Эволюци: Засвар хоорондын ялгаа

[[File:CollapsedtreeLabels-simplified-bxr.svg|thumb|340px800x800px|«[[Амьдарал|''Амьдаралы'']]ы''н мод''»|alt=life three]]

'''Эволюци''' нь нэг үеэс дараагийн үед шилжих [[удамших хувьсал]] юм. "Evolutio" гэдэг нь дээшлүүлэх, дэлгэрүүлэх гэсэн утгатай латин үгнээс улбаатайгаралтай. Эволюци хэмээх нэр томъёог анх 1762 онд [[Швейцари]]йн эрдэмтэн Шарль Боннэ хэрэглэжээ. Эволюцийн онолыг анх 19-р зууны үед [[Англи]]йн эрдэмтэн [[Чарльз Дарвин]] боловсруулжээ. Орчин үед эволюцийн онолын судалгаа макроэволюц, микроэволюц гэсэн үндсэн хоёр түвшинд явагдаж байна. Шинэ зүйл үүсэн бүрэлдэхэд хүргэдэг популяцийн генетик, экологийн эргэлт буцалтгүй өөрчлөлтийн тухай ойлголтыг микроэволюц гэдэг. Харин макро эволюци нь зүйлээс дээшхи, баг, овог, төрөл гэх мэт ангилал зүйн нэгжүүдийн үүсэл, хөгжил, өөрчлөлттэй холбоотой эволюцийн үйл явц юм. Биологийн эволюц нь нийгмийн эволюциэс дараах 3 шинжээрээ ялгаатай. Үүнд:

Энэ санамсаргүй өөрчлөлт ашигтай байвал дараачин үе удамд дамжин цаашид тухайн өөрчлөлтийг агуулсан амьтад бусдаасаа давуу боломжтойгоор үржиж, үр төлөө үлдээснээр цаашид улам төгөлдөрждөг. Иймээс эволюцийн эх үүсвэр нь генийн өөрчлөлт буюу мутаци

Микроэвоюцийн үр дүнд шинээр зүйл үүсдэг бол үүнээс цаашлаад ангилал зүйн илүү том бүлгүүд үүсэх нь макроэвоюцийн үр дүн байдаг. Мөн үр дүнг нь хэлбэрийн хувьд үсрэнгүй зохилдлогоо ароморфоз (фотосинтез), тухайлсан зохилдолгоо идиоадавтаци (анашийн хүзүү уртсах), буцаж энгийнших дегенераци (сохор номингийн нүд үгүй болох) гэж авч үздэг.

Байгалийн шалгарал нь тогтворжуулагч, сарниулагч, нэг тийш чиглэсэн гэсэн гурван үндсэн хэлбэр байдаг. Хэрэв дундаж үзүүлэлттэй амьтанд амьд үлдэж үр удмаа үлдээх илүү боломж олдож байвал энэ нь тогтворжуулагч шалгарал юм. харин үүний эсрэг дундажийн хоёр захын үзүүлэлт бүхий амьтаныг эвээживээж байвал сарниулагч, зөвхөн нэг чиглэлдэх хэлбийлтийг эвээж байвал чиглүүлэх шалгарал юм.

Конвергенц (ижилсэх).Удам төрлийн хувьд ойрын холбоогүй,ангилал зүйн янз бүрийн бүлэг,нэгжид хамаарах амьд бие махбодод бие биеэс үл хамааран адил төстэй шинжүүд макроэволюцийн явцад үүсэхийг конвергенц буюу шинж тэмдгийн хувьд ижилсэх хувьсал гэнэ.Амьдралын адил төстэй орчинд дасан зохицох,байгалийн шалгарлын чиглэл төстэй байсан зэргээс шалтгаалж амьд бие махбод шинж тэмдэг буюу дасан зохилдлогооны хувьд ийнхүү ижилсдэг. Амьтны аймгийн 2 өөр хүрээнд багтдаг сохор номин,хүн хорхой хоёр газар малтахад гойд зохицсон хүчирхэг урд мөчөөрөө тун төстэй.Өөр өөр ангид хамаарах аврага загас,халим,далайн гахай,загасан гүрвэл зэрэг нь усан орчинд амьдрах болсонтой холбогдон биеийн хэлбэрээрээ аварга загастай мөн л ижилссэн байна.Бас амьдралын дотоод үйл ажиллагааны шинж тэмдгээрээ төсөөтэй болдог. Конвергенц-латин хэлний “convergere”-ойртох,ижилсэх гэсэн үгнээс гаралтай. Усанд даарч хөрөхөөс хамгаалж,арьсан дороо их өөхөлдөг зохилдлого халим,сэлүүр шийртэнд адилхан байдаг.Ууттан болон ихэст сүүн тэжээлтнүүд бие биеэс үл хамааран, адил төстэй болжээ. Дивергенц (салан холдуулах).Энэ нь шалгарлын замаар шинж тэмдгүүд салж холдох үйл явц юм. Амьдрах орчны нөхцлийн янз бүр байдал нь дивергенц явах үндсэн хүчин зүйл болно.Дивергенц нь конвергенц ийн эсрэг үзэгдэл юм.Дивергенцийн үр дүнд зүйлээс баг хүртэлх ангилал зүйн бүлгүүд шинээр үүсэх боломжтой. Дивергенц – Латин хэлний “divergere” –холдох салах гэсэн үгнээс гаралтай. Параллелизм (зэрэгцэн хөгжих).Нэг ерөнхий өвөгтэй,удам төрлийн хувьд ойр зүйлүүд амьдрах орчны адил төстэй нөхцөлд амьдрах болсонтой холбогдон шинж тэмдгийн хувьд бие биеэс үл хамааран,ижилсэх үзэгдлийг параллелизм буюу зэрэгцсэн хувьсал гэнэ.Зэрэгцсэн эволюцийн жишээ байгальд нэн элбэг.Тухайлбал,ургамлын хатуулаг хэсгээр хооллохтой холбогдон мэрэгчид,туулай хэлбэртний шүдний хөгжил бие биеэс хамаарах байдлаар зэрэгцэн явсны эцэст , хэлбэр бүтцийн хувьд тун адил төстэй болсон байдаг.Далайн муур,далайн морь,далайн хаванд адилхан сэлүүр үүссэн нь усан орчинд шилжин амьдрах болсонтой холбоотойгоор зэрэгцсэн хувьсал явагдсаны үр дүн болно.Ийнхүү байгалийг шалгарал адил чиглэлд үйлчилснээр эволюци нэг шугамаар зэрэгцэн явж бие биеэс үл хамааран адил төстэй шинжүүд хөгждөг. Параллелизм – Грек хэлний “parallelismos” -зэрэгцэх,хослох гэсэн үгнээс гаралтай.Эволюци

Микроэвоюцийн үр дүнд шинээр зүйл үүсдэг бол үүнээс цаашлаад ангилал зүйн илүү том бүлгүүд үүсэх нь макроэвоюцийн үр дүн байдаг. Мөн үр дүнг нь хэлбэрийн хувьд үсрэнгүй зохилдлогоо ароморфоз (фотосинтез), тухайлсан зохилдолгоо идиоадавтаци (анашийн хүзүү уртсах), буцаж энгийнших дегенераци (сохор номингийн нүд үгүй болох) гэж авч үздэг.

=== Эволюцийн үр дүн===