|
}}
'''Улаан буудай''' ({{lang-la|Triticum SPP}}) нь анх [[Ойрх Дорнод]]ын [[Ливан]]ы бүс нутаг ба [[ЭфиопЭтиоп|Этиопын]]ийн өндөрлөгөөс эхлэлтэй бөгөөд харин одоо дэлхий даяар тариалдаг [[үр тариа]] юм. 2010 онд дэлхийн улаан буудайн үйлдвэрлэл 651 сая тонн байсан бөгөөд үйлдвэрлэлээрээ [[эрдэнэ шиш]] (844 сая тонн) ба [[цагаан будаа]]ны (672 сая тонн) дараа гуравт орсон байна.
Улаан буудай ньбуудайг тариалах талбайн хэмжээнхэмжээний өсөлт нь аль ч төрлийн таримал ургамлаас хавьгүй илүү байгаа. Дэлхийд худалдаалагдаг хэмжээгээрээ бусад бүх төрлийн үрийг нийлүүлснээс ч их байдаг. Ер нь улаан буудай нь хүнсний ургамлын гаралтай [[Уураг|уургынуургийн]] тэргүүлэгч эх үүсвэр. Бусад голлох таримал ургамал болох эрдэнэ шиш болон цагаан будаанаас уургийн агууламж өндөртэй. Улаан буудайн хүнсний хэрэглээ цагаан будааны дараа хоёрт орж байна. Үүнээс гадна улаан буудай нь [[цемент]]ийн үйлдвэрлэлд ашиглагдана.
Улаан буудай нь төвлөрсөн амьдралын хөгжлийн чухал хүчин зүйл болж өгсөн. Учир нь улаан буудайг их хэмжээгээр тариалж, арвин ургац хураан авах, удаан хугацаанд хадгалахад хялбар хамгийн анхны үр байсан. Улаан буудай нь [[Үржил Шимтэй Хавирган Сар]] нутагт Вавилоны болон Ассирийн хант улс г.м. хот улсуудыг үүсэхэд чухал үүрийгүүргийг гүйцэтгэсэн. Улаан буудайг боловсруулан гурил гаргаж авах ба энэ нь [[талх]], [[гоймон]], [[жигнэмэг]], [[бялуу]], төрөл бүрийн [[нарийн боов]], боорцог гэх мэтийн гол түүхий эд болдог. Мөн улаан буудайг [[шар айраг]] исгэх болон [[архи]], [[виски]], [[спирт]], [[биотүлш]] зэргийг үйлдвэрлэхэд ашиглана.
Улаан буудайг малын тэжээлийн зорилгоор хязгаарлагдмал хэмжээгээр тариалах ба иш, дэрсийг нь барилгын материал болгон дээвэр хийх зэргээр хэрэглэдэг. Улаан буудайн үрийг хальслан цагаан гурил гарган авахаар [[эндосперм]]ийг ялгадаг. Үлдэгдэл нь [[хивэг]] ба [[үр хөврөл]] байдаг. Үр бүтнээрээ [[витамин]], [[минерал]], [[Уураг|уургынуургийн]] өндөр агууламжтай эх үүсвэр бол, хальсалсан тохиолдолд дийлэнх нь [[цардуул]] болдог.
==МанайМонгол орондУлсад тариалдаг сортууд==
МанайМонгол орныУлсын цаг агаарын болон хөрсний нөхцөлд тохирсон хэд хэдэн төрлийн сортуудыг тариалж байна. Үүнд: [[Дархан-165]], [[Бурятская-34]], [[Дархан-74]], [[Дархан-131]], [[Дархан-173]], [[Халхгол-1]], [[Орхон (улаан буудай)|Орхон]], [[Дархан-106]], [[Алтайская-50]], [[Сэлэнгэ (улаан буудай)|Сэлэнгэ]], [[Дархан-47]], [[Дархан-34]], [[Дархан-166]], [[Дархан-144]] зэрэг сортууд багтана. Селекцийн үзүүлэх болон үндсэн сорилтондсорилтод орж байгаа сортуудаас [[буудайн ишний зэв]] өвчин тэсвэрийн талбайн үнэлгээгээр Дархан-72 сорт гойд тэсвэртэй, Дархан-165, Бурятская-34 сортууд тэсвэртэй, [[альтернариоз]] өвчин тэсвэрлэлтээр Дархан-74, Дархан-131, Дархан-173, Халхгол-1, Орхон, Бурятская-34 сортууд, [[септориоз]] өвчин тэсвэрлэлтээр Дархан-106, Дархан-74, Орхон, Халхгол-1 сортууд тэсвэртэй сортоор шалгарсан байна. [[Маркер ген]] бүхий донор сортуудаас Kern Lr47 Yecora Rojo Yr36/Gpc-B1 сорт манай оронд тохиолдох зэв өвчний рассад гойд тэсвэртэй, Anza Lr 37, Yr 17, Sr 38 тэсвэртэй сорт байна. Anza Lr 37, Yr 17, Sr 38 сорт ургац болон ургацын бүтцийн үзүүлэлт багатай, Yecoro Rojo Yr36/Gpc-B1 сорт ургац болон бүтээгдэхүүнт чанар өндөртэй байна. [[Донор]] сортын үрийг үржүүлж 11146 ш үртэй болсон нь цаашид селекцийн ажилд өргөн ашиглах боломжтой юм.
[[Маркер ген]] бүхий донор сортуудаас Kern Lr47 Yecora Rojo Yr36/Gpc-B1 сорт манай оронд тохиолдох зэв өвчний рассад гойд тэсвэртэй, Anza Lr 37, Yr 17, Sr 38 тэсвэртэй сорт байна. Anza Lr 37, Yr 17, Sr 38 сорт ургац болон ургацын бүтцийн үзүүлэлт багатай, Yecoro Rojo Yr36/Gpc-B1 сорт ургац болон бүтээгдэхүүнт чанар өндөртэй байна. [[Донор]] сортын үрийг үржүүлж 11146 ш үртэй болсон нь цаашид селекцийн ажилд өргөн ашиглах боломжтой юм.
== Хүнс ==
|
