Саха ястан: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Мөр 7:
|нутаг_орон = Дэлхий даяар — '''480 мянга'''. Үүнээс:<br>{{RUS2}} — 478,085 ([[2010]])<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref><br>
* [[Зураг:Flag of Sakha.svg|20px]] [[Саха орон|Саха]] ([[Бүгд Найрамдах Саха Улс|БНСахУ]]) — 466,492<br>
{{CHN}} — 2,820 (2010) <ref>{{cite web|url=http://www.wanmin.org/minzu/yakut.htm|title=Yakuts in China|publisher=|accessdate=18 March 2015}}</ref> <br>
{{KAZ}} - 415 (2009) <ref>{{cite web|url=http://abai.kz/post/view?id=472.htm|title=Қазақстан 2009 жылы|publisher=|accessdate=18 March 2015}}</ref> <br>
|хэл_аялгуу = [[саха хэл]], [[орос хэл]]
|бичиг_үсэг = [[кирил үсэг]] (1939 оноос)
|шүтлэг = [[Үнэн алдартны шашин|Үнэн алдартны]] [[христийн шашин]],<br>байгаль ертөнцийн бишрэлт «Ай» үзэл
|ойр_төрөл = [[долган ястан]]
|хэл_угсаа = [[түрэг угсаатан]] ([[түрэг хэлний бүлэг|түрэг төрлийн хэлтэн]])
|дотносол =
}}
'''Саха''' ('''Якут''') — [[Орос]] улсын [[Саха]] оронд амьдардаг [[түрэг]] хэл-угсааны '''[[ард түмэн]]''', 500 мянган хүнтэй '''[[ястан]]'''.
==
[[Сахагаар]] Саха, дуудлага нь [сахаа], олон тоонд Сахалар, Урааҥхай Сахалар - энэ нь [[монголоор]] «[[Урианхай]]н зах хязгаар» гэсэн утгатай, [[оросоор]] '''Якут''', дуудлага нь [якуут], олон тоонд якуты, [[англиар]] олон тоонд Yakuts, [[буриад кириллээр]] '''Яхад''' - - энэ бол [[худам монгол]] «jaqa» (кириллд «зах») гэдэг үгний гажуу «ях» + монгол ''-д'' бүтээвэр юм, хожим олон тоонд яхадууд гэсэн.
== Түүх соёл ==
[[Зураг:Yakut-Migration-Map.jpg|thumb|180px|Якутын нүүдэл]]
[[Зураг:Якуты.jpg|thumb|180px|Якут омог. 19-р зуун]]
[[Зураг:Ohuokhai.jpeg|thumb|180px|«Олонхо» наадам]]
=== Уг гарвал ===
Олон эрдэмтэн саха (якут) ардыг 8-12-р зууны үед [[Байгал нуур]]аас умарш нүүж [[Лена]], [[Алдан]], [[Вилюй]]д хүрч ирсэн гэдэг.
Домогт өгүүлсэнээр, саха (якут)-гийн дээд өвөг нь [[Лена]] мөрнийг уруудан мал маллахад тохирможтой [[Туймаада]] хөндийд нутаглан суусан ба одоо энд [[Якутск]] хот байна. Тэр домогт [[Эллей Боотур]] (баатар), [[Омогой Баай]] (омгийн баян?) нар толгойлж байсныг дурджээ.
Якутууд бусад [[түрэг угсаатан|түрэг]] угсаатнаасаа илүү [[монгол төрхтөн|монгол төрх]]тэй. 94% ''N1c'' ген илрэх бөгөөд 1300 жилийн өмнөөс якут түмэн ийм гентэй байсан. R1, C ген мөн таарна. <ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12942782 MtDNA and Y-chromosome lineages in the Yakut popu… [Genetika. 2003] — PubMed ]</ref><ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18610830 The origin of Yakuts: analysis of Y-chromosome haplotypes]</ref> ''N1c'' ген якутаас гадна фин (68%), балт (41%) удмурт (56%) түмэнд их хувьтай тохиодог.
=== Түрүү үе ===
Сахачууд нутгийн [[эвэнх]], [[эвэн]] нартай бага зэрэг холилдсон ба ангийн үсний татвар нэхсэн хазаг оросын нэвтрэлтийг 1634-1682 онд эсэргүүцэн тэмцэж байсан ч зэр зэвсэг муугийн тул ихэд алуулан эвлэрч Оросын харьяанд оржээ.
Өмнөд нутагт үхэр, адуу малладаг бол умард нутгийн загасчин, гөрөөчин нь урцанд амьдардаг байв. Амьтны арьс үсээр хувцас хийж өмсжээ.
Алтны эрэл, Транс-Сибирийн төмөр зам тавигдсан, 20-р зууны аж үйлдвэржилтээр оросууд Сахад их ирж суусан.
18-р зуунд ихэнх саха (якут) хүн христэд итгэдэг болж цөөн хэсэг нь уламжлалт бөө мөргөлтэйгээ үлджээ.
19-р зуунаас сахад уран зохиол хөгжиж, ардын ухамсар сэргэжээ. 1922 онд ЗХУ-ын харьяанд өнөөгийн хил хязгаар бүхий Саха орон байгуулагдсан. Оросын иргэний дайны үед Якутск цагаан цэргийн хяналтанд байж байгаад улаан цэрэгт дийлдэж Зөвлөлт Социалист Автономит Бүгд Найрамдах Якут Улс нь Зөвлөлт Оросын харьяанд хамаарчээ.
=== Орчин үе ===
ЗХУ-ын үед якут хүний эрх хэмжээ буурч хүн амын тоо олигтой өсч чадаагүй, мөн Саха оронд эзлэх хувь буурчээ.
1992 онд шинэ ОХУ-ын бүрэлдэхүүнд Бүгд Найрамдах Саха Улс (БНСахУ) болон зэрэг ахиж, саха хэл орны албан хоёр хэлний нэг болж, саха ястны эрх суурь дээшилсэн байна. Мөн оросууд орхин нүүх болж Саха оронд саха хүний эзлэх хувь 50% хүртэл сэргэж өсөөд байна.
== Газар зүй ==
[[Зураг:Ил Күнэ - День государственности Республики Саха 48.jpg|thumb|150px|«Ил Күнэ» баяр]]
[[Зураг:Tues.jpg||thumb|150px|сав суулга]]
{| class="wikitable"
|-
! Орон нутаг
! Хүн ам
|-
|{{RUS}} ([[2002]])<ref name="demoskop">{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php?reg=0|title=Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России|publisher=Демоскоп Weekly|accessdate=2009-03-13|archiveurl=http://www.webcitation.org/65In1iAwY|archivedate=2012-02-08}}</ref>
|align="right"|443 852
|-
|style="text-indent:40pt;"|[[Саха орон]]
|align="right"|432 290
|-
|style="text-indent:40pt;"|[[Хабаровскийн хязгаар]]
|align="right"|1 454
|-
|style="text-indent:40pt;"|[[Москва]]
|align="right"|1 448
|-
|style="text-indent:40pt;"|[[Красноярскийн хязгаар]]
|align="right"|1 368
|-
|style="text-indent:40pt;"|[[Эрхүү муж]]
|align="right"|992
|-
|style="text-indent:40pt;"|[[Санкт-Петербург]]
|align="right"|847
|-
|style="text-indent:40pt;"|[[Приморийн хязгаар]]
|align="right"|703
|-
|style="text-indent:40pt;"|[[Новосибирск муж]]
|align="right"|473
|-
|style="text-indent:40pt;"|[[Магадан муж]]
|align="right"|469
|-
|{{UKR}} ([[2001]])<ref name="Ukr2001">{{cite web|url=http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/nationality_popul1/select_51/?botton=cens_db&box=5.1W&k_t=00&p=125&rz=1_1&rz_b=2_1%20&n_page=6|title=Распределение населения по национальности и родному языку|publisher=Государственный комитет статистики Украины|accessdate=2009-03-13|archiveurl=http://www.webcitation.org/65In3HxbJ|archivedate=2012-02-08}}</ref>
|align="right"|304
|-
|{{KAZ}} ([[2009]])<ref name="Каз2009">[http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009.] ([http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9D%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.rar Национальный состав населения].rar)</ref>
|align="right"|119
|}
Мөн [[Америк]], [[Канад]], [[Их Британи]], [[Герман]], [[Швед]] зэрэг оронд цөөн тоогоор амьдардаг.
== Зургийн цомог ==
{{Commonscat|Sakha peoples}}
{{Gallery
| title =
| width = 140
| height = 180
| lines = 2
| File:Yakut_Sakha_hunter.jpg|анчин
| File:Sakha boy.jpg|хөвүүн
| File:Sakha beauty.jpg|хүүхэн
| File:Ammosov MK.jpg|төрийн зүтгэлтэн
}}
==Мөн үзэх==
| |||