Зөвлөлт Холбоот Улс: Засвар хоорондын ялгаа

|богино_нэр =Орос

|далбааны_зураг =Flag of the Soviet Union.svg

|сүлдний_зураг = Coat of arms of the Soviet Union.svg

|уриа =

 

=== Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах улсуудын нэгтгэл ===

Орос, Украйн, Белорусс, Кавказын холбооны улсуудын (хожим 1936 онд Азербайжан, Армян, Гүрж болон салсан) 1922 оны 12-р сард байгуулсан гэрээгээр Орос улс нь Олон үндэстэн ястны бие даасан, зөвлөлүүдийн засаглалтай улсуудын холбоо буюу ЗСБНХУ байгуулагдав.

 

 

=== Сталины дэглэм ===

 

[[Владимир Ильич Ленин]] нас барсны дараа 1920-д оны дундуур засгийн эрхийн төлөө тэмцэл хурцдан [[Иосиф Сталин|Сталины]] ганцаар дарангуйлах дэглэм тогтож засгийн эрх нэг хүний гарт төвлөрчээ. Энэ үед хэрэгжиж эхэлсэн Шинэ эдийн засгийн бодлого самуурч хүнд үйлдвэржих, хүчээр хамтралжуулах үйл явцаар солигдов. Төрийн бүтэц, үүргийг коммунист нам дангаар гүйцэтгэж нэг намын, нэг хүний удирдлага ноёрхлоо. Бүх орон даяар хэт төвлөрсөн удирдлагатай цэргийн (дотоод яамны) хяналтат систем тогтов. 1934 оноос улс төрийн хэлмэгдүүлэлт эхэлснээр мянга мянган авьяаслаг сэхээтнүүд, цэрэг, улс төр, урлаг соёлын зүтгэлтнүүд хилсээр гүтгэгдэн цаазлуулж бөөнөөр хорих хөдөлмөрийн лагер [[гулаг]] руу зуу зуун мянгаараа илгээгдэж нийгмийн бүх давхарга айдаст автан социалист үзэл санаа, [[коммунизм]]ын гэрэлт ирээдүйд итгэх итгэл алдарч эхлэв.

 

1941 онд [[фашизм|Фашистын]] Герман итгэл эвдэн довтолж Эх Орны Дайн эхэлсэн билээ. Дайны үед Сталин үндэсний цөөнх болох [[Татар]], [[Халимаг]], [[Немц]], [[Турк]]үүдийг газар нутгаас нь хүчээр нүүлгэн шилжүүлж байлаа. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]д ялалт байгуулснаар ЗХУ олон улсын тавцанд өндөр нэр олсон боловч коммунист үзэл суртлыг хүчээр экспортлон ардчиллыг нухчин дарж (1956 онд [[Унгар]]т, 1968 онд [[Чехословак]]т цэргээ оруулсан) байсан ба өөрийн орондоо ч олон ургалч үзэл, ил тод байдлыг хаан боогдуулж "эмч нарын, ленинградын хэрэг" зэрэг зохиомол хэргүүд үүсгэн тэргүүний сэхээтнүүдээ хэлмэгдүүлэн дарж байв. Энэ дайнд ЗХУ 25 сая хүн, үндэснийхээ баялгийн 28,7%-г алдаж 1172,3 тэрбум доллар зарцуулжээ. Дайны дараа [[үйлдвэрлэл]], [[дэд бүтэц|дэд бүтцээ]] сэргээх, [[хөдөө аж ахуй]]г хөгжүүлэхэд ялангуяа ЗХУ-ын европын хэсэгт маш их хөрөнгө оруулалт хийх шаардлага гарсан. Гэвч [[Гитлер]]ийн эсрэг дайнд холбоотон байсан орнууд эдийн засгийн хувьд ЗХУ-г ганцаардуулж улс төр, үзэл суртлын хувьд сөрөн зогсох болжээ.

 

=== Сталины дараах ЗХУ ===

1956 онд [[ЗХУ-н Коммунист Нам]]ын алдарт 20-р их хурал дээр [[Никита Хрущев]] нэг хүнийг тахин шүтэхийн хор холбогдлыг илчлэн хурц илтгэл тавилаа. Хрущев засгийн эрхэнд байх үедээ хэлмэгдүүлэлтийг зогсоон улс ардын аж ахуйн хөгжлийг эрчимжүүлж, иргэдийн орон сууцны нөхцлийг сайжруулан, хөнгөн үйлдвэрийг хөгжүүлснээр улс орны эдийн засаг, ард түмний аж байдал мэдэгдэхүйц дээшилж ирлээ. Оюуны болон материалын нөөцийг зөв зохистой залснаар олон амжилтанд хүрэв.

 

 

==== Улс төрийн хувьд ====

Нэг нам (Брежнев, түүнийг тойрон хүрээлэгчид) төрийн эрхэнд гарч нийтийн тусын тулд нэртэй ч нэг хэсэг бүлэг хүмүүсийн тусын тулд ард түмэн хөдөлмөрлөж байв. [[Ардчилал]] хэлбэр төдий байснаас агуулга нь [[тоталитар]] дэглэм байлаа.

 

==== Үзэл суртлын дайн буюу хүйтэн дайн ====

Дэлхий нийтээс хаалттай, зохиомол [[социализм]] [[коммунизм]]ын үзэл сурталд баригдсан, олон ургалч үзэл, ил тод байдал хориотой.20-р зуунд өрнөсөн дайны гол шалтгаан нь үзэл суртлаас ихээхэн хамаарсан байдаг.Нацист Германы хүчирхэг армийг ЗХУ/СССР бут ниргэн ялсан нь тэдний нэр хүндийг маш их өсгөж дэлхийд гол тоглогч нь ЗХУ/СССР болсон байв. Дараа нь дэлхийн II-р дайн дууссаны дараагаар дэлхий үндсэндээ 2 лагерьт хуваагдаж энэ хоёр үзэл суртлын аль нь зөв болохыг батлах гэсэн үйлдлийг АНУ, СССР/ЗХУ хийж байсан юм. Жишээлбэл Юрий Гагарин сансарт анх нисэхэд нийт Америкчууд ЗХУ-аас ихэд эмээж байсан гэдэг яагаад гэвэл дэлхийд хамгийн анх коммунист хүн сансарт ниссэн учраас тэд энэ удаад АНУ тэднээс илүү гэдгээ баталж чадсангүй.1950-иад оны үед ЗХУ нь эдийн засаг, улс төр, шинжлэх, боловсрол, цэрэг арми зэргээрээ АНУ-аас хол давуу илүү байсан юм. Дэлхий нийтээр Коммунист засаг бүрэлдэж эхлэх суурь тавигдав.

 

==== Цөмийн дайны хямрал ====

Сталины дэглэмийн дараагаар Никита Хрушев засгийн эрх авснаар улс төрийн байдал харьцангуй тогтворжиж нь энэхүү цаг үе нь ЗХУ/СССР -ын алтан үе байлаа. Сансарт амжилттай нисээд ирсэн Юрий Гагарины сүр хүч ЗХУ-ын эрдэмтээс дэлхий эмээж байв. Тэд цөмийн технологи пуужин зэргээрээ хавь илүү гэдгээрээ сансарт амжилттай ниссэнээрээ баталж харуулав. Зөвлөлтийн шилдэг пуужингийн мэргэжилтэн Коррелов тив алгассах чадалтай пуужинг 2 жилийн хугацаанд амжилттай гүйцэтгэж улмаар АНУ руу харвана хэмээн хүчтэй сөргөлдөөн хийж турхирч эхлэв. Куба улсад эдийн засгийн байдал тогтворгүй болж хувьсгал болох тохироо бүрдсэн үед АНУ өөрийн элч болох Батиста-г Кубын шинэ баатраар томилох гэсэн боловч Кастро болон Че нар Батистаг түлхэн унагааж Куба улсад Коммунист засаг тогтсон байна. Үүнд ичгэвтэр ялагдсан АНУ Турк улсад цөмийн пуужингаа зоож ЗХУ-руу харвана гэж заналхийлэв. Хариуд нь ЗХУ тэдний пуужинг 10 дахин нийлүүлсэн хэмжээний пуужинг Кубад байрлуулснаар АНУ тохиролцооны ширээнд суухыг ЗХУ-д санал болгов. Жонн Кенниди болон Никита Хрушев нарын хэлэлцээр амжилттай дуусч АНУ цэргээ Куб улсаас бүрэн татав. Төд удалгүй Жонн Кенниди буудуулан нас барсан юм.Түүний дараа хариугаа нэхэж АНУ Вьетнамийн дайнг эхлүүлсэн ч АНУ дахиад л ялагдсан юм. Тэдний ганц ялалт Өмнөд Солонгос улсыг Хойд Солонгост алдаагүй авч үлдсэн нь ялалт байлаа түүнээс бол бүх талбар дээр АНУ ялагдаж байсан түүхтэй. Холливүүдийн кинонд тусгай бодлого байдаг нь Орос болон ЗХУ-ыг хамгийн муу муухайгаар харуулан заналт дайснаа ялж буй мэтээр дүрсэлж байгаа нь хүйтэн дайнд ялахад тэдэнд тусалсан, одоо ч тэд кино урлагтаа үүнийг харуулдаг.АНУ-ын эдийн засгийн зөв бодлого нь тэднийг 20-зуунд түүх бололгүй үлдэхэд тусалсан ба хүйтэн дайнд ялахад хамгийн гол нөлөө үзүүлсэн хүн тэдний хамгийн хайрт ерөнхийлэгч Рональд Рейган байсан билээ.Түүний Берлины ханан дээр тавьсан илтгэл дэлхийн шилдэг илтгэлүүдийн тоонд ордог юм.Тэрээр хэлэхдээ ЗХУ бол чөтгөрийн гүрэн хэмээж байсан юм.

 

==== Эдийн засаг ====

[[Төвлөрсөн төлөвлөгөө|Төвлөрсөн төлөвлөгөөт]] удирдлагатай, 100% улсын өмчид тулгуурласан хөшүүн хойрго хөрвөх чадваргүй эдийн засагтай байв. [[Сибир]]ийн [[нефть]], [[байгалийн хий]] экспортлож байснаас олон улсын зах зээлд өрсөлдөх чадвартай үйлдвэрлэл хөгжсөнгүй. Өргөн хэрэглээний бараа [[ДНБ]]-ий бага хувийг эзэлж байв. Хээл хахуульд идэгдсэн, алдар нэр горилогчид эдийн засгийн өндөр өсөлтийн тухай худал мэдээлэл илгээж төр, ард түмнээ хууран мэхэлж байсан байна. Узбекстаны намын удирдлага жил бүр хөвөнгийн тариалалт нэмэгдсэн гэж мэдээлж, шагнуулж байжээ. Гэтэл сансрын судалгаагаар энэ нь худал болох нь илэрсэн байна. Хаалттай нийгэм, дотоодын хамгаалахын хатуу хяналт нь гадаад орнуудтай шинжлэх ухаан технологийн мэдээлэл солилцох, шинэ ололт, нээлтүүдийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх бүх бололцоог хаан боогдуулж байлаа.

 

==== Цэрэг арми ====

[[Зөвлөлтийн арми]] нь ЗХУ-ын зэвсэгт хүчний хуурай замын бие бүрэлдхүүнийг нэрлэдэг нэр бөгөөд түүнийг бас [[Улаан арми]] гэж нэрлэдэг байв. [[Зөвлөлтийн зэвсэгт хүчин]] нь нь хуурай замын, агаарын цэргийн, тэнгисийн гэсэн үндсэн гурван төрлийн цэрэг бүхий бүрэлдхүүнтэй байсан. Зөвлөлтийн арми нь тухайн үедээ дэлхийн хамгийн хүчирхэг зэвсэгт хүчинд тооцогдож байсан ба/3-4 сая орчим албан хаагч/ [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]д [[герман]] ба [[япон]]ыг ялахад гол үүрэг гүйцэтгэсэн юм.

[[File:USSR MILITARY RANK.jpg|thumb|ЗХУ-ын цэргийн цол]]

 

==== Нийгмийн байдал ====

Ард түмэн бүхэлдээ ядуу байдалтай байв. Шударга хөдөлмөрөөрөө хуримтлал бий болгох эрхгүй, бусдаас хангалуун амьдарч болохгүй нэг хэвэнд цутгасан мэт нийтээр ижил түвшинд байж ядуу байдалтайгаа эвлэрэн [[архи]] хэтрүүлэн хэрэглэцгээж 20-р зууны эхэн үеийн Орос орон шиг болжээ. [[Хээл хахууль]] газар авч, нам төрийн удирдагчид хууль бус зэвсэг, [[хар тамхи]], [[эрдэнэс]]ийн наймаа эрхлэн ашиг хонжоо олох болов. (Брежневийн хүргэн, аюулаас хамгаалахын генералын холбогдсон хэрэг) 1979 онд Афганистанд ЗХУ цэргээ оруулсан нь улс төрийн учир шалтгаанаас гадна асар их хар тамхины наймаатай холбоотой байсан аж.

 

 

=== Горбачевийн шинэчлэлүүд ===

[[Константин Черненко]]гийн үхлийн дараа эрч хүчтэй зүтгэгч [[Михаил Горбачёв]] 1985 оны 3 сард нам төрийн удирдлагад гарч ирэн Өөрчлөн байгуулалт, Ил тод байдал Ардчиллыг зөвлөлтийн амьдралын бүхий л хүрээнд цоо шинээр дэвшүүлэн гаргаж тавьжээ. Улс төрийн амьдралд ардчиллыг хөгжүүлэн [[КГБ]]-ийн хатуу хяналт сүр хүчийг бууруулан дарангуйллыг устгах хүнд суртлыг арилгахад чиглэгдсэн. Эдийн засгийн хүрээнд өөрчлөн байгуулалт хийхэд цэргийн үйлдвэрийн цогцолбор, армид зарцуулж байсан их хэмжээний хөрөнгийг татах хэрэгтэй болсон. Үндэсний нийт орлогын 12,6%-ийг батлан хамгаалахад зарцуулдаг байжээ. ([[АНУ]]-д 5-6%) Социалист системийг хамгаалахад зориулж байсан хүчээ [[Дорнод Европ]], [[Монгол]]оос татан авчээ.

 

=== Бутрал ===

1986 онд болсон Украйны газар нутаг дахь Черноболийн атомын цахилгаан станцийн осол ЗХУ-ын нэр хүндийг болоод ард иргэдийн Коммунист намд итгэх иттгэлийг машид их унагаасан. Припять хотод радиоактив цацраг хоронд хордсон хүмүүсийн нийт тоог олон нийтэд мэдээллэхээс нуусан дэлбэрэлт болсны дараа ч болоогүй мэт царайлсан нь ард иргэдийн дүргүйцлийг ихээр хүргэж Горбачевийн өөрчлөн шинэчлэлт болоод ил тод нээлттэй байдал эхлүүлэх гол хөшүүргэ нь болсон юм. Энэ цахилгаан станцын ослын дараа нефтийн үнэ шалдаа буутал унаж гамшгийг арилгах гэж 300 гаруй тэрбум долларын хөрөнгө заржээ.Эрүүл бус эдийн засгийн бодлогийн хар гайгаар энэхүү зардал нь ЗХУ-ын төсөвт хүчтэй нөлөөлсөн юм.Энэхүү осолд шууд болон шууд бус байдлаар нийтдээ 500,000 хүн хордсон гэх бөгөөд үүнээс ч илүү байх магадлалтай.Хэдийгээр тэр улс төрийн нээлттэй байдлыг үүсгэхийг оролдсон ч удаан дарагдаж байсан үндсэрхэг, анти Орос үзлийг холбоот улсууддаа үүсгэсэн. Үндсэрхэг үзлийн сэргэлтийг тэдний элитүүд дэмжин тусгаар тогтнох үзэл санааг ард түмэндээ суурилуулж эхэлжээ. Энэ нь [[Армен]], Азербайжаны Уулын Крабахын талаар гарсан мөргөлдөөн, [[Молдав]] Преднестеровын зөрчил зэргээр илэрч гарч байв. 1980-аад оны эцсээр [[Москва]]гийн засаглалаас гарч, тусгаар тогтнох үйл явц гарсан. Тухайлбал Сталины хүчлэн нэгтгэсэн [[Латви]], [[Литва]], [[Эстони]] гэх Балтын гурван улс, бусад [[Украйн]], [[Азербайжан]] гэх мэт бүгд найрамдах улсуудад өрнөж эхэлсэн. Эдгээр хөдөлгөөнүүд нь Москва эдийн засгаа аврахын тулд дэргэдхээ золигт гаргаснаар бүр хурцадсан. Горбачев санаандгүй хүчээ сул тавьсан нь хожим Зөвлөлт Холбоот улсыг бүрмөсөн сөнөөх байжээ. ЗХУ-н харъяат бүгд найрамдах улсуудын коммунист засгууд ямарч эсэргүүцэлгүйгээр огцорч байлаа.

 

Энэ л эгзэгтэй мөчид Ельцин үндэсний удирдлагаар тодрон гарч [[ОХУ]]-ын анхны ерөнхийлөгч болсон юм. Төрийн эргэлтийн дараа тусгаар тогтнолр уу чиглэх үйл ажиллагаа хурдасч БНУ-ууд дуу дуугаа авалцан тусгаар улсаа зарлаж байв. ЗСБНХУ-н бүрэлдэхүүнд байсан бүгд найрамдах улсууд тусгаар тогтнолоо баталж Москватай "хуулийн дайн" явуулсан. Энэ нь бүгд найрамдах улсын хууль Зөвлөлтийн хуулиас ангид байх, эдийн засгийн удирдлагыг өөрсдөө авч Москвад татвар төлөхгүй байх зэрэг байлаа.

 

 

12 сарын 19-нд ЗХУ-н гадаад явдлын яамны үйл ажиллагааг зогсоох, дараа өдөр нь ЗСБНХУ-н улсын банкийг Оросын төв банк болгох, ОХУ-н ерөнхийлөгчийн аппаратыг Кремьлийн ордонд шилжүүлэх шийдвэрүүдийг гаргасан. Энэ нь нэг ёсондоо Горбачевт өгсөн тулган шаардалт болсон байна. Ельциний эдгээр шийдвэрүүдийг тэр маш эмзэгээр хүлээж авчээ. Түүний зөвлөхүүд ерөнхийлөгчийн албан тушаалаа хадгалах боловч Кремлиэс явахыг санал болгосон. Гэвч Горбачев энэ саналыг хүлээж авалгүй [[Алма-Ата]]д болж байгаа 11 бүгд найрамдах улсын тэргүүлэгчдийн зөвөлгөөний шийдвэрийг хүлээж байлаа.

 

== Бүрэлдэхүүн ==

* [[ЗСБН Холбоот Орос улс]]

* [[ЗСБН Украйн улс]]