Хотгойд: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
No edit summary Tags: Mobile edit Mobile web edit |
No edit summary Tags: Mobile edit Mobile web edit |
||
Мөр 26:
Ийм харилцаа Шолой убаш, түүний хөвгүүн Омбо-Эрдэнэ нарын үед хэвийн үргэлжилж байсан юм. Хотогойдыг захирч асан Омбо-Эрдэнэ хунтайж бие даасан гадаад бодлого явуулж, Орос улс Ойрадуудтай найрсгаар харилцан улс төрийн дипломат аргаар Хотогойдыг бие даасан нэгэн улс болгохыг эрмэлзсэн бодлого явуулж байжээ.
Энэ бодлого Омбо-Эрдэнийн хөвгүүн Лувсанренчингийн үед нилээд алдарсан юм.
Хотогойдууд нь Манжийн үед Засагт хан аймагт таван хошуунд хуваагдан Хотогойд таван хошуу хэмээгдэн явжээ.
1. Эрдэнэ дүүрэгч вангийн хошуу: Чингүнжавын хошууны гол нутгийг тусгаар тогтнолын төлөөх бослогыг даралцагч Вамбуудоржид Жүн ван цол өргөн захируулсан байна. Энэхүү хошуу нь Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч вангийн хошуу, Хантайшир уулын аймгийн Дэлгэрхан уулын хошуу гэгдэж байгаад 1931 онд Хөвсгөл аймгийн Баян-Уул, Баянхайрхан, Цэцэрлэг, Цагаан уул, Бүрэнхаан сумд үүссэн байна.
2. Цогтой вангийн хошуу: Шолой уваши хунтайжийн ахмад хүү Омбо-Эрдэнийн хүү Лувсанринчин, түүний хүү Намринчимбогийн албат нь Цогтоо вангийн хошууны эхлэл болж өгчээ. Эл хошууг 1709 онд Хөх нуураас эргэн ирсэн Лувсанринчингийн албатаар нэг сумтайгаар байгуулсан байна. Манжийн үед Халхын баруун замын дундад баруун гарын адгийн хошуу хэмээгдэн нутгийн хил нь зүүн тийш Буга өндөр хүрч, өмнө зүгт Дунд Самгалтай, умар зүг Баян-Айраг уул, баруун зүг Байцас уул, зүүн хойш Муу түлээт, баруун хойш Өвөр Улаагчин, зүүн өмнө Булан, баруун өмнө Босго уул хүрч байв. 1911 оноос 1923 онд Засагт хан аймгийн Цогтой вангийн хошуу хэмээн дотроо Баруун Ангирт, Зүүн Ангирт, Ойгон, Тэлмэн, Нөмрөг таван багтай явжээ. 1911 оны байдлаар 33 өрх, 346 хүн амтай байсан бол 1918 оны И.М.Майскийн мэдээгээр 530 өрх 1283 хүн амтай, 17 сүм хийдэд 619 лам нар шавилан сууж байсан мэдээ байна. 1923 оноос улс даяар хийгдсэн орон нутгийн засаг захиргааны шинэчлэлтийн дагуу Хантайшир уулын аймгийн Нөмрөг уулын хошуу нэртэй болж дотроо Баянхайрхан, Баян-зүрх, Мандал, Уранхайрхан гэсэн 4 сумтай байгуулагдав. Цогтой вангийн хошууг Намринчимбо, Жамъян, Гомбоцэрэн, Ларь, Банди, Сэндэвдорж, Цэсүрэндорж, Галдангүнтүв, Магсаржав, Загдсамбар, Дамдинавшаа нар угсаа залган захирч байжээ.
3. Далай гүний хошуу: Ашихай дархан хунтайжийн дэд хүү Түмэндара дайчингийн хүү Шолой увш хунтайжийн дэд хүү Дорж дай хунтайж, түүний хүү Гэндэн бэйлийн дөтгөөр хүү Шагжагт байгуулсан гавъяаг нь үнэлж Эрдэнэ дүүрэгч вангийн хошуунаас тасдан өгсөн албат нь 1724 оны үеэс Далай гүний хошуу гэгдэх болжээ. Манжийн үед Халхын өрнө замын баруун гарын баруун этгээдийн хошуу хэмээгдэн нутгийн хил нь зүүн зүг Нарийн Дөлбөр, баруун зүг Хар хоргон голын булаг, өмнө зүг Чацарт, умар зүг Ачин булаг тус тус хүрнэ. Богд хаант монгол улсын үед Засагт хан аймгийн Далай гүний хошуу хэмээн нэрлэгдэж, Өвөр Баруун, Ар баруун, Ар зүүн, Өвөр зүүн гэсэн 4 отогтой байсан байна. 1911 оны байдлаар 84 өрх, 234 хүн амтай байсан бол 1918 оны И.М.Майскийн мэдээгээр 654 өрх 1848 хүн амтай, 29 сүм хийдэд 735 лам нар шавилан сууж байсан мэдээ байна. 1923-1931 оны үед Хантайшир уулын аймгийн Бүрэнтогтох уулын хошуу хэмээн нэрийдэгдэж байсан бөгөөд 1924 онд Бөгдгөөн хан уулын хошуутай нийлэн 1929 онд Наранжаргалант уулын хошуутай нэгдэв. Одоогийн Хөвсгөл аймгийн Төмөрбулаг, Бүрэнтогтох сум болсон ажээ. Далай гүний хошууг Шагжаг, Доржцэдэн, Цэдэвдорж, Шагдаржав, Доржжав, Төгсдэлгэр, Базаррагчаа, Доржпалам нар үе улиран захирч байв.
4. Мэргэн гүний хошуу: Шолой Увш хунтайжийн 3-р хөвгүүн Лувсандаш Мэргэн дайчингийн ахмад хөвгүүн Увашийн ахмад хүү Цэвэгжавт албат таслан сум үл хүрэх албаттайгаар нэгэн хошууг 1756 онд байгуулан өгсөн нь Засагт хан аймгийн Мэргэн гүний хошуу юм. Манжийн эрхшээлийн үед Халхын дундад зүүн гарын баруун этгээдийн засаг улсад туслагч гүнгийн хошуу хэмээгдэн зүүн зүгт хар бургас, өмнө зүг цагаан бургас, баруун зүг Чандаган тал, умар ба баруун хойд зүг Их тахил, зүүн өмнө зүг Баянзүрх, баруун өмнө зүгт Сэлэнгэ мөрөн хүрэх нутагтай байв. Богд хаант Монгол улсын үед Засагт хан аймгийн Мэргэн гүний хошуу хэмээн нэрлэгдэж 1 сумтай байв. Хантайшир уулын аймгийн Бөгөдгөөн хан уулын хошуу гэгдэж байгаад 1931 оноос Хөвсгөл аймгийн Төмөрбулаг сум болсон ажээ. Мэргэн гүний хошууг Цэвэгжав, Батжаргал, Чойсүрэн, Жамбал, Гүндорж, Баянжаргал нар үе улиран захирч байв.
5. Ахай бэйлийн хошуу: Ахай бэйлийн хошууг 1757 онд Эрдэнэдүүрэгч вангийн хошуунаас таслан Дорж дай хунтайжийн дэд хүү Гэндэн бэйлийн дэд хүү Тувагийн хүү Дашпунцагийн албат дээр тулгуурлан байгуулсан байна. Манжийн үед Халхын өрнө замын дундад зүүн гарын адгийн хошуу хэмээн нэг гүйцэд сумын албатай, нутаг дэвсгэр нь зүүн зүг Баянзүрх уул, баруун зүг Дэлгэр гол, умар зүг Номт, өмнө зүг Оодос, зүүн хойд зүг хилийн харуул, баруун хойш Соёг толгой, баруун өмнө зүг Бор бургас хүрч байв. 1911-1922 онд Засагт хан аймгийн Ахай бэйлийн хошуу гэж нэрлэгдэн явсан бөгөөд 1911 оны байдлаар 85 өрх, 308 хүн амтай байсан бол 1918 оны И.М.Майскийн мэдээгээр 823 өрх 3471 хүн амтай, 153 сүм хийдэд 2345 лам нар шавилан сууж байсан мэдээ байна. 1923 оноос Хантайшир уулын Наранжаргалант уулын хошуу нэрээр байгуулагдаж хожим Цэцэрлэг Мандал уулын аймагт шилжсэн. Тус хошуунаас Арбулаг, Мөрөн, Тосонцэнгэл, Их-Уул сум бүтнээр Түнэл, Алаг-Эрдэнэ сумын зарим баг нь байгуулагджээ. Ахай гүний хошууг Дашпунцаг, Гомбожав, Жигмидчавдан, Чойгончигдаш, Нилханвар, Намхайдорж, Цэдэндорж нар үе улиран захирч байв.
6. Жалханз хутагтын шавь: Жалханз хутагтын шавийг байгуулахдаа Хотогойдын Дүүрэгч ван, Ахай засгийн хошуунаас таслан нутаг олгосон тул мөн Хотогойдын түүхэнд хамаарал бүхий юм. Жалханз хутагтын уг эх нь энэтхэгийн Базарваань, Цогтсарха, Зундуйёндон, Их түгээмэл гүндүү, хан Махасуха, Чойгүцагаан, Чимэдманабадар, гэсэн 7 үе хувилж, түүний хойно түвдэд Дүвчиннамхайжалцан, Батлужав хэмээх Мижиддорж, Жамагарбо, Жамьянмоломпил, Балжиржамц, Чойжилжамц гэсэн 6 үе хувилаад манжийн Тэнгэрийн сэцэн хааны 4-р он (1630 он Д.Б)-д монгол газар халхын Засагт хан аймагт Лувсанданзанжамц нэрээр хувилж, Эеэр засагчийн 11-р он (1645 он Д.Б)-д жанч халжээ. 2-р үе хувилсан нь Лувсанданзанбалсан (1657-1741), 3-р үе хувилсан нь Галсандамбийеримпил (1747-1785) Ховдын Түгээмэл амаржуулагч сүмийг 11 жил захирч суужээ. 4-р үе хувилсан нь Лувсанбалжирлхүндэв (1796-1847) Ховдын Түгээмэл амаржуулагч сүмийг 4 жил захирч байв. Төр гэрэлтийн 4-р он (1824 он Д.Б)-ы XII сард гуулиар цутган үйлдсэн “Халхын Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын тамга” гэсэн манж, монгол, түвэд гурван үсгээр бичсэн тамгыг олгожээ. [“Засагт хан аймгийн чухал хэргийн данс” хэвлэлд бэлтгэсэн Г.Дашням, На.Сүхбаатар, С.Чулуун УБ., 2002 тал 41] Чингэснээр Жалханз хутагт нь тамга барьж шавь захирах эрхтэй болсон байна. Жалханз хутагтын шавийг байгуулахдаа Хотогойдын Дүүрэгч ван, Ахай засгийн хошуунаас хувь таслан байгуулжээ. 5-р үе хувилсан нь Чоймболжалцан (1849-1855), 6-р үе хувилсан нь Чойжижалцан (1857-1874), 7-р үе хувилсан нь Дамдинбазар (1875-1923), 8-р үе хувилсан нь Билэгдэмбэрэл (1923-1978) нар тус тус тодорчээ. Жалханз хутагтын шавийн нутгийн цэс нь баруун зүгт Загастайн даваа, баруун хойд тал нь өвөр Улаагчин өртөө, хойд тал нь Хоньт холбоо нуур, зүүн тал нь Хантийн дөрвөлжийн өндөрлөгт хүрч байв. 1911 оны байдлаар 61 өрх, 558 хүн амтай байсан бол 1918 оны И.М.Майскийн мэдээгээр 545 өрх 1051 хүн амтай, 28 сүм хийдэд 433 лам нар шавилан сууж байсан мэдээ байна. 1925 оноос Хантайшир уулын аймгийн Өлзийт Баянзүрх уулын хошуу гэгдэж байгаад 1926 онд Дэлгэрхан уулын хошуунд нэгтэгсэн байна. Одоогийн Хөвсгөл аймгийн Бүрэнхаан сум.
== Алдартай хүмүүс==
| |||