзэгддэг. Өнөө үед буддын шашин болон түүний гүн ухааны онолыг [[Ази]] тивийн олонхи орон, тухайлбал, [[Энэтхэг]], [[Балба]], [[Хятад]], [[Бутан]], [[Шри Ланка]], [[Бирм]], [[Лаос]], [[Тайланд]], [[Камбож]], [[Вьетнам]], [[Сингапур]], [[Монгол]], [[Япон]], [[Солонгос]] зэрэг орны ард түмэн даган биширдгээс гадна сүүлийн жилүүдэд өрнөдийн орнуудад, тухайлбал, [[АНУ]], [[Их Британи]], [[Франц]], [[Итали]], [[Голланд]] зэрэг орнуудад буддын гүн ухаан судлал идэвхтэй явагдан, даган бишрэгчдийнсонирхогчдын тоо ч нэмэгдсээр байна.

Буддын шашин Монголын газар нутагт анх [[НТӨ 3-р зуун|НТӨ 3-]][[НТӨ 2-р зуун|2-р зуунд]] орж ирсэн тухай зарим таамаглал нь [[Модун шаньюй]]н үе буюу [[НТӨ 209]] - [[НТӨ 174|174]] оноор огноологдсон байдаг. Энэ үеэс эхлэн он цагийн турш цэцэглэн хөгжин, гандан буурч ирснийдоройтон эрхээрирсэн ч сэтгэгчид нь ном зохиолоо тасралтгүй туурвин ирсэн байдаг.

Монголын нэгдсэн ихЭзэнт гүрний үе буюу Юань Улс мөхөн доройтохтой зэрэгцэн [[1182]]-[[1270]] онуудад анх буддын гүн ухааны зохиолуудыг эхмонгол хэлнээ орчуулах ажил эхэлсэн гэж тэмдэглэгдсэн байдаг. Үүнд сэтгэгч [[Саж Бандид Гунгаажалцан]] ([[1182]]-[[1251]]) [[Сахъяа ёс|Сахъяа ёсны]] номлолын судраас монгол хэлнээ хөрвүүлж байсан гэдэг. Энэ үеийн сэтгэгчид тухайлбал [[Чойжи-Одсэр]] ([[1214]]-[[1294]]), [[Дарамбал]] ([[1268]]-[[1283]]), [[Содномгалсан]] ([[1230]]-[[1296]]), [[Ролбийдорж]] ([[1340]]-[[1383]]) нарын [[Их хөлгөн]] судрын орчуулга болон тэдний өөрсдийн бичсэн тайлбар судрууд үе дамжин судлагдсаар байна. Сэтгэгч [[Чойжи-Одсэр]] гэхэд л [[7-р зуун]]ы үеийн [[Эртний Энэтхэг|Энэтхэгийн]] сэтгэгч [[Шантидева|Шантидевагийн]] бичсэн "Boddhicaryavatara" хэмээх гүн ухааны бүтээлд зориулж 300 хуудас тайлбар судрыг бичсэн бөгөөд эл судрыг 1000 хувь хэвлэн түгээсэн байдаг. Мөн Дөрвөн мутарт [[Лхам]] бурхны түүх буюу "Mahakala Namo Stuti" судар мөн "[[Бурхан багшийн арван хоёр зохионгуй]]", "Manzushri Namo Samghiti" буюу Оюун ухааны дээд хэмээх судруудыг орчуулжээ.

Буддын гүн ухаан нь ийнхүү үе дамжин судлагдсаар дөнгөж 14-р зууны сүүл гэхэд л гүн ухааны их хөлгөн судрууд бараг орчуулагдаж дууссан байна. Ингэснээр Буддын шашны шар малгайтны буюу Их хөлгөний урсгалыг монгол үндэстнүүдэд таниулах угтвар нөхцөл бүрдэж эхэлжээ.

Буддын гүн ухаан бүр [[Хүннү]]гийн үе буюу нийтийн тооллын өмнөх Монголд дэлгэрснээс хойш хөгжлийн 3 үе туулсан гэж үздэг. [[17-р зуун]]ы үед амьдарч байсан Монголын Сүмбэ Хамба Ишбалжирын "[[Пагсам Чонсон]]" хэмээх бүтээл мөн [[Зава Дамдин]] гавжийн "Алтан Дэвтэр" хэмээх алдарт судруудад бичсэнээр энэ нь Буддизмын түрүү дэлгэрэлтийн үе гэж үздэг. Тухайлбал [[Нирун улс]]ын үед Буддын шашин нь төрийн шашин байжээбайсан гэх таамаглал байдаг ч Буддын шашин Төвөдийн шарын урсгал хэлбэрээр олон нийтэд түгэн дэлгэрсэн бодитой он тоолол нь Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Занабазарын хүүг Дарнатын анхдугаар хувилгаан гэж зарлаж Монголын шарын шашны тэргүүнээр өргөмжилсөн үеэс эхтэй. Төвөдийн лам хуврагууд ийнхүү Монголын хаад ноёдын итгэлийг олох, дэмжлэг ивээл авахын тулд Ар ба Өвөр Монголын ихэс дээдсийн хүүхдүүдийг өөрийн шашны хутагт хувилгаан хэмээн өргөмжлөх, хойд дүр тодруулах уламжлал маш хүчээ авчээ.

Буддын шашны Монгол дахь дунд дэлгэрэлтийн үе буюу [[13-р зуун|13-]][[14-р зуун]]ы үе, тухайлбал, [[Юань гүрэн|Юань гүрний]] үедмөхөлийн мөнөмнөхөн төрийнмаш шашныхүчтэй хэмжээнддэлгэрч, хүрчтухайн тэрүед цагийнмөн сорордны болсонтүшмэд язгууртнуудын хүрээнд тархсан бөгөөд Чойжи-Одсэр, Шаравсэнгэ тэргүүтэй нэрт эрдэмтэд төрөн гарч буддын гүн ухааны олон арван бүтээлээ туурвисан байдгаас "[[Буддизмын хос ёсны зарчим]]" хэмээх номлол нь тухайн үеийн монгол төрийн үндэс болж байсан байдаг. Юань гүрэн Төвөдийн лам нарт онцгой эрх дарх олгон өртөө улаагаар үнэгүй явах, эрх ямба эдлүүлэх болсон нь бослого үймээн гарч, улс мөхөхийн нэг шалтгаан болжээ. Төвөдийн лам, хутагтууд энгийн ард иргэдэд дээрэнгүй хандах буюу харгислан зовоох, тамлан алах, хааны ордонд төрөл бүрийн хараал жатга, амьд хүнээр сор залах, садар самуун авирлах зэрэг үйлдлүүд нь Юань гүрний ард иргэдийг бүрдүүлж байсан Хан үндэсний тариачдын бослогын нэг шалтгаан болсон юм.

Буддизмын хожуу дэлгэрэлтийн үе буюу [[16-р зуун]]аас хойш үед [[Төвд|Төвөд]] орноос Зонхавын буюу [[шарын шашин|шарын шашны]] хэлбэрээр орж ирсэн байна. Юань гүрэн мөхсөний дараа Төвөдийн лам нар Ар Монголд шашнаа дэлгэрүүлэх, ноёд язгууртны итгэлийг олох, ивээн тэтгүүлэхээр Лхас Ар Монголын хооронд тасралтгүй зорчиж байв. [[1570]]-аад онд [[Түмэд]]ийн [[Алтан хан]] "[[Далай Лам]]" хэмээх цол буй болгон шарын шашныг төрийнитгэн шашиндагах болгосноосболсноор энгийн ардын дунд түгэн дэлгэрчээ. Үүнээс хойш эдүгээ хүртэл 200 гаруй монголын сэтгэгчид Буддын гүн ухааныг судлан хөгжүүлж олон зуун судар ном туурвин бүтээжээ. Шарын шашны нөлөөгөөр монгол эрчүүд шарын урсгалын сүм хийдэд шавилан суух нь үлэмж ихсэж, Монголын хүн ам, цэргийн тоо аажмаар буурсаар XX зуун хүрчээ.