Хасар: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Мөр 1:
'''Зочи Хасар''' буюу '''Хавт Хасар''' (1164-1227?) нь [[Есүхэй баатар|Есүхэй]] баатрын булааж авсан эмийн дэд хөвүүн юм.
=== '''Бага нас''' ===▼
Хасар нь Чингис хааны эх эцэг нэгтэй 3н дүүгийн нэг байсан. Тэрээр нум сум харвахдаа чадварлаг сайн байсан учраас түүнийг мөн Хавт Хасар гэж нэрлэдэг байсан. Хасарыг хүүхэд байхад нь тайчуудын жанжин Таргутай Хирилтуг гэр бүлийнх нь хамт Боржигон овгоос хөөж явуулсан. Хоол хүнс ховор байсан бөгөөд түүний эх нэгтэй дүү Бэxтэр хүнс хулгайлсан учраас Хасар ах Тэмүжингийн хамт Бэхтэрийг ангаас дөнгөж ирээд байхад нь алсан.
=== '''Идэр нас''' ===
Хасарын ноёдын дунд гурав дахь гэр бүлийн тэргүүн Есүнгэ нь магадгүй хамгийн алдартай юм. Тэрээ Хасарын хүү бөгөөд ах Егүгээ залгамжласан. Тэрээр Есүнгэгийн бичээсийн (хуучин чингисийн чулуу гэдэгээрээ алдартай) баатар юм. Энэхүү ноёдын удамыг Есүнгэгийн хүү Эсэн Эмүгэн залгамжласан бөгөөд дараа нь Эмүгэний хүү Шидүр залгамжласан. Хэдийгээр Шидүр Тэмүгэгийн ачинцар Наянгын удирдсан Хувилайн эсрэг бослогод оролцсон боловч энэхүү ноёдын овог ямар нэгэн самуунгүйгээр үлдэж чадсан. Зургаа дахь тэргүүн Бабушад 1307 онд Хайсан Хүлүг Хаан Чи Ван цол хүртээсэн. Эх сурвалжаасаас харахад Хасарын удамын ноёд эзэнт гүрэн Хятадаас гарсаны дараа ч гэсэн энэхүү цолыг хадгалсаар ирсэн. Хасарын үр удам монголын эзэнт гүрний бусад хэсэгт ч гэсэн хүчэрхэг хэвээр байсан. Жишээ нь Хасарын удамын Тогоо Төмөр. XIV зууны дунд үед Ил ханы улсын хан ширээний төлөө өрсөлдөгчдийн хамгийн сүүлчийн хүчирхэг нэгэн байсан. Хасарын удмын нэг ноён Мин улсын цэргүүдээс хамгийн сүүлчийн Их хаан Тогоон Төмөрийг хамгаалах гэж яваад алагдсан гэж мөн нотолдог. Монголчууд Хятадаас ухарсаны улмаас үүссэн үймээн самуунаас бол Юан гүрний сүүл үеэс зууны дунд үе хүртэлх Хасарын удмын ноёдод юу тохиолдсон нь тодорхойгүй байдаг. зуунаас зууны эхэн үе хүртэл эмхэтгэсэн Монголын он тоололын бичигт Хасарын үр удамын талаарх зарим нэг тэмдэглэл байдаг боловч тэдгээрийг түүхчид ихэвчлэн түүхийн үүднээс буруу ташаа мэдээлэл гэж үздэг. Ялангуяа Мэргэн Гэгээний зохиосон Алтан Товч (Лувсанданжингийн Алтан товчтой андуурч болохгүй) Хасарын удмын ноёдын нөлөөг хэтэрхий дөвийлгөсөн байдаг. Учир нь үүнийг зохиогч нь өөрөө Хасарын удам юм. Ойрдын удирдагч Эсэн Тайш 1446 онд Хорчингын цогцосыг баруун монголд аваачсан бөгөөд тэд Хошуудад болсон. ▼
Тэрээр 1179 оноос эхлээд Чингис хааныг их улсаа төвшитгөн, нэгтгэх хүртэл хорь гаруй жилийн туршид хүчин зүтгэж байсан. 1203 онд хаан ахтайгаа эв түнжин хагарч сарнисан үед, Хархалзан элээт хэмээх газар Монгол, Хэрэйдийн цэргийн хүчин хоорондоо байлдаж, Чингис хан зүүнш ухарсны дараа Хасар тэргүүтэй Монгол өрхүүдийг Хэрэйдийн их цэрэг хураан авсан. Чингис, Хасар нар дахин нэгдэж Ван хааныг туулын Хар Түнийн шугуйд бүхүйд нь хумин авч довтлоод эзлэн авчээ.
=== '''Өмч газар хүртсэн нь''' ===
Болунай Хорчин Монголчуудыг удирдаж байсан. Түүний үр удам Манж Чин гүрнийн захиргааны Жиримийн Холбооны Хорчин Жалайд Дөрвөд Горлос Жуу Уда Холбооны Ару Хорчин Улаан Цав Холбооны Дөрвөн Хүүхэд Муу Мингян урд аймгуудыг удирдаж байсан. Тэдний дундаас Хорчингын ноёд Манжийн сүр хүч нэмэгдэж байсаны эхний үед эзэн хаан Айсан Гюрийн гэр бүлтэй ураг төрлийн холбоо тогтоож Чин гүрэний ноёрхолын туршид дээд түвшиний ноёдын цол хэргэмтэй байсан. ▼
Хаан ард түмэн газар нутаг өгсөнөөр Чингис хааны эцэг эхтэй дүү Хасар, Хачиун, Тэмүгэь Бэлгүтэй нарт Их Монгол улсын зүүн захад нутаг олгож, зүүн жигүүрийг бүрэлдүүлсэн бол Чингис хааны гурван хүү Зүчи Цагадай Өгөдэй нарт баруун захын нутгийг өгч баруун жигүүрийг байгуулсан. Баруун жигүүр баруун тийш үлэмж хэмжээгээр газар нутгаа тэлсэн боловч зүүн жигүүрт тийм их эзлэх газар байгаагүй. Өмч хөрөнгө тэнцүү хуваадаг байсан Баруун жигүүрээс ялгаатайн Зүүн жигүүрт Хасар, Хачиунаас илүү Тэмүгэг илүү дэмждэг байсан. Хасарын улс (ард түмэн болон хоёрдугаарт газар нутаг) Тэмүгэгийн улсаас хавгүй жижиг байсан. Түүний анхны газар нутаг Хянган уулсын баруун тал байсан бөгөөд Эргүн, Хайлар мөрөн болон Хөлөн уулаар хүрээлэгдсэн байжээ. Хятадыг байлдан дагуулсаны дараа Хасарын удмын ноёд нэмж
=== Залгамжлагчид ===
▲Хасарыг түүхэн сурвалжуудад 40 орчим үр хүүхэдтэй гэж бичсэн байдаг. Харин түүхэнд нэр дурьдсан нь Егү, Есүнгэ, Тогу нарын нэрс тодорхой үлджээ. Хасар, [[Хачиун]], [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] зэрэг ноёдын удам нь [[Жалайр]], [[Хонгирад]], [[Ихэрэс]], [[Үжиэд (Өзөөд)|Үжээд]], [[Мангуд|Мангууд]] зэрэг таван хүчирхэг аймагтай ижил хэмжээнд очиж, зарим үед тэдгээрийг өөрсдийн харъяанд багтааж байв. Эдгээр удамынхныг ихэвчлэн Тэмүгэгийн удмын ноёдууд удирддаг. Аригбөх хааны бослогын үеэр энэхүү гурван ноёдын удам Тэмүгэгийн ач хүү [[Тачар|Тачарын]] удирдлага дор Хубилайг (Чингис хааны ач хүү) дэмжсэн.Түүнийг нас барсны хойно Егү залгамжилжээ. Түүний дараа Хасарын ноёдын дунд гурав дахь гэр бүлийн тэргүүн
=== Хасарын угсааныхны эзэмшил ===
▲Болунай Хорчин Монголчуудыг удирдаж Хянганаас зүүн тийшхи нутгийг захирч байсан. Түүний үр удам Манж Чин гүрнийн захиргааны [[Жиримийн
▲'''Бага нас'''
[[:Ангилал: Боржигин]]
▲Өмч хөрөнгө тэнцүү хуваадаг байсан Баруун жигүүрээс ялгаатайн Зүүн жигүүрт Хасар, Хачиунаас илүү Тэмүгэг илүү дэмждэг байсан. Хасарын улс (ард түмэн болон хоёрдугаарт газар нутаг) Тэмүгэгийн улсаас хавгүй жижиг байсан. Түүний анхны газар нутаг Хянган уулсын баруун тал байсан бөгөөд Эргүн, Хайлар мөрөн болон Хөлөн уулаар хүрээлэгдсэн байжээ. Хятадыг байлдан дагуулсаны дараа Хасарын удмын ноёд нэмж Шандонг болон Жианшид тус тус хоёр газар нутагтай болсон.
| |||