Сартуул: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Мөр 1:
{{Ард түмэн
[[File:Sartuul old men.jpg|thumb|Сартуул овгийн настан]]
|нэр_анги = Сартуул овог <br> {{юникодмонгол|ᠰᠠᠷᠲᠠᠭᠤᠯ ᠣᠪᠤᠭ|h}} <br>
'''Сартуул''' (''[[Монгол бичиг|монгол бичи]]''г: Sartaүul, {{MongolUnicode|ᠰᠠᠷᠲᠠᠭᠤᠯ}}) нь монгол үндэстний үлэмж тооцогдох ургийн овог болно. Сартуул овгийнхон нь Эзэн Богд [[Чингис хаан|Чингис хааны]] маань 14-р үеийн удам [[Батмөнх Даян хаан|Батмөнх Даян хааны]] отгон хүү [[Гэрсэнз Жалайр Хунтайж]] (1513-1549)-ийн зургадугаар хүү Далдан хөндлөнд харьяалгдан ирээд түүнээс хойш [[Алтан ураг|алтан ургийн]] засаг ноён Саран ахай, Ламжав, Цэдэнжав, Норов, Дэндэвдорж, Цэсүнжав, Цэвээнжав, Ванчинбазаржав, Насанбуянжаргал, Жалчингомбоцэдэн нар угсаа залган захирч ирсэн нь одоогоор мэдэгдэж байна.
|зураг = [[Зураг:Sartuul old men.jpg|280px]]
[[File:Sartuul|тайлбар old men.jpg|thumb| = Сартуул овгийн өндөр настан]]
|бичгийн_нэр = олон тоо — '''Сартуулууд'''
|нутаг_орон = голомт Монгол улс (нэр бүхий 7 аймаг, 24 сум), цөөнөөр ОХУ-ын [[Бүгд Найрамдах Буриад Улс|БНБурУ]]-ын [[Зэд|Зэдийн аймаг]]
|хэл_аялгуу = [[Монгол хэл]]ний [[Төв Халх аялгуу]], дотроо Сартуулын аман аялгуу, ОХУ-д [[Орос хэл]], Монгол хэлний Буриад аялгуу - Сонгоол буриад аялгуу
|бичиг_үсэг =
|шүтлэг =
|хэл_угсаа =
|ойр_төрөл =
|дотроо = Кэнчээчин сартуул, Бамбадай сартуул, Халх сартуул, Буриад сартуул
}}
 
'''Сартуул''' (''[[Монгол бичиг|монгол бичибичиг]]''г: Sartaүul, {{MongolUnicode|ᠰᠠᠷᠲᠠᠭᠤᠯ}}) нь монгол үндэстний үлэмж тооцогдох ургийн овог болно. Сартуул овгийнхон нь Эзэн Богд [[Чингис хаан|Чингис хааны]] маань 14-р үеийн удам [[Батмөнх Даян хаан|Батмөнх Даян хааны]] отгон хүү [[Гэрсэнз Жалайр Хунтайж]] (1513-1549)-ийн зургадугаар хүү Далдан хөндлөнд харьяалгданхарьяалагдан ирээд түүнээс хойш [[Алтан ураг|алтан ургийн]] засаг ноён Саран ахай, Ламжав, Цэдэнжав, Норов, Дэндэвдорж, Цэсүнжав, Цэвээнжав, Ванчинбазаржав, Насанбуянжаргал, Жалчингомбоцэдэн нар угсаа залган захирч ирсэн нь одоогоор мэдэгдэж байна.
 
[[Олноо өргөгдсөн Монгол улс|Богд Хаант Монгол Улсын]] үед “Мянган тайжтай түмэн Сартуул” гэж нэрлэсэн аман хэлц нь байдаг байв.
Line 11 ⟶ 24:
Сартуул овгийнхний гарал үүслийн талаар олон таамгууд байдаг. Эдгээрээс дурдвал,
# Эзэн Богд Чингис хаан [[Хорезм улс|Хорезм улсыг]] байлдан дагуулах ахул [[Дунд Ази|Дундад Ази]], нэн ялангуяа тухайн үеийн Хорезмоос ирж суурьшсан түрэг угсааны зонхилох бүлэг иргэдээс гаралтай бөгөөд тэд Их Ауруг, [[Хархорум]] зэрэг хотыг бүтээн байгуулахад гар урлаачдын ажил эрхэлж байсан бололтой. Тэд олон зуун жил монголчуудын дунд суусны улмаас монголжиж, монголын нэгэн овгийн дээдэс болсон аж. Францын хэлзүйч, судлаач Поль Пелл "Сарт хүмүүс (Сарт гэдэг үг нь [[Санскрит хэл|самгард]] хэлээр худалдаачин) гэдэг нь Монголчуудын нэрлэдэгээр исламчуудыг нэрлэх түгээмэл нэр" хэмээжээ. Хожим Эзэнт гүрний дараа бусад монголчуудтай адил мал ажуй эрхлэх болж Тулуйн үед түүний эзэмшилд орон XVI зууны үед Гэрсэнз Жалайр хунтайжийн зургаадугаар хөвүүн Далдан Хөндлөн Тангудын хамт отоглон өмчлөгдөж Халхын Долоон Хошууны нэгэн хошуу болжээ. Тэдний дээд өвөг Дундад Азиас гаралтай өнгөт нүдтэн (Эзэнт гүрний үед дэд зэргийн өндөр тушаалтангууд) асан бөгөөд үүний нотолгоо нь дийлэнх сартуулуудын царай төрх нь бусад монгол угсаат овгуудаас ялгагдах "өнгөт нүд, өндөр хамар, өтгөн хар хөмсөг, бүтлгэр алаг нүд"-тэй байдаг нь ДНХ-н түвшинд нотлогдох давамгай шинж аж.  
# Сарт-Хайрхан, Сартай Уулаар нутаглагсадыг Сартаул буюу Сартуул овгийнхон хэмээнэ гэж газар байршилаараа овгийн нэрээ сонгосон гэж үздэг. Завхан аймгийн [[Дөрвөлжин сум|Дөрвөлжин сумын]] нутагт үнэхээр сар шиг хэлбэртэй хайрхан байдаг.ха 
 
== Тархац ==
Line 28 ⟶ 41:
* Нөмрөг, Тэлмэн, Яруу, Алдархаан, Цагаанхайрхан буюу нийт 5 сум
7. Ховд аймаг
* Булган суманд тус тус сартуул овог бүртгэгдсэн байна.<!-- Монгол ард улсын угсаатны судлал, хэл шинжлэлийн атлас. Т. I-II .УБ.,1979 он, тал 71 -->[[Файл:Sartuul 01.jpg|thumb|ОХУ-ын [[Бүгд Найрамдах Буриад Улс|Бүгд найрамдах Буриад улсын]] Зэдийн аймаг, Цагатуй тосгонд аж төрж буй Сартуулууд. Тэд XVIII зуунд Буриадад нүүж очсон Халх Сартуулын хойчис.]]
Үүнээс гадна ОХУ, Монгол улсын [[Буриад ястан|Буриад зоны]] дунд сартуул овог тархан буй. Тэд өөрсдийгөө "бошигт хааны бослогоноор , сайн хааны самаргаанаар" Буриад нутагт ирсэн хэмээнэ. Өөрөөр хэлбэл тэд Зүүнгарын [[Галдан бошигт хаан|Галдан бошигт хааны]] түйвээнээр Халхаас ойж Буриад-Байгал нуур руу нүүж очсон байна.
 
Хамниганчуудын дунд бамбадайн сартуул, бамбачаан сартуул, баахчил сартуул, гуриг сартуул, гуринка сартуул, кэлцэнгүүд сартуул зэрэг овогууд байдаг төдийгүй өөр ч олон бий байх магадлалтай. Тиймд монгол үндэстний ямар ястан угсаатан байхаас үл хамааран тэдгээр хүмүүс өөрсдийгөө Сартуул хэмээхүй дор бүгд л нэг овогт харьяалагдах нэгэн ёсны төрөл садан хэмээн үзэж болно. Өөрөөр хэлбэл Халх ястны дунд байх Сартуул овогтон, Буриад зоны дунд байх Цонгоол Сартуул овогтон хоёр угаас нэг овог, төрөл садан хэмээн үзэж болох аж.