|
Хүн нарын ноёрхолын дараа хиргисүүд хэсэг тусгаар байгаад Нируны мэдэлд байгаад хожим Хөх Түрэгийн бүрэлдэхүүнд орсон байна. Уйгарын хаант улсад 758 онд эзлэгдэн 80 орчим жил болжээ.
Хиргисийн хаант улс
==хиргис улс==
хиргисүүдХиргисүүд 818 онд Ажо хааны удирдлагаар Уйгарын эсрэг босон [[Харлуг]]уудХарлугууд болон [[Төвд]]тэйТөвдтэй холбоо тогтоон 20 гаран жил амжилттай тэмцсээр 840 онд, Уйгарын дотоодын хямралыг ашиглан нийслэл Ордубалык буюу Ордбалгадыг түйвээж, Уйгарын хаант улсыг мөхөөжээ. Гэвч тэдний байлдааны амжилт богинохон хугацаанд үргэлжилсэн бөгөөд томоохон хэмжээний газрыг эзлээгүй байна.
Зарим хиргисүүд [[Долоон ус]] рууусруу нүүсэн нь [[Тэнгэрэнгэр уул]]андууланд анх удаа хиргис суурьших эхлэлийг тавьсан байж болох юм. Гэвч энэ үед хиргисүүд тийшээ нүүсэн эсэх нь төдийлөн тодорхойгүй.
хиргисүүдХиргисүүд Уйгурыг унагасан ч Монголд суурьшилгүй буцан баруун хойш нутаг руугаа явсан шалтгаан болон цаг хугацааны талаар эрдэмтэд нэгдсэн
ойлголтонд хүрч чадаагүй байна. Зарим судлаач [[хятан]] нарт шахагдан барууншбаруун тийш хөдөлсөн гэдэг бол зарим нь цаг агаар, уур амьсгалын хүчин зүйлийн улмаас өөрсдөө баруун тийш нүүсэн гэдэг. Учир нь хиргисүүдийн аж ахуйд мал сүргээс гадна газар тариалан чухал байр эзэлж байсан бөгөөд [[Монголын өндөрлөг]], газар тариаланд тохиромж муутай байсан гэж үздэг.
924 онд Кидан улсын цэрэг МонголынМонголыг эзлэхэд Монголд хиргисүүд байгаагүй нь хиргис улс Монголыг захирч байгаагүйг баталдаг.<ref name="Дробышев"/>
Монголчуудын дунд “Киргис хаан гэж байгаад булш, оршуулгаа цогцлоон үйлдэж, чулуун хөрөг дүрсээ бүтээгээд нүүгээд явчихсан юм гэнэ лээ” хэмээх аман домог байдаг ч археологичид [[хиргисүүр]] нь хиргис буюу хиргис нэр түүхэнд тэмдэглэгдэхээс өмнөх үед хамаарагдах археологийн соёл болохыг бүрэн тогтоожээ.
Уйгур улс унаснаар Монгол дахь түрэгийн ноёрхол үндсэндээ төгсгөл болсон гэсэн үзлийг дэлхийн эрдэмтэд дэмждэг бөгөөд хиргисийн цэргүүдэд хөөгдсөн уйгурууд богино хугацаанд Монголыг орхин урашурагш нүүснээр [[Монголын өндөрлөг]]төндөрлөгт түрэг угсааны овог аймгууд бараг үлдээгүй байна. хиргисийнХиргисийн цэрэг тэднийг [[Тэнгэр уул]] хүртэл үлдэн хөөж нийслэл Ордубалыкийг тонон дээрэмдсэн байна. Түрэгүүд Монголын өндөрлөгөөс нүүнгүүт урьд нь түрэгийн довтолгоонд шахагдан зүүн зүг нүүсэн монгол овог аймгууд эх нутагтаа эргэн ирж суусан байна.
хиргисийнХиргисийн болон дэлхийн зарим түүхчид Уйгур улс унасны дараа хиргисийн хаант улс одоогийн Монгол, Өвөр Монгол, Тува, Хакас, Енисей мөрний сав газар зэрэг хэдэн сая км2 нутгийг захирч байгаад 924 онд Кидан улсын довтолгооноор эзэлсэн газраа алдсан гэж үздэг ч энэ үндэслэл муутай юм. Үнэн хэрэг дээрээ Енисейн хиргисүүдийн эзэмшил нь төдийлөн их тэлээгүй бөгөөд Тува, Хакас зэрэг Енисей мөрний сав газрын хэдэн зуун мянган км2 газрыг л хамарч байжээ.
Төв Ази дахь эртний улсуудын түүхийг судлахад эртний хятадын он тооллын бичгүүдийг ихээхэн ашигладаг ба хиргисийн улс оршин тогтнож байсан гэх баттай баримт эртний хятадын түүхийн номнуудад байдаггүй. Түүхчид хятад хэл дээрхи мэдээллийг уншихдаа алдаа гаргаснаас хиргисийн улс нилээдгүй том газартай, нилээдгүй хугацаанд оршин тогтнож байсан гэсэн алдаатай дүгнэлтэнд хүрчээ.<ref name="Ушницкий">[http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1353994860 В.Ушницкий: Кыргызский каганат - кочевая империя или раннее государство?]</ref> <ref name="Ушницкий"/><ref name="Дробышев">[http://www.synologia.ru/a/%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D0%BA%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D0%B9_%D0%B2_%D0%A6%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D0%B8 Дробышев Ю.И. "Политика киданей в Центральной Азии"]</ref><ref name="Азбелев">[http://kronk.spb.ru/mono/5.03.htm П.П. Азбелев. Древние кыргызы. Очерки истории и археологии V.3.Кыргызы и кидани: великодержавие мнимое и подлинное]</ref> Мөн хиргис улсын удирдагч "инал" гэсэн цолтой байсан ба хан, хаан цол хэрэглэдэггүй байв.<ref name="Азбелев"/>
Хиргисүүд нь нүүдэлчин ард түмэн байсан бөгөөд Ажо хааны 12 хөвүүн нь түүний улсыг авч чадалгүй бутран доройтоход хүргэсэн байна. Хиргисүүд [[Хакас]]д төвлөн суурьшиж байжээ.
Судрын чуулганд дурьдсанаар Уйгурын дараа [[Татар]]ууд хүчирхэгжин Монголын нутагт нөлөөгөө тогтоосон гэдэг тул Түрэгийн үе 840 онд дууссан гэх үндэстэй юм.
{{Infobox former country
|native_name=
|conventional_long_name =хиргис улс
|common_name = хиргис улс
|continent = Ази
|region = Төв Ази
|country =
|era =
|status =
|government_type =
|year_start = 840?
|year_end = 924?
|event_start =
|date_start =
|date_event1 =
|event1 =
|date_event2 =
|event2 =
|date_event3 =
|event3 =
|p1 =
|flag_p2 =
|p2 =
|s1 =
|flag_s1 =
|s2 =
|flag_s2 =
|s3 =
|flag_s3 =
|s4 =
|flag_s4 =
|image_flag =
|flag=
|flag_type =
|image_coat =
|image_map =
|image_map_caption =
|capital =
|national_motto =
|national_anthem =
|common_languages =
|religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]]
|currency =
|title_leader =
|leader1 =
|legislature =
|stat_area1 =
|stat_year1 =
|today =
}}
Уйгурын хаант улсыг мөхөөж Монгол нутагт ноёрхлоо тогтоосон хиргис нарын өвөг дээдсийн нэрийг Нанхиадын олон үеийн түүх сударт Гэгүнь, Гянгүнь, Гюйвү, Хягас гэх зэргээр дуудлага хувирган тэмдэглэжээ.Гэнгүнь нарыг Хүннү улсын Модунь шаньюй МЭӨ 209 оны үед байлдан эзэлж байжээ. Энэ үед тэд өмнөд Сибирийн Енисей мөрөн, Абакан гол хавиар нутаглаж байв. МЭ 758 онд Уйгурын эрхшээлд орж 80 гаруй жил болоод 20-иод жил Уйгурын ноёрхолыг эсэргүүцэн тэмцэж улмаар 840 онд Уйгур улсын төрийг мөхөөжээ.
| 