Жон фон Нейман: Засвар хоорондын ялгаа

'''Жон фон Не́йман''' ({{lang-en|John von Neumann}}; эсвэл '''Иоган фон Нейман''', {{lang-de|Johann von Neumann}}; төрөхдөө '''Я́нош Ла́йош Не́йман''', {{lang-hu|Neumann János Lajos}} гэсэн нэртэй; [[1903]] оны [[12 сарын 28]]-нд [[Будапешт]] хотод төрсөн — [[1957]] оны [[2 сарын 8]]-нд , [[Вашингтон (КолумбийнтойрогКолумбийн тойрог)|Вашингтон]]) — [[еврей]] гаралтай [[австри-унгар]]- болон сүүлд [[америкийнамерик]]ийн [[Математик|математикч]], [[квант физик]], [[квант логик]], [[функциональ анализ]], [[олонлогийн онол]], [[мэдээлэл зүй]], [[эдийн засаг]] болон бусад шинжлэх ухаанд чухал хувь нэмэр оруулсан суут эрдэмтэн.

Янош Лайош Нейман нь [[Австри-Унгарын эзэнт улс]]ын [[Будапешт]] хотод хөрөнгөтэй еврей гэр бүлийн 3 эрэгтэй хүүхдийн том нь болон мэндэлсэн.<ref>[http://www.siam.org/news/news.php?id=39 Научная биография]</ref>. Түүний эцэг ''Макс Нейман'' ({{lang-hu|Neumann Miksa}}, 1870—1929), 1880-аад оны сүүлээр Унгарын Печ хотоос БудапештБудапештэд ирж суурьшсан ба хуулийн чиглэлээр докторын зэрэг хамгаалж банкинд өмгөөлөгчөөр ажиллаж байв. Түүний эх ''Маргарет Канн'' нь ({{lang-hu|Kann Margit}}, 1880—1956), гэрийн эзэгтэй байсан бөгөөд «Kann—Heller» үйлдвэрийн партнёр Якоб Канны (2 дахь гэрлэлтийн) том охин болон мэндэлсэн.

[[Берлин]] болон [[ГамбургXамбург]]т багшилж байхад нь түүнийг Иоган фон Нейман хэмээн нэрлэдэг байв. Хожим [[1930]]-аад оны үед [[АНУ]]-д очсоны дараа нэр нь англиар Жон болжээ. Сонирхолтой нь түүний дүү нар АНУ-д ирсэний дараа өөр өөр овог авцгаасан байна: ''Vonneumann'' болон ''Newman''. Эхнийх нь овог цол хоёрыг нийлүүлсэн ба хоёр дахь нь германаас англирууангли руу шууд орчуулсан орчуулга байв.

Фон Нейман [[философийн доктор]] цолыг [[математик]]ийн ([[туршилтийн физик]] болон [[хими]]йн хэсэгүүдтэйхэсгүүдтэй) ажлаараа [[Будапештийн их сургуульдсургууль]]д 23 насандаа хамгаалжээ. Суралцаж байх хугацаандаа давхар [[химийн инженерчлэл]]ийн чиглэлээр Цюрихт сурж байв (түүний эцэг нь математикч байх нь хүүгийн ирээдүйг баталгаатай хангаж чадахгүй гэж үзсэн). [[1926 он|1926]]-гаас [[1930 он]]уудад Жон фон Нейман нь Берлинд [[приват-доцент]]хувийн багш байв(Privatdozent) байв.

[[1930 он]]д фон Нейманыг [[Принстоны их сургууль]]д багшийн ажлын урилга ирэв. 1930 оны үед Принстон дахь [[Тусгай судалгааны институт]]д (Institute of Advanced Study) судалгааны ажлаар гаднаас уригдаж ирсэн анхны эрдэмтдийн нэг байв,байсан тэрээртэрбээр 1933 оноос энд нас барах хүртлээ профессорын ажил хашиж байжээ.

[[1936 он|1936]]—[[1938 он]]уудад [[Алан Тьюринг]] Принстоны институтэд ирж [[Чёрч, Алонзо|Алонзо Чёрча]]гийн удирдлаган дор докторын [[диссертац]]аа хамгаалав. [[1936]] онд хэвлүүлсэн Тьюрингийн ажил "Шийдвэрийн проблемд хэрэглэх тооцоологдом тоонуудын тухай"({{lang-en|On Computable Numbers with an Application to the Entscheidungs problem}})

1950 онд [[ENIAC]] машины тусламжтай хийгдсэн анхны амжилттай цаг агаарын урьдчилсан тооцоолол нь америкийн цаг уурчид болон Жон фон Неймантай хамт хийгдсэн юм.<ref>American Institute of Physics. [http://www.aip.org/history/sloan/gcm/ Atmospheric General Circulation Modeling.] 2008-01-13.</ref>.

1954 оны 10 сард фон Нейман нь [[Цөмийнцөмийн энергийн хороо]]ны гишүүн болсон ба энэхүү хороо нь цөмийн зэвсгийн хөгжлийн талаар ажиллагаагаа явуулдаг байв.

1955 оны 3 сарын 15-д АНУ-гийн сенатаар дэмжигдсэн ба 5 сард эхнэртэйгээ хамт Вашингтоны Жоржтаунд ирцгээжээ. Амьдралын сүүлчийн жилүүдийн турш фон Нейман нь цөмийн энерги, цөмийн зэвсэг болон тив хоорондийнхоорондын баллистик зэвсгийн ерөнхий зөвлөх байсан.

1954 оны зун унахдаа фон Нейман зүүн мөрөө гэмтээсэн. Өвчин идгэхгүйнь эдгэхгүй байсаар мэс засалчид ясны хэлбэрийн хорт хавдар байна хэмээн оношилжээ. Энэ хорт хавдар нь түүний цөмийн зэвсэгтэй ажилласнаас болсон хэмээн үздэг бөгөөд [[Номхон далай]]д хийсэн цөмийн зэвсгийн туршилтууд эсвэл магадгүй [[Лос-Аламос]] дахь ажлаас үүдсэн байж мэдэх (түүний хамтран ажлагчажиллагч [[Энрико Ферми]] ходоодны хорт хавдраар 54 насандаа нас барсан). Өвчин улам хүндэрсэн ба долоо хоногт 3 удаа очих ёстой Цөмийнцөмийн энергийн хорооны хурал нь маш их хүч шаардаж байв. Онош тависнааставьснаас хэдхэн сарын дараа фон Нейман хүнд шаналалтай нас нөхчсөн байна. Хорт хавдар нь тархинд нь хүртэл нөлөөлж бодож чадахгүйд хүртсэнхүрсэн. Тэрээр Волтер Рийдийн эмнэлэгт хэвтэж байхдаа өөрийн найз болон таньдаг хүмүүсээс католикийн ламтантай уулзуулж өгөхийг гуйж байснаараа гайхшруулжээ.

=== Үүрэн (Cellular) автомат ба амьд эс (cell) ===

Үүрэн (эсийн бүтэцтэй) автомат бүтээх концепц нь үхмэл материас амьдрал бий болгох антивиталист санаа байв. XIX зууны дэлхийг өөрчилж болох виталистуудын аргумент нь үхмэл матерт мэдээлэл-програмууд хадгалж болох талаар авч үзээгүй байна. (жишээ нь Жакарын машин — үз [[Ханс Дриш]]).

Нейман өөрийн оюун ухааны боломжит хязгаарыг тод харж байсан ба зарим нэгэн математикийн болон философийн санааг ухаарч (хүлээж авахгүй) чадахгүй байна гэдгээ мэдэрч байсан юм.

== НомуудНом ==

<references />