|
'''Сартуул''' (монгол бичиг: Sartaүul, ᠰᠠᠷᠲᠠᠭᠤᠯ) нь монгол үндэстний үлэмж тооцогдох ургийн овог болно. Сартуул овгийнхон нь Эзэн Богд Чингис хааны маань 14-р үеийн удам Батмөнх Даян хааны отгон хүү Гэрсэнз Жалайр Хунтайж (1513-1549)-ийн зургадугаар хүү Далдан хөндлөнд харьяалгдан ирээд түүнээс хойш алтан ургийн засаг ноён Саран ахай, Ламжав, Цэдэнжав, Норов, Дэндэвдорж, Цэсүнжав, Цэвээнжав, Ванчинбазаржав, Насанбуянжаргал, Жалчингомбоцэдэн нар угсаа залган захирч ирсэн нь одоогоор мэдэгдэж байна.
==Халх сартуул==
'''Нэг: Халх Сартуулын тухай товч ойлголт:'''
Богд Хаант Монгол Улсын үед “Мянган тайжтай түмэн Сартуул” гэж нэрлэсэн аман хэлц нь байдаг байв.
Монгол үндэстний халх ястны сурвалжит өвөг овог Халх сартуул. Эрт цагаас Халхын Засагт Хан аймгийн '''Сэцэн засгийн хошуу''' ("Засагт Хан аймгийн түүх" гар бичмэл. Уг хошууны нутаг дэвсгэр нь одоогийн Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан, Яруу, Дөрвөлжин, Ургамал, Сантмаргац, Сонгино, Цэцэн-Уул, Завханмандал, Түдэвтэй сум бүхлээрээ, Тэлмэн сумын баруун хэсэг, Увс аймгийн Завхан сум), харин Богд хаант Монгол улсын үеэс эхлэн '''Сартуул сэцэн вангийн хошуу''', мөн 1923 оноос Хантайшир уулын аймгийн '''Сэцэн Сарт-Уулын хошуу''' хэмээн нэрийдэгдэх болсон байна. Уг отог, хошууг Чингис Хааны 14-р үеийн (?) ач Батмөнх Даян хааны отгон хүү Гэрсэнз Жалайр Хунтайж (1513-1549)-ийн зургадугаар хүү Далдан хөндлөнгөөс хойш.... засаг ноён Саран ахай, Ламжав, Цэдэнжав, Норов, Дэндэвдорж, Цэсүнжав, Цэвээнжав, Ванчинбазаржав, Насанбуянжаргал, Жалчингомбоцэдэн нар угсаа залган захирч ирсэн нь одоогоор мэдэгдэж байна. Богд Хаант Монгол Улсын үед “1000 тайжтай түмэн Сартуул” гэж нэрлэсэн аман хэлц нь огт үндэслэлгүй зүйл биш аж. 1918 оны мэдээгээр <u>2291 өрх айл, нийт 10152 хүн ам, үүнээс тайж 1301, хамжлага ард 2377, лам 1092, албат ард 429, сул ард 282, эмс охид 4671</u> байжээ. Иймээс судлаачид дээрх отог, хошуу захиргааны хүн амаас үүссэн, өөрсдийгөө халх сартуул гэж ухамсарладаг одоогийн 3 хүний 2-оос 2,5 нь тэдгээр алтан ургийн тайж нартай яс, цусан талаараараа ямар нэг холбоотой байж болно гэж тооцоолдог аж.
1918 оны мэдээгээр <u>2291 өрх айл, нийт 10152 хүн ам, үүнээс тайж 1301, хамжлага ард 2377, лам 1092, албат ард 429, сул ард 282, эмс охид 4671</u> байжээ. Иймээс судлаачид дээрх отог, хошуу захиргааны хүн амаас үүссэн, өөрсдийгөө Сартуул гэж ухамсарладаг одоогийн 3 хүний 2-оос 2,5 нь тэдгээр алтан ургийн тайж нартай яс, цусан талаараараа ямар нэг холбоотой байж болно гэж тооцоолдог аж.
Халх Сартуул нь угсаатны бүтэц, ухамсар, соёл-урлаг, зан үйл, хэл аман аялгуугаараа Халх ястны томоохон салбар овогт хамрагдах бөгөөд 1990-ээд оноос хойш "Сартуул ястан" гэж хүчээр нэршүүлэх оролдлого хийж буй нь угсаатны хүчирхийллийн нэгэн ноцтой хэлбэр мөн буйзаа. Баримтаас дурдахул, 2010 оны хүн амын Улсын нэгдсэн тооллогоор хүн амынх нь 99-өөс дээш % нь халх ястан гэж өөрсдийгөө ухамсарлан үзэж албан ёсоор бүртгүүлсэн 4 аймгийн 1 нь өөрсдийгөө халх сартуул гэж нэрлэгсэд голлон амьдардаг Завхан аймаг байна (бусад нь: Баянхонгор, Дундговь, Өвөрхангай). Тэгсэн мөртлөө <<Монгол Улсын хэмжээгээр Сартуул ясны хүний тоо 1540>> гэж тэмдэглэжээ. Энэ 1540 гэдэг тоо бол зөвхөн ийм ургийн овогтой хүний тоо төдийхөн болохоос Сартуул ястай хүний тоо биш юм. Тухайлбал, Боржигин, Салжиуд, Бэсүд, Жалайр, Элжигин, Хатигин, Хотогойд, Хиргис, Олхонуд, Алаг адуун гэдэг ургийн овогтой хүмүүсийг "Боржигин ястан, Салжиуд ястан, Бэсүд ястан, Жалайр ястан, Элжигин ястан, Хатигин ястан, Хотогойд ястан, Олхонуд ястан, Алаг адуун ястан, Хиргис ястан" гэж хүчээр нэршүүлэхтэй утга ижил болой. Энэ мэтээр ургийн овгийг ястны нэр болгож албадан нэршүүлэх үйл ажиллагаанд Халхын сурвалжит Сартуул овгийнхон өөрсдөө мэдэлгүй өртжээ. Тиймээс халх сартуул овгийнхонд "ястан" гэх бие даасан ойлголт, соёл, ухамсар сэтгэхүй лавтай 21-р зууны эхэн үед огт төлөвшөөгүй байгаа нь хүн амын тооллогын тайлангаас харагдаж буйг цаашид анхаарах нь үнэн зүйд нийцэх учиртай. Харин газар нутгийн тогтоц-уур амьсгал, аж ахуй эрхлэлтийн онцлог, овгийн бүрэлдэхүүнтэй холбоотой халхын бусад овог хэсгээс бага сага ялгаатай зүйлс байгаа нь тодорхой. Ер нь Халхын их өргөн уудам нутагт буй бүх овгуудад ХАЛХ гэх нийтлэг шинж төлөв байвч, соёл, зан үйлийн дотоод бүтцэд нь өөр өөрийн гэсэн онцлогтой өвөрмөц элемент хадгалагдаж байдаг аж. Энэ тухай гадаад, дотоодын эрдэмтэн судлаач, аялагч жуулчид эртнээс ажиглан тэмдэглэж үлдээсэн баримт олон бий билээ. Түүнчлэн, сүүлийн үед ажиглагдаж буй нэг сонирхолтой, анзаарууштай зүйл бол Завхан аймаг хавийн Сартуул гэх ургийн овогтой хүмүүсийн цаана алтан ургийн тайж язгуур нуугдаж буй нь илэрсээр байна. Энэ нь 1918 оны хүн амын тооллогоор бүртгэгдэж, нэрс нь тэмдэглэгдсэн 1301 тайжийн үр удмынхан угсаа гарал уг шагаа сэргээж буйн шинж тэмдэг бололтой. Өөрсдийгөө "халх сартуул" гэж нэрийддэг Чингис Хааны алтан ургийн удмынхан 1930-аад оноос өдий хүртэл уг гарал, язгууртан угсаа, хэргэм зэргээ нуун далдалсаар ирсэн нь харамсалтай хэдий ч цаг үеийн шалтгаантай гашуун үнэн билээ. Үндсэндээ ХХ зууны дунд үеэс хойш Монголд үүсэн хөгжсөн Зөвлөлт багштай "Угсаатны зүйн судлал"-ын үндсэн замналыг будилуулж, үр дүнг итгэмжгүй болгосоор буй энэхүү хэрэг явдал 1930-аад оноос хойших нийгмийн өөрчлөлтийн уршигаар үүссэн айдас хүйдэс, түүхэн учирзүйтэй уг шагаараа холбоотой болох нь мэдээж хэрэг тул угсаатан судлалынхан судалгаандаа түүхийн үнэнийг эрүүл саруул ухаанаар бодитой харах учиртай юмсанж. Иймээс Халхын сурвалжит овог халх сартуул нь бусад Монголчуудтай нэгэн өвөг дээдэстэй, ураг төрлийн нандин барилдлагатай, гал голомт нэгтэй, нэг онго шүтээнтэй, им тамга, сүлд туг, дуулалтай, өөрийн гэсэн түүх, соёлын биет болон биет бус өвтэй, удам судар, уламжлалт зан заншил, ахуйн болон оюуны өв соёлоо дээдлэн уламжилсаар ирсэн баатарлаг, ажилсаг, оюунлаг, эх оронч, үндэсний үзэлтэй хүмүүс юм. ▼
XVIII-XX зууныг хүртэл Сартуулууд Засагт хан аймгийн Цэцэн Сартуулын хошуунд харьяалагдаж ирсэн агаад тэднийг зүгээр ч нэг "Цэцэн" хэмээн өргөмжилдөггүй байв. Тэд угаас нутаг хошуугаараа цэцэн мэргэн, бичгийн эрдэмд шамдамтгай, гэгээрлийг өндөрт талбидаг овог байв.
'''Хоёр: Халх сартуулын овгийн бүрэлдэхүүн:'''
== Гарал үүсэл ==
Халх сартуул нь халх ястны бусад язгуур болон сурвалжит овгуудын нэгэн адил дэд овгуудаас бүрэлдэн тогтдог байна. Тухайлбал: Хиад, Боржигин, Хунтайжийнхан, Тайж нар, Тайж, Тавантайж, Долоонтайж, Есөнтайж, Жонон, Жонон-Тангуд, Тангуд, Сартуул, Сарт-Уулынхан, Хөтчин, Хөтчин сартуул, Хөндлөн, Бөөчүүд, Бэрх, Бэрх сартуул, Урианхай, Урад, Хатагин, Хатигин сартуул, Барга, Алаг адуун, Хар Адуун, Хотогойт, Бэсүд, Олхонут, Чонос, Хөх нохойнхон, Хороочийнхон (энэ овгийнхон зөрүүдээрээ алдартай), Цоохор, Гөрөөчин, Өөлд, Бичээч, Баатад, Онход буюу Онгуд, Долоон, Шарнууд, Булган, Шар булган, Буудай,Тавнан, Ембүү, Цөхүр, Хөндлөн-Цөхүр Мянгад, Улаан-Ямаат, Их-Хайрхан, Баян-Хайрхан, Минж-Хүнгүй, Сар-Хайрханыхан, Баатарынхан, Гэлэнгийнхэн, Хашигийнхан, Чангалынхан зэрэг эртний язгуур овгууд ч, үүсмэл үржвэр овгууд ч байдаг аж.
Сартуул овгийнхний гарал үүслийн талаар олон таамгууд байдаг. Эдгээрээс дурдвал,
Халх Сартуулууд: Эртний язгуур болон сурвалжит овгууд, хожмоо аль нэг овог яснаас тасран гарсан үржвэр овог, урьдын отог, хороо, сум, баг, засаг захиргааны нэгжээс үүссэн овог, баатар гавьяат ард хүн, газар ус, эрхэлсан аж ахуйн нэрээр нэрлэгдсэн зэрэг олон овогт хамаарагдаж байдгийг дээр дурдаснаас цухас харж болох бөгөөд бусад аймагт тархсан тархалтыг аймаг сум, хүн ам бүрээр нь авч үзвэл асар их тоо гарч Халх ясны хүн амын багагүй хувийг эзлэх нь дамжиггүй.
# Эзэн Богд Чингис хаан Хорезм улсыг байлдан дагуулах ахул Дундад Ази, нэн ялангуяа тухайн үеийн Хорезмоос ирж суурьшсан түрэг угсааны зонхилох бүлэг иргэдээс гаралтай бөгөөд тэд Их Ауруг, Хархорим зэрэг хотыг бүтээн байгуулахад гар урлаачдын ажил эрхэлж байсан бололтой. Тэд олон зуун жил монголчуудын дунд суусны улмаас монголжиж, монголын нэгэн овгийн дээдэс болсон аж. Угсаатан зүйчПоль Пелл'Сарт хүмүүс (Сарт гэдэг үг нь самгард хэлээр худалдаачин) гэдэг нь Монголчуудын нэрлэдэгээр исламчуудыг нэрлэх түгээмэл нэр хэмээжээ. Хожим Эзэнт гүрний дараа бусад монголчуудтай адил мал ажуй эрхлэх болж Тулуйн үед түүний эзэмшилд орон XVI зууны үед Гэрсэнз Жалайр хунтайжийн зургаадугаар хөвүүн Далдан Хөндлөн Тангудын хамт отоглон өмчлөгдөж Халхын Долоон Хошууны нэгэн хошуу болжээ. Тэдний дээд өвөг Дундад Азиас гаралтай өнгөт нүдтэн (Эзэнт гүрний үед дэд зэргийн өндөр тушаалтангууд байсан) асан бөгөөд үүний нотолгоо нь дийлэнх сартуулуудын царай төрх нь бусад монгол угсаат овгуудаас ялгагдах "өнгөт нүд, өндөр хамар, өтгөн хар хөмсөг, бүтлгэр алаг нүд"-тэй байдаг нь ДНХ-н түвшинд нотлогдох давамгай шинж аж.
Халх Сартуул нь өнөө үед Монгол Улсын хүн амын дийлэнхийг бүрдүүлдэг Халх ястаны олон язгуур монгол овгийг өөртөө багтаасан томоохон салбар овог нь мөн болохын дээр харь олзныхон, боолууд хэмээн бичигдээд байдаг энэхүү зон ардын гол цөм хэсэг нь Чингис хааны удмын '''АЛТАН УРГИЙН ТАЙЖ''' хэргэмтэн язгууртнууд байж, тэдгээр нь бусад бүх овог, аймаг, хошуудаас хамгийн олон болох нь сонирхолтой, нэн даруй судлууштай чухал асуудал мөнөөсөө мөн болой.
# Сарт-Хайрхан, Сартай Уулаар нутаглагсадыг Сартаул буюу Сартуул овгийнхон хэмээнэ гэж газар байршилаараа овгийн нэрээ сонгосон гэж үздэг. Завхан аймгийн Дөрвөлжин сумын нутагт үнэхээр сар шиг хэлбэртэй хайрхан байдаг.
== Тархац ==
'''Гурав: Завхан аймагт л Сартуул овог байдаг гэж үзсээр ирсэн нь өрөөсгөл ойлголт:'''
Нийт Монгол даяар Сартуул овгийнхнийг зөвхөн Завхан аймагт байдаг мэтээр ойлгодог. Гэвч Сартуулууд зөвхөн Завханд аж төрдөггүй. Тэд Монгол улсын 7 аймаг, 24 суманд аж төрж байна. Эдгээрийг жагсаавал,
# Архангай аймаг
* Их Тамир буюу 1 сум
2. Баянхонгор аймаг
* Гурванбулаг, Баянбулаг, Хүрээмарал, Заг, Жаргалант, Бөмбөгөр, Баацагаан, Баянцагаан, Баянлиг, Баянговь, Шинэжинст буюу нийт 11 сум
3. Булган аймаг
* Тэшиг, Сэлэнгэ, Хутаг-Өндөр буюу нийт 3 сум
4. Говь-Алтай аймаг
* Хөх морьт, Цогт гэх нийт 2 сум
5. Дорнод аймаг
* Халх гол гэх 1 сум;
6. Завхан аймаг
* Нөмрөг, Тэлмэн, Яруу, Алдархаан, Цагаанхайрхан буюу нийт 5 сум
7. Ховд аймаг
* Булган суманд тус тус сартуул овог бүртгэгдсэн байна.<!-- Монгол ард улсын угсаатны судлал, хэл шинжлэлийн атлас. Т. I-II .УБ.,1979 он, тал 71 -->
Үүнээс гадна ОХУ, Монгол улсын Цонгоол Буриад зоны дунд сартуул овог тархан буй. Тэд өөрсдийгөө "бошигт хааны бослогоноор сайн хааны самаргаанаар" Буриад нутагт ирсэн хэмээнэ. Өөрөөр хэлбэл тэд Зүүнгарын Галдан бошигт хааны түйвээнээр Халхаас ойж Буриад-Байгал нуур руу нүүж очсон байна. Хамниганчуудын дунд бамбадайн сартуул, бамбачаан сартуул, баахчил сартуул, гуриг сартуул, гуринка сартуул, кэлцэнгүүд сартуул зэрэг овогууд байдаг төдийгүй өөр ч олон бий байх магадлалтай. Тиймд монгол үндэстний ямар ястан угсаатан байхаас үл хамааран тэдгээр хүмүүс өөрсдийгөө Сартуул хэмээхүй дор бүгд л нэг овогт харьяалагдах нэгэн ёсны төрөл садан хэмээн үзэж болно. Өөрөөр хэлбэл Халх ястны дунд байх Сартуул овогтон, Буриад зоны дунд байх Цонгоол Сартуул овогтон хоёр угаас нэг овог, төрөл садан хэмээн үзэж болох аж.
<u>ӨМӨЗО-ны Барга, Буриадын үүсэл гарвалд</u> Сартуул овог байдаг бөгөөд халх сартуул дунд түгээмэл хэрэглэгддэг овгууд ч олон байдаг. Жишээ нь: Сартуул, Тавнангууд, Шарнууд, Урианхай г.м. Мөн <u>Казах, Афганистан, Халимаг,Энэтхэг улсуудын дотор оршин суугч Уйгар Хазар, Авар, Могол зэрэг харьжсан монгол угсаатнуудын дунд </u> САРТ овогтон түгээмэл байдаг билээ. Орос, Дундад Ази болон баруун монголд буй Сарт овог, Сартагтайн ... /суваг/... гэх нэртэй холбоотой газар усны нэрний зарим нь эрт цагийн Бат Хааны хүү Сартагтай баатарын алдар нэр, үйл хэрэг, ураг овгоос үүдэлтэй байж ч мэдэхийг бодууштай. ▼Тухайлбал: <u>Архангай аймгийн</u> Их Тамир буюу 1 сум; <u>Баянхонгор аймгийн</u> Гурванбулаг, Баянбулаг, Хүрээмарал, Заг, Жаргалант, Бөмбөгөр, Баацагаан, Баянцагаан, Баянлиг, Баянговь, Шинэжинст буюу нийт 11 сум; <u>Булган аймгийн</u> Тэшиг, Сэлэнгэ, Хутаг-Өндөр буюу нийт 3 сум; <u>Говь-Алтай аймгийн</u> Хөх морьт, Цогт гэх нийт 2 сум; <u>Дорнод аймгийн</u> Халх гол гэх 1 сум; <u>Завхан аймгийн</u> Нөмрөг, Тэлмэн, Яруу, Алдархаан, Цагаанхайрхан буюу нийт 5 сум, <u>Ховд аймгийн</u> Булган суманд тус тус сартуул овог бүртгэгдсэн байна (''Монгол ард улсын угсаатны судлал, хэл шинжлэлийн атлас. Т. I-II .УБ.,1979 он, тал 71;''). Үүнээс гадна: <u>Орос, Монголын Буриадуудын дунд</u> адаган сартуул, буянт сартуул, баахшил сартуул, гуриг сартуул, гуринх сартуул, хатагин сартуул, махан сартуул, бумбачин сартуул, модоргон сартуул, шинжиг сартуул, кэнчээнид сартуул гэх мэт оршдог. <u>Хамниганчуудын дунд</u> бамбадайн сартуул, бамбачаан сартуул, баахчил сартуул, гуриг сартуул, гуринка сартуул, кэлцэнгүүд сартуул зэрэг овогууд байдаг төдийгүй өөрч олон бий байх.
▲<u>ӨМӨЗО-ны Барга, Буриадын үүсэл гарвалд</u> Сартуул овог байдаг бөгөөд халх сартуул дунд түгээмэл хэрэглэгддэг овгууд ч олон байдаг. Жишээ нь: Сартуул, Тавнангууд, Шарнууд, Урианхай г.м. Мөн <u>Казах, Афганистан, Халимаг,Энэтхэг улсуудын дотор оршин суугч Уйгар Хазар, Авар, Могол зэрэг харьжсан монгол угсаатнуудын дунд</u> САРТ овогтон түгээмэл байдаг билээ. Орос, Дундад Ази болон баруун монголд буй Сарт овог, Сартагтайн ... /суваг/... гэх нэртэй холбоотой газар усны нэрний зарим нь эрт цагийн Бат Хааны хүү Сартагтай баатарын алдар нэр, үйл хэрэг, ураг овгоос үүдэлтэй байж ч мэдэхийг бодууштай.
== Сартуул овог өнөө үед ==
'''Дөрөв: Халх Сартуул овгийг үүсгэн бүрдүүлж буй голлох зарим дэд овгуудын гарвал, онцлогоос цухас дурьдвал:'''
Сартуул нь угсаатны бүтэц, ухамсар, соёл-урлаг, зан үйл, хэл аман аялгуугаараа Халх ястны томоохон салбар овогт хамрагдах бөгөөд 1990-ээд оноос хойш "Сартуул ястан" гэж хүчээр нэршүүлэх оролдлого хийж буй нь угсаатны хүчирхийллийн нэгэн ноцтой хэлбэр мөн буйзаа. Баримтаас дурдахул, 2010 оны хүн амын Улсын нэгдсэн тооллогоор хүн амынх нь 99-өөс дээш % нь халх ястан гэж өөрсдийгөө ухамсарлан үзэж албан ёсоор бүртгүүлсэн 4 аймгийн 1 нь өөрсдийгөө халх сартуул гэж нэрлэгсэд голлон амьдардаг Завхан аймаг байна (бусад нь: Баянхонгор, Дундговь, Өвөрхангай). Тэгсэн мөртлөө <<Монгол Улсын хэмжээгээр Сартуул ясны хүний тоо 1540>> гэж тэмдэглэжээ. Энэ 1540 гэдэг тоо бол зөвхөн ийм ургийн овогтой хүний тоо төдийхөн болохоос Сартуул ястай хүний тоо биш юм. Тухайлбал, Боржигин, Салжиуд, Бэсүд, Жалайр, Элжигин, Хатигин, Хотогойд, Хиргис, Олхонуд, Алаг адуун гэдэг ургийн овогтой хүмүүсийг "Боржигин ястан, Салжиуд ястан, Бэсүд ястан, Жалайр ястан, Элжигин ястан, Хатигин ястан, Хотогойд ястан, Олхонуд ястан, Алаг адуун ястан, Хиргис ястан" гэж хүчээр нэршүүлэхтэй утга ижил болой. Энэ мэтээр ургийн овгийг ястны нэр болгож албадан нэршүүлэх үйл ажиллагаанд Халхын сурвалжит Сартуул овгийнхон өөрсдөө мэдэлгүй өртжээ. Тиймээс халх сартуул овгийнхонд "ястан" гэх бие даасан ойлголт, соёл, ухамсар сэтгэхүй лавтай 21-р зууны эхэн үед огт төлөвшөөгүй байгаа нь хүн амын тооллогын тайлангаас харагдаж буйг цаашид анхаарах нь үнэн зүйд нийцэх учиртай. Харин газар нутгийн тогтоц-уур амьсгал, аж ахуй эрхлэлтийн онцлог, овгийн бүрэлдэхүүнтэй холбоотой халхын бусад овог хэсгээс бага сага ялгаатай зүйлс байгаа нь тодорхой.
# <u>Хунтайжийнхан</u>, <u>Тайж</u>, <u>Тайжуу</u>д, <u>Тайж нар, Тавантайж, Долоонтайж, Есөнтайж, Жонон, Жонон-Тангуд</u>: Халх ястан оршин суух бүх аймаг хошуудын тайж хэргэмтэн, жонон бүгд алтан ураг болон Чингис хааны дүү нар, гарамгай жанжин, сурвалжит язгууртан, эрх мэдэлтний үр хойчис буйзаа. Тэгэхлээр Халх Сартуулын хунтайжийнхан, тайж нар, тайжууд, тайж, тавантайж, долоонтайж, есөнтайж, жонон, жонон-тангуд овгийнхон бол Чингис хааны удам Гэрсэнзийн үр хойчис мөн ажгуу. Хуучнаар Халх дөрвөн аймаг, түүний хошууд дотроос хамгийн олон алтан ургийн тайжтай нь халх сартуул овог байсан бөгөөд 20-р зууны эхэн дунд үеэс эхлэн дээр дурдсан Чингис Хааны алтан ургийн үр удам, үртэс хойчис, салаа салбарыг "боол", "харь", "муу хүмүүс" хэмээн гал голомт дээр нь эрээ цээргүй дайрч доромжилдог их хэлмэгдүүлэлт эхэлсэн байна.
# <u>Барга </u>: Эрт цагт МЭӨ lll зууны үед Хүннү улсад Баргын тэргүүн Баргажин баатар хэмээх хүн байж түүний нэрээр Баргужин аймаг байжээ. МЭ- lV зууны үед (304 он) Байгаль нуурын өмнө талд Баргужин түхэмийн хавь газарт он удаан жил нутаглаж байсан Барга баатар дайчин ноён Ойрад, Буриад, Хорид хэмээх 3 хүүтэй байжээ. Ахмад хүү Ойхадыг Алтай, Хангай тийш мал маллуулж нутаглуулжээ. Хоёр дахь хүү Буриадыг Байгаль нуурын цаад тал дахь Зүлэг гол “Лена мөрний эх Баргулинский ” хэмээх газар загас бариулж, ан агнуур хийлгэж суурьшуулжээ. Буриад нь 2 хүүтэй болж ахмадыг нь Ихрээд бөгөөд тэр 8 хүүтэй. Удаах хүү Булгад нь 9 хүүтэй болж Ихрээд 8 эцгийн овог, Булгадаас 9 эцгийн овог үүсчээ. Бага хүү Хоридой бол уул нутагтаа сууж Бэтээгийн гаралтай Баргужин төхүмийн эзэн Баргудай мэргэний охин Баргужин гуайтай гэрлэж Алунгуа хэмээх ганц охинтой болжээ. 2-р гэргий Шаралдайгаас Галзууд, Хуасай, Хөвдүүд, Шарайд, Гучид хэмээх 5 хүүтэй болж, 3-р гэргий Наадайгаас Харгана, Худай, Бодонгууд, Батнай, Цагаан, Хальбин тэргүүтэй 8 хүүтэйгээс Хайтан(хотон) Согд(Чанад) хэмээх 2 хүү нь Байгалийн цаад Буриад нар лугаа нийлээд явсан байна.” Согд буюу Чанад хэмээх нь Дундад Азийн Сартуулыг Европчууд тийнхүү нэрлэдэг бөгөөд ямартайч Байгаль нуур, Енисей мөрний орчимд нутаглан байх олон овог аймгуудын нэг болох Баргу, Сарт нар Хүннүгийн хойч үе Телегийн олон аймгуудын нэгээхэн хэсэг юм. Баргажин баатараас Баргу, Барга, Баргудай, Бага ба Их барга, Үхэр барга зэрэг маш олон үржвэр овог салаалан гарсан байдаг. Монголчуудын нэн эртний соёл, түүний өнөөгийн залгамж нь Согд, Сарт-тай гүний холбоотой аж.
# <u>Алаг адуун</u>: Монгол Дарлекин аймгуудаас гаралтай МЭ-Vll зууны үед Байгаль нуур, Енисей мөрний сав газар, Дархад нутагт Нанхиадаар БО-МА “ алаг адуутан, алагчин” нэрээр мэдэгдэж байсан бөгөөд Баргу, Урианхай нартай салшгүй холбоотой эртний овог юм. Түүнчлэн, Алаг адуун нарын гол ундаа нь гүүний сүүгээр айраг исгэж уух бөгөөд тэдний энэ мэт адууны соёл нь уг язгуураасаа уул тайгын хүмүүс биш тал нутгаас ойн гарсан хүмүүс гэдгийг нь гэрчлэх аж. "Лу.Алтан товч" сударт Зүчи ойн иргэдийг дагуулахад алаг адуун нар төв монгол руу татагдан ирсэн бололтой мэдээ бий. Алаг адуун, алаг адуут, алаг адуутан нь халх сартуул овгийн дунд зонхилдог дэд овог бөгөөд Дархад, Буриадуудын дунд алаг адуутан овог тохиолддог байна. Мөн Хуучнаар Халхын Засагт Хан аймгийн Олхонуд гурван хошууны хүн амын дотор алаг адуутан овог ноёлог байр суурьтай байсан аж. Энэ овог нь зарим газар алаг морьтон гэдгээр байгаа нь язгуур нэг бөгөөд сурвалжийн мэдээгээр 30 гаруй мянган алаг голдуу адуутай /мөн 3 мянга гаруй алаг морьтой цэрэгтэй/ томоохон аймаг байснаас үзвэл нэн эртний тотем болон аж ахуйн онцлог маягаар үүссэн нэр бололтой. Түүнчлэн, Хүннүгийн Модун Шаньюгийн цэргийн армид цөөн тооны Алаг морьтой цэрэг, баатрууд байсан тухай эртний хятад сурвалжийн мэдээг ч анхааран үзүүштэй.
# <u>Урианхай</u>: Эртний Эргүнэ күнгээс гаралтай овог аймгуудаас салбарлан гарч улмаар МЭӨ Vl- МЭ Xll зууны үед ойн ба талын Урианхай гэж 2 хэсэгт хуваагдаж байв. Их Монгол улсын үед тэдний харьяанд орж дангаараа 4000 т зохиож байжээ. XlY-XYl зууны үеээс зүүн Монголын 6 түмний нэг болж Гэрсэнзийн мэдэлд очиж улмаар 7 хүүдээ газар нутгийн өмч хуваахад түүний отгон хүү Саму Буймагийн мэдэлд очиж улмаар баруун тийш Хангай,Алтай хавьд суурьшин Засагт ханд харьяалагдах болсноор Халх Сартуул овгийг бүрдүүлэх дэд овог болжээ. Урианхайгаас Урианхан, Их ба Бага урианхан зэрэг үржвэр овгууд үүсчээ. Халх Урианхайг Зэлмэн Урианхай ч гэж нэрлэдэг.
# <u>Шарнууд</u>: Эрдэмтэд, судлаачдын үзсэнээр угсаа гарлын хувьд Ойн иргэнтэй салшгүй холбоотой бөгөөд 1207 онд Зүчи ойн иргэнийг эзлэх үед Шарнууд, Харнууд, Сөнөд, Урад, Барнууд, зэрэг овогууд Шишгэд гол, Улаан тайга, Хөвсгөл орчмоор ирж нутаглах болсон байна. Овогийн уг нутаг нь Байгаль нуур орчим байжээ.
▲Халх Сартуул нь угсаатны бүтэц, ухамсар, соёл-урлаг, зан үйл, хэл аман аялгуугаараа Халх ястны томоохон салбар овогт хамрагдах бөгөөд 1990-ээд оноос хойш "Сартуул ястан" гэж хүчээр нэршүүлэх оролдлого хийж буй нь угсаатны хүчирхийллийн нэгэн ноцтой хэлбэр мөн буйзаа. Баримтаас дурдахул, 2010 оны хүн амын Улсын нэгдсэн тооллогоор хүн амынх нь 99-өөс дээш % нь халх ястан гэж өөрсдийгөө ухамсарлан үзэж албан ёсоор бүртгүүлсэн 4 аймгийн 1 нь өөрсдийгөө халх сартуул гэж нэрлэгсэд голлон амьдардаг Завхан аймаг байна (бусад нь: Баянхонгор, Дундговь, Өвөрхангай). Тэгсэн мөртлөө <<Монгол Улсын хэмжээгээр Сартуул ясны хүний тоо 1540>> гэж тэмдэглэжээ. Энэ 1540 гэдэг тоо бол зөвхөн ийм ургийн овогтой хүний тоо төдийхөн болохоос Сартуул ястай хүний тоо биш юм. Тухайлбал, Боржигин, Салжиуд, Бэсүд, Жалайр, Элжигин, Хатигин, Хотогойд, Хиргис, Олхонуд, Алаг адуун гэдэг ургийн овогтой хүмүүсийг "Боржигин ястан, Салжиуд ястан, Бэсүд ястан, Жалайр ястан, Элжигин ястан, Хатигин ястан, Хотогойд ястан, Олхонуд ястан, Алаг адуун ястан, Хиргис ястан" гэж хүчээр нэршүүлэхтэй утга ижил болой. Энэ мэтээр ургийн овгийг ястны нэр болгож албадан нэршүүлэх үйл ажиллагаанд Халхын сурвалжит Сартуул овгийнхон өөрсдөө мэдэлгүй өртжээ. Тиймээс халх сартуул овгийнхонд "ястан" гэх бие даасан ойлголт, соёл, ухамсар сэтгэхүй лавтай 21-р зууны эхэн үед огт төлөвшөөгүй байгаа нь хүн амын тооллогын тайлангаас харагдаж буйг цаашид анхаарах нь үнэн зүйд нийцэх учиртай. Харин газар нутгийн тогтоц-уур амьсгал, аж ахуй эрхлэлтийн онцлог, овгийн бүрэлдэхүүнтэй холбоотой халхын бусад овог хэсгээс бага сага ялгаатай зүйлс байгаа нь тодорхой. Ер нь Халхын их өргөн уудам нутагт буй бүх овгуудад ХАЛХ гэх нийтлэг шинж төлөв байвч, соёл, зан үйлийн дотоод бүтцэд нь өөр өөрийн гэсэн онцлогтой өвөрмөц элемент хадгалагдаж байдаг аж. Энэ тухай гадаад, дотоодын эрдэмтэн судлаач, аялагч жуулчид эртнээс ажиглан тэмдэглэж үлдээсэн баримт олон бий билээ. Түүнчлэн, сүүлийн үед ажиглагдаж буй нэг сонирхолтой, анзаарууштай зүйл бол Завхан аймаг хавийн Сартуул гэх ургийн овогтой хүмүүсийн цаана алтан ургийн тайж язгуур нуугдаж буй нь илэрсээр байна. Энэ нь 1918 оны хүн амын тооллогоор бүртгэгдэж, нэрс нь тэмдэглэгдсэн 1301 тайжийн үр удмынхан угсаа гарал уг шагаа сэргээж буйн шинж тэмдэг бололтой. Өөрсдийгөө "халх сартуул" гэж нэрийддэг Чингис Хааны алтан ургийн удмынхан 1930-аад оноос өдий хүртэл уг гарал, язгууртан угсаа, хэргэм зэргээ нуун далдалсаар ирсэн нь харамсалтай хэдий ч цаг үеийн шалтгаантай гашуун үнэн билээ. Үндсэндээ ХХ зууны дунд үеэс хойш Монголд үүсэн хөгжсөн Зөвлөлт багштай "Угсаатны зүйн судлал"-ын үндсэн замналыг будилуулж, үр дүнг итгэмжгүй болгосоор буй энэхүү хэрэг явдал 1930-аад оноос хойших нийгмийн өөрчлөлтийн уршигаар үүссэн айдас хүйдэс, түүхэн учирзүйтэй уг шагаараа холбоотой болох нь мэдээж хэрэг тул угсаатан судлалынхан судалгаандаа түүхийн үнэнийг эрүүл саруул ухаанаар бодитой харах учиртай юмсанж. Иймээс Халхын сурвалжит овог халх сартуул нь бусад Монголчуудтай нэгэн өвөг дээдэстэй, ураг төрлийн нандин барилдлагатай, гал голомт нэгтэй, нэг онго шүтээнтэй, им тамга, сүлд туг, дуулалтай, өөрийн гэсэн түүх, соёлын биет болон биет бус өвтэй, удам судар, уламжлалт зан заншил, ахуйн болон оюуны өв соёлоо дээдлэн уламжилсаар ирсэн баатарлаг, ажилсаг, оюунлаг, эх оронч, үндэсний үзэлтэй хүмүүс юм.
Мөн Ар Халхын тамгатай 13 хутагтын 8 нь болон Монгол Улсын түүхэн дэх эхний 2 ерөнхийлөгч нь Халхын сартуул овогтой хамаарал бүхий хүмүүс ажээ. ▼
▲Мөн Ар Халхын тамгатай 13 хутагтын 8 нь болон Монгол Улсын түүхэн дэх эхний 2 ерөнхийлөгч нь Халхын сартуул овогтой хамаарал бүхийовгийн хүмүүс ажээ.
[[Ангилал:Монгол овог аймаг]]
|
