Аюурбарбад буянт хаан: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Мөр 1:
{{Хаан
|name= Аюурбарбад
|title = [[
|image= [[Файл:
|caption=''Буянт хааны хөрөг
|succession=
|reign=1311.04.07–1320.03.01<br>(9 жил, дөрөвдүгээр хаан)
|coronation=1311 оны 4 сарын 7 <br>(26 настайдаа [[Дайду]]<br> дахь Даминдянь ордонд)
|era dates=1312-1313<br> 1314-1320
|predecessor=[[Хайсан хүлэг хаан]]
Мөр 14:
|spouse-type=Consort
|royal house=[[Боржигин]]
|house= [[Юань
|house-type = Dynasty
|father=[[Дармабала|Дарамбал ван]]▼
|mother=Таж хатан
▲|father=[[Дармабала]]
|date of birth={{birth date|1285|4|9}}
▲|death_date={{death date and age|1320|3|1|1285|4|9}}
|death_place=
|place of burial=
|given name= {{lang-mn|Аюурбарбад}} ({{mongolUnicode|ᠠᠶᠦᠷᠪᠠᠣᠠᠳᠠ}})
|temple name= {{lang-mn|Буянт хаан}} ({{mongolUnicode|ᠪᠣᠶᠠᠨᠲᠦ ᠬᠠᠭᠠ}}) <br> {{lang-zh|元仁宗}} (''Рэньзун'')
|}}
'''Аюурбарбад буянт хаан''' (1285–1320 он; 35 насалсан) — [[Юань улс]]ын дөрөвдүгээр '''[[хаан]]''' байв. 1311–1320 онд төр барьсан.
== Нэр, цол ==
Төрсөн нэр — '''Аюурбарбад''', Аюурбарвад, хятад галиг нэр — ''Айюлибалибада'' (愛育黎拔力八達 ''Àiyùlíbálìbādá''). Нэхэн өргөмжилсөн монгол нэр — '''Буянт''', сүмийн хятад нэр — ''Рэньзун'' (仁宗 ''Rénzōng''). 1312–1313 оны хятад оны цол — ''Хуанчин'', 1314–1320 оных ''Янью''. Төрсөн нэр нь ''аюур'' (насан, анагаагч),<ref>http://hinduism.about.com/od/ayurveda/p/ayurveda.htm</ref><ref>http://forum.asuult.net/viewtopic.php?f=102&t=133003&start=130</ref> ''барвад'' (уул, өндөр)<ref>http://sanskritdictionary.com/parvata/131246/1</ref> гэсэн [[самгарди]] үгсийн нийлэмж.
== Бага нас ==
[[Боржигин]] овогт Аюурбарбад 1285 оны 4-р сарын 9-нд төрсөн. [[Дармабала|Дарамбалын]] (1264–1292) хүү, [[Чингим]]ийн (1243-1285) ач, [[Хубилай]] хааны гуч юм. [[Хонгирад]] аймгийн Таж хатнаас мэндэлсэн. [[Хайсан хүлэг хаан]]ы дүү. Аюурбарбадын багад Дарамбал эцэг нь Солонгосын [[Чэжү арал]]д цэрэг захиран сууж байсан ба 1292 онд нийслэл [[Дайду]]д ирсэн.<ref>Ч. Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». 157-р тал. Улаанбаатар. 2010 он.</ref>
== Ордны тэмцэл ==
1305 онд 20 настай Аюурбарбадыг [[Төмөр өлзийт хаан]] 1000 лан алт, 75000 лан мөнгө, 13 түмэн зоосоор шагнаж<ref>''Enkhbold Narkhuu''.[http://sunnson.blogspot.com/2015/11/blog-post_18.html Монголын Юань улсын хаад – Буянт хаан Аюурбалбад]</ref> Дарамбалын эцгийн эзэмшил нутгийг захиралуухаар [[Хөнань]] явуулсан. Мөн онд төмөр хааны угсаа залгах Даш ханхүү таалал төгсч, Аюурбарвадын ах Хархорумын захирагч [[Хайсан]] ханхүү болжээ.{{citation needed}}
1307 оны 1 сард Төмөр хаан таалал төгсч, бэлэвсэн хатан [[Булган хатан|Булган]], зүүн этгээдийн Ахуудай чинсан, Булагсаг нарын ноёд хуйвалдан Мангалын хүү [[Ананд ван]]г хаан болгоё хэмээв. Харин баруун этгээдийн [[Хархасун]] чинсан Дарамбалын хөвүүдийг хаан сууринаа дэмжин Хуайжоуд сууж асан Аюурбарбадад элч довтолгон эл хэргийг дуулгажээ.
Аюурбарбад, эх Таж хатан нар Дайдуд ирж Хайсаныг хаан болгоё хэмээн зөрчил хурцдаж, Хархасуны удирдлаган доорх нийслэл хотын сахин цэргийн хүчээр ордныг эзэлж Ананд ноёны талынхныг баривчилан хориход Хөхчү, Яхуд нар Аюурбарбадыг хаан бол хэмээн ятгахад Аюурбарбад «Би энд самуун үүсгэх гэснийг баривчилж, төрийн цаазыг чангатгах гэснээс өөрөө хаан суух гэсэн юм биш. Хайсан ахыг залж сууринд өргөмжилье» хэмээжээ.<ref>Ч. Содбилэг. 154-155-р тал.</ref>
== Ханхүү ==
Хайсан хүлэг хаан юун түрүүнд Аюурбарбад дүүг ханхүүгээр өргөмжилж алтан тамга хүртээв. Ингэхдээ Хайсан тэнгэрт халивал Аюурбарбад хаан болно. Аюурбарбад тэнгэрт халихад Хайсаны ахмад хүү, түүнийг нас барахад Аюурбарбадын хүү хаан болно гэж ээлжлэхээр тангаргалцгаажээ.
Аюурбарбад ханхүү Төвлөн засах яам, Үйл таслах яамны аливаа хэргийг 4 жил хамаарав.
== Хаан ==
Аюурбарбад 1311 оны 4 сарын 7-нд нийслэл Дайду хотын Даминдянь ордонд Юань улсын хаан сууринд заларчээ.
=== Бичиг суртал ===
Аюурбарбад хаан бичгийн эрдэмтнийг цэргийн жанжнаас илүү эрхэмлэж байв. Монгол бичгийн хүн [[Чойжи-Одсэр]] алдарт бүтээл туурвилаа хийж байв. Хээл хахуулиар шийдэгддэг байсан түшмэдийн шалгалтын хуучин ёсыг халж шинэ журмыг батлан зарим үед өөрийн биеэр шалгалтын явцтай танилцдаг байв.
1315 онд зарлиг буулган сударч түшмэдээр [[Чингис хаан]] болон түүний дараах хаан, сайд, жанжны намтрыг эмхтгэн бичүүлж Хааны нууц номын санд хадгалуулсан гэдэг. Түүний үед [[Тан улс]]ын Ү Жэний бичсэн «Жэнь Гуангийн төрийн товчоо» зэрэг хятад түүхэн зохиол, күнзийн сонгодог зохиол «Шүүмжлэл өгүүлэл», «Ачлалт ном», «Их суртахуй» зэргийг монгол хэлнээ орчуулуулж монгол сайд нарт уншуулж күнзийн суртлыг эрхэмлэжээ.
=== Тэмцэл өдөөсөн нь ===
Аюурбарвад буянт хаан хятад ёсыг их эрхэмлэснээс 1317 онд монгол ноёдын ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарав.
1316 онд Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсан [[Тэмүдэр]]ийн ятгалгаар Хайсан хүлэг хааны гэрээс, ах дүүсийн тангаргаа зөрчиж, Хайсан ахын ахмад хүү Хүслэнг биш, өөрийн хүү [[Шадбал]]ыг ханхүүгээр өргөмжилсөн нь олны дургүйцлийг хүргэж хаан ширээний төлөө илэрхий талцлыг өдөөрв.
1319 онд хаан Тэмүдэр чинсанг ханхүүгийн багш болгоход 40 гаруй түшмэл «зоргоор засгийг явуулдаг зальхай түшмэл» хэмээн эсэргүүцэхэд хаан Тэмүдэрийг шийтгэе хэмээвч Таж хатан эхийн өмгөөлөлд автсанд яаж ч чадалгүй орхижээ.
1320 онд Хүслэнг [[Юньнань]] (замаасаа буруулсан), Төвтөмөрийг [[Хайнань]] гээд алс холын мужийг захируулахаар илгээв.<ref>Ч.Содбилэг. 168-177-р тал.</ref>
== Нас барсан нь ==
Хааны бие чилээрхэж 1320 оны 3-р сарын 1-ны өдөр Дайду хотын Гуантяньгун ордонд 35 насандаа тэнгэрт хальжээ. Шадбал ханхүү хааны ор залгав. Аюурбарбад хааныг «Үлэмж мэргэн тахимдуу богд хаан» (''Рэньхуй шюаньшяо'') хэмээн нэхэн өргөмжилж, «Буянт» хаан (''Рэньзун'') хэмээн нэхэн цоллов.<ref>Ч.Содбилэг. 177-р тал.</ref>
== Гэр бүл ==
[[Зураг:Ayurbarbada_Buyant_khan.jpg|thumb|''Орчин үеийн хөрөг'']]
* Эцэг — боржигин овогт [[Дармабала|Дарамбал]] ван (1264–1292)
* Эх — хонгирад овогт Таж хатан
=== Хатан ===
* [[Раднашири хатан]] — хонгирад овогт
=== Агь ===
* [[Шадбал гэгээн хаан]]
* Улусбуха
== Сурвалж, тайлбар ==
{{лавлах холбоос}}
{{s-start}}
| |||