Казахууд: Засвар хоорондын ялгаа

|нэр_анги = КазахХасаг үндэстэн<br>[[КазахХасаг хэл бичиг|Қазақ(тар)]]

|тайлбар = Тайлбар: 1910-аад оны эхэн үеийн нэгэн КазахХасаг айл

|онцлох_нэрс = орос, англи бичгээс → Казах<br>казах бичиг, Казах дуудлагаас → Казак<br>монгол-түрэг үсгийн зохицлоос → казаххасаг

|хэл_аялгуу = төрөлх [[КазахХасаг хэл]], Хасагтаа бас [[Орос хэл]], бусад<br>улсад тухайн орны албан ёсны, зонхилох хэл

|кирилл_монгол =касаххасаг

'''КазахуудХасагууд''' нь {{lang-kk|Қазақтар}}) [[түрэг]] гаралтай хүмүүс юм. Б.Я.Владимирцов хиа хэмээх овогтнууд дотроо КиаХиа нар, казахХасаг нар гэж хоёр янз байдгийг ном зохиолдоо бичсэн нь бий. Чухам хэдийд казакуудхасагууд өөлд баядын дунд орж ирсэн нь тодорхойгүй. Тухай үед дайн байлдааны хөлөөс дүрвэж ирсэн байж болно. Эсхүл бусдын эрхшээлд ороод зарц барлаг маягаар ирсэн байж болох юм. Одоо [[Хар тэнгис]]ээс [[Алтайн нуруу|Алтай]], [[Сибирь|Сибирээс]] [[Тэнгэр уул]] хүртэлх нутагт тархан суурьжээ.

[[Зураг:SB - Kazakh man on horse with golden eagle.jpg|280px|thumb|1911-1914 оны хооронд сүүдэрлэгдсэн бүргэд гартаа барьсан морьтон казаххасаг эр]]

КазахуудХасагууд [[түрэг]] угсааны [[кипчак]], монгол угсааны [[найман]], [[хэрэйд]], [[жалайр]], [[хонгирад]], [[хатагин]] (2-3 сая? хүн), иран угсааны [[скиф]], [[сак]], [[сармат]], [[массагет]] зэрэг аймгуудаас бүрдсэн үндэстэн юм. КазахуудынХасагуудын дундах [[найман]], [[хэрэйд]], [[жалайр]], [[хонгирад]] нь тус бүр олон зуун мянган хүнтэй томоохон овгууд юм.

КазахынХасагын түүхч М.Жампеисов их, дунд ордын казахуудынхасагуудын дунд монгол гаралтай хүмүүс нилээдгүй байдаг бол бага ордод түрэг гарлын хүмүүс зонхилдог гэж бичжээ.<ref>[http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1245927300 М.Жампеисов: Казахская этнология. Старший жуз – монголы, Средний – ойраты, Младший – тюрки]</ref> Бага ордод адай зэрэг монгол овог бий. Их орд хүн амаар хамгийн цөөн ч тэд [[Долоон ус]]ны буюу баруун [[Моголистан]]аас гаралтай учир казахынхасагын төрийг тэргүүлэх үүрэг гүйцэтгэдэг байсан бололтой. Моголистаны ноёд Монголын Алтан ургийн ноёд байсан тул казахуудыгхасагуудыг удирдах байр суурьтай болоход нөлөөлсөн байж болох юм.

Хасагууд нь ''казаххасаг'' гэх нэрээр 15-16-р зууны үеээс нэрлэгдэх болсон юм. <ref>Василий Бартолд. ''Төв Азийн түүхийн дөрвөлсөн судлал'', 3-р дэвтэр , 129-р хуудас.1962 он. </ref>. Энэ нэрний үүслийн талаар одоогоор батлагдсан тайлбар байхгүй байгаа

== Казаххасаг улсууд==

* (1465—1847) Дундад зууны Хасаг улс – '''[[Казахын хант улс|хасагын хант улс]]''' ([[хасагаар]] Қазақ хандығы)

** (1936—1991) '''Хасаг''' (оросоор Казахстанхасагстан) – '''Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Хасаг Улс''' (ЗСБНХасУ)

* (1991—одоо) орчин цагийн '''[[Хасаг улс]]''' ([[хасагаар]] Қазақстан, [[оросоор]] '''[[Казахстан|хасагстан]]''') – '''Бүгд Найрамдах Хасаг Улс''' (БНКазУ)

КазакуудХасагууд нь [[Еврази]]йн дунд оршдог болоод ээдрээт түүхэн үйл явдлуудыг туулан ирсний (хамгийн сүүлийнх нь 19-р зуунаас [[Орос]]д захирагдсан) улмаас ихээхэн холимог бөгөөд олон янз төрх ба Европ төрхтэй байх нь элбэг бөгөөд, гэвч [[Монголорхог төрх]] нь илүү дэлгэр юм. Ерөнхийдөө цайвар бор царайтай бөгөөд дийлэнхдээ усгал хар нүдтэй, мөн бор, шар, улаан гэх мэт янз бүрийн нүдтэй.

КазахынХасагын өргөн хэрэглэдэг хөгжмийн зэмсэг бол хоёр чавхдаст утсан хөгжим болох [[домбра]] юм.

===Казахстанхасагстан ===

* КазакХасаг'''[[Хасаг үндэстэн| үндэстэн]]''' (к[[хасагаарХасаг хэл|азахаархасагаар]] қазақ / қазақтар, [[оросоор]] казахихасаги) — 2012 оны байдлаар 14 сая хүнтэйгээс 10 сая нь казаххасаг үндэстэн юм.

====Монгол дахь казахуудхасагууд====

2010 онд 102 мянган хүн. КазахуудХасагууд 18-20-р зуунд [[Шиньжян]], Монголд хэд хэдэн үе шаттайгаар нүүдэллэн ирсэн байдаг.<ref>[http://www.bayanulgii.mn/mn/news/57-monkazakh.html Монголын казахуудын гарвал түүх]</ref> Тэдний зарим нь 18-р зуунд Шиньжяньд ирсэн бол 19-р зуунд Оросын цэргийн түрэлтэд өртөн дахин Шиньжянь руу дүрвэсэн байна. Харин казахуудынхасагуудын зарим хэсэг нь 19-р зууны [[уйгур]]ын бослого манжийн цэрэгт дарагдсаны дараа манжийн явуулсан хядлага хэлмэгдүүлэлт, 1930-1940-өөд оны Шиньжяньд лалын шашинтай уйгур, казахуудхасагууд болон Хятадын хоорондох тулаан, гоминданы Хятадын хавчлага хяхлага зэргээс шалтгаалан Монголд нүүн иржээ.

Монгол дахь казахуудхасагууд казахынхасагын дунд ордын кереи, найманчууд юм.

2010 оны тооллогоор 1.46 сая хүн бүртгэгджээ. 1916 онд Төв Азийн түрэгүүд Оросын хавчлага хяхлагийн эсрэг тэмцэн дайтсан ч ялагдан Оросын цэргийн дайралт, хэлмэгдүүлэлтэнд өртөж эхэлсэн тул зарим казахуудхасагууд Афганистан, Хятад руу гарчээ. Зөвлөлтийн 1930-аад оны өлсгөлөнгөөс болж казахуудхасагууд сүүлийн удаа Шиньжянь руу дүрвэжээ. 1897 онд Оросын захиргаанд 4 сая казаххасаг хүн, 1926 онд 3,475,000 байсан бол 1939 онд 2,327,000 болж цөөрчээ. Энэ өлсгөлөнгөөр 1-2 сая казаххасаг хүн нас барж Зөвлөлтийн алдаатай бодлогийн улмаас эд хөрөнгө, малаа алдаж нутагтаа байх аргагүй болсон олон тооны казахуудхасагууд Хятад руу дүрвэсэн байна. Ийнхүү тэр үед Зөвлөлт дэхь казахуудынхасагуудын 48% нь амь үрэгдэх, дүрвэх зэргээр хорогджээ.

Хятадын [[Шиньжян]] дахь сая гаруй казахуудынхасагуудын дийлэнх нь найман овгийнх буюу казахынхасагын дунд ордын хүмүүс байдаг.

2010 онд 648 мянган хүн бүртгэгджээ. Казахуудхасагууд нутаглаж байсан [[Оренбург муж]] тэднийг 18-р зуунд Орост дагаар орох үед Оросын бүрэлдэхүүнд оржээ.

===Казаххасаг овгуудын байршил, бүтэц ===

Казаххасаг, [[ойрад]]ын хил дайн тулааны улмаас үе үе өөрчлөгдөж байв. Заримдаа казахуудхасагууд ойрадын зарим хэсгийг эзэлж байсан бол ойрадууд мөн казахынхасагын зарим хэсгийг эзэлж байжээ.

[[Зүүнгар]] унасны дараах казахуудынхасагуудын байршил:

* '''''[[Канлы]] ''''' зүүн өмнөд Казахстанхасагстан

* '''''[[Сиргели]]''''' [[Узбекистан]]ы ойролцоо [[Өмнөд Казахстан муж|Өмнөд хасагстан муж]]ид

* '''''[[Ошакты]]''''' Узбекистаны ойролцоо Өмнөд Казахстанхасагстан мужид

* '''''[[Шанышкылы]]''''' Узбекистаны ойролцоо Өмнөд Казахстанхасагстан мужид

'''''[[Найман]]''''' зүүн Казахстанхасагстан, Алтайн нуруу, Зүүнгарын Алатау нуруунд. Зарим нь төв Казахстанхасагстан руу нүүжээ.

'''''[[Кипчак]]''''' Төв Казахстанхасагстан, Сырдарья мөрөнд. [[Сибирийн ханлиг]] унасны дараа казахдхасагд нэгдсэн хүмүүс.

'''''[[Хонгирад|Конырат]]''''' Өмнөд Казахстанхасагстан, Сардарья хавиар.

'''''[[Хэрэйд|Кереи]]''''' (хэрэйд) хойд, зүүн Казахстанхасагстан, Эрчисийн эх, Ишим голд.

'''''[[Уак]]''''' Казахстанхасагстан даяар сарнин суурьшжээ.

!''[[ногай-казах|ногай-хасаг]]''

*[[Ногай-казах|Ногай-хасаг]]

*[[Казах (салаа утга)|хасаг (салаа утга)]]

[[Ангилал:Хасаг үндэстэн| ]]|}