Баянхайрхан сум: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
б Лхамо (яриа)-н хийсэн засваруудыг Kolega2357-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ. |
Баянхайрхан сум |
||
Мөр 1:
Баянхайрхан сум 1931 онд Хөвсгөл аймгийн харьяанд байгуулагджээ. Хуучны Засагт хан аймгийн Эрдэнэдүүрэгч засгийн хошуунаас үүсэлтэй. Тус хошуу нь 1924 онд Дэлгэр хан уулын хошуу хэмээн нэрээ өөрчилсөн. 1924 онд хуралдсан Дэлгэр хан уулын хошууны “Жинхэнэ ард”-ын анхдугаар хурлаар эл хошууны засаг захиргааны зохион байгуулалтыг Монгол Улсын анхдугаар үндсэн хуульд заасан нутгийн захиргааны дүрэм ёсоор өөрчлөн байгуулсан бөгөөд чингэхдээ 50 өрхийг нэг баг, 150 өрхийг нэг сум болгожээ. Ийнхүү Дэлгэр хан уулын хошуу нь дотроо Баян, Баян-Уул, Баянзүрх, Цэцэрлэг, Рашаант, Жаргалант, Бүрэн, Чандмань, Буянт, Дадал, Цогтой, Эрдэнэ-Уул, Наран, Цэцэн, Агьт зэрэг 15 сум 53 багт хуваагдсан байна.
1931 он хүртлэх Монголын засаг захиргааны бүтэц нь арван гэр, сум, хошуу, аймаг гэсэн зохион байгуулалттай байсан бол 1931 оны өөрчлөлтөөр баг, сум, аймаг гэх зохион байгуулалттай болжээ.
1923 оны үеийн сумд 150 цэргийн насны эрчүүдийг нэг сум хэмээдэг байсан бол 1931 оны сумд нь Хангай газар 600 цэргийн насны эр, говь газар 400 цэргийн насны эр байсан мөн 1923 оны сумд таван арван гэр нийлж нэгэн сумыг бүрэлдүүлж байсан бол 1931 оны сумд хэд хэдэн багаас бүрэлдэх болсон, 1923 оны 2-3 сумдыг нэгтгэн 1931 оны сумдыг байгуулсан байдаг. Тэгэхээр 1923-1931 оны хооронд одоогийн сумд байгуулагдаагүй бөгөөд харин зарим нэгэн бага сага өөрчлөлт, мөн нэрийдлэгүүд нь л өөрчлөгдсөн гэж хэлж болохоор байна.
1921-1930 онуудын үед хийгдсэн бэлтгэл ажил хангагдсан гэж үзэсний үндсэн дээр 1930 оны XII сард хуралдсан МАХН-ын анхдугаар бага хурал, мөн оны V сарын 21-нд хуралдсан БНМАУ-ын улсын бага хурлын тэргүүлэгчдийн XVIII бага хурлаас тогтоол гаргаж, тус улсын засаг захиргааны зохион байгуулалт нь өнөөгийн шаардлагыг хангахгүй байна гэж үзээд тус улсын нутаг дэвсгэрийг шинэчлэн зохион байгуулах тухай заасан байна. Тухайлбал, 1931 онд хуралдсан улсын XVI бага хурлын тогтоолд “… одоогийн нутгийн байгуулалт хязгаар хил нь хуучны феодалын эзэмшсэн үлдэгдэл дүрс даруй мөн болж, улсын байгуулалт нийгэм журмын бөгөөд төлөвлөгөө бүхий ёсоор өөрчлөн шинэтгэхэд үл тохирно. Аж ахуйн талаар бөөгнөрсөн хэсэг анги болж үл чадсаар газар орны ба байгалийн дүрс чанарт үл тохирон засаг захиргаа болон аж ахуйн талаар захирах удирдах явдалд үл нийцэлдэх хийгээд тоо бүртгэлийн явдлыг гүйцэтгүүлэхийн аргагүй болжээ. Бас ч аймгуудын хил нь өргөн уудам болох учир уг хэрэгт тохиромжгүй байдлыг үзүүлж гагцхүү илүү шатууд бий болж, ардуудыг албан газруудаас хөндийрүүлэн холдуулж, овог угсаагаар цөөн болох ард олны захиргааны ба орон нутгийн байгуулалтанд хэрхэвч тус дөхөм үл болно. Эдгээр зүйлүүд хамтарч ирсээр таван жилийн төлөвлөгөө бүхий үесийн эхэн ба хамтралын ажлыг хөгжүүлэхэд тус улсын анги нутгийг шинээр хуваарилах явдал чухал зорилт болсон байна.” гэжээ.
Тэрчлэн мөн оны V сарын 21-ний өдрийн тогтоолын 7-р зүйлд зааснаар “… Монгол улсын нутаг дэвсгэрийг аж ахуйн талаар бүрэн бүтэн захирах засаг захиргаа ба эдийн засгийн хуваарь бүхий 13 тооны анги нутгийг байгуулах, оршин суугаа хүмүүсийн тоо ба аж амьдралын хийгээд дэвсгэр газрын хэмжээ зам тээвэр зэрэг байдлыг харгалзан хошуудыг устгаж сумуудын байгуулалтыг өөрчлөн өрх хангайд 600-аас дээш, дундад бэлчээрийн газарт өрх 300-аас дээш нэг сум болгож засаг захиргааны нэгж байгуулна.” гэж заасан байна.
Энэхүү заалт шийдвэр ёсоор 1930 оны II сард БНМАУ-ын бага хурлын тэргүүлэгчдийн V хурлаар шинэ аймгууд байгуулах шийдвэр гаргасны дагуу Намын төв хорооны төлөөлөгч Цэрэндорж нарын удирдлагаар сумдын ардын хурлуудыг хуралдуулан 1931 оны IV сарын 15-нд Дэлгэрхан уулын хошууг татан буулгаж эл хошууны 15 сумыг нэгтгэн Баянхайрхан, Баян-Уул, Цэцэрлэг, Цагаан-Уул, Бүрэнхаан сумдыг байгуулан Хөвсгөл аймагт харьяалуулжээ. Баянхайрхан сумыг Дэлгэрхан уулын хошууны Баян, Наран, Цэцэн гэсэн гурван сумыг нэгтгэн байгуулжээ. Учир иймд бид 1931 онд Дэлгэрхан уулын хошууг татан буулгаж Баян, Наран, Цэцэн зэрэг сумдыг нэгтгэн нэгэн сум байгуулснаа Баянхайрхан хэмээн нэрлэсэн тул манай сум 1924 онд бус 1931 онд байгуулагдсан бөгөөд өдгөө 90-н жил бус 83 жилийн ой тохиож буй мэт санагдана.
Баянхайрхан сум анх үүсэн байгуулагдсан 1931 оны үед Дүнгээгийн өврийн Хэрсэн чулуу гэдэг газар төвлөрч дотроо 7 багт хуваагддаг байжээ. Үүнд:
1-р баг: Дүнгээгийн өвөр
2-р баг: Төөнтийн ам
3-р баг: Хөх шарт
4-р баг: Минжийн хойд тал
5-р баг: Асгатын өвөр
6-р баг: Могой, Аргалант
7-р баг: Уст бүрд эд болно. Сумын төв нь улаан туг бүхий 5-6 гэрт байрлаж үйл ажиллагаа явуулдаг байсан аж. Өнөөгийн сумын төв буй газрыг Сөлийн бэлчээр гэдэг байсан бөгөөд энэ газар суурьштлаа нэлээд хэдэн удаа Хэрсэн чулуу, Овоотын гэзэг, Хужиртын булаг зэрэг газар суурьшин байгаад 1940-өөд оны үеэс одоогийн газартаа байршин Алтанбулаг хэмээн нэрийдэгдэх болжээ. Анхны суман даргаар С.Ламжав гэдэг хүн байжээ.
1941 онд нутгийн захиргааны дүрэмд өөрчлөлт оруулах тухай хууль тогтоомж гарч уг тогтоол ёсоор нутаг ойр зарим нэгэн сумдыг өөр аймагт шилжүүлэн өгөхөөр болжээ. БНМАУ-ын бага хурлын тэргүүлэгчдийн 81-р тогтоолоор Хөвсгөл аймгийн Баянхайрхан сумыг Завхан аймагт шилжүүлэн өгөх тухай шийдвэр гарч улмаар Завхан аймгийн захиргааны даргын сум шилжүүлэн авах 1942 оны I сарын 17-ны өдрийн 13-р тогтоолын дагуу Баянхайрхан сум Завхан аймагт шилжиж иржээ. Энэ үед Баянхайрхан сум 6 баг, 638 өрх, 1928 хүн амтай, тэмээ 445, адуу 5882, үхэр 5247, хонь 48214, ямаа 12647 бүгд 71990 толгой малтай байжээ.
{{Завхан}}
| |||