Енисейн киргиз: Засвар хоорондын ялгаа

Төв Азийн эртний ард түмнүүдийн нэг Киргизхиргис түмнийг анх Сибирийн төв хэсэг, [[Енисей]] мөрний дээд хөндий Минусын хотгорт оршин байсан гэдэг ба магадгүй тэд Саяны уулсаас өмнөш нутаглан байсан байх магадтай юм.

МЭӨ 201 оноос хятад сурвалжид Хүн нарт эзлэгдсэн аймгуудын дотор Гэгүн буюу Гянгүн гэх нэр гарах бөгөөд тэднийг Киргизүүдийнхиргисүүдийн өвөг хэмээдэг. Тэд Тэлэ аймгийн холбоонд (Тогуз- огуз буюу 9 аймагт Уйгар, Сыр-Тардуш, Басмыл, Огуз, Хазар, Аланчууд, Киргизхиргис, Тува, Якут ордог байжээ) байж Төв Азид үүсч, задарч байсан гүрнүүдийн бүрэлдэхүүнд орох болон тэмцэх зэргээр оршин байжээ. МЭӨ 2-р зуунаасөмнө Хакас-[[Минусын хотгор]]т Индо-Евро буюу [[Иран угсаатан|иран]] угсааны [[Динлин]]чүүд байсан гэдэг ба Хүн нар тэднийг МЭӨ 1-р зуунд эзлэн 150 жил ноёрхсон бөгөөд энэ үед алтай язгуурын хэлт, [[монголжуу]] төрхөт Гянгүнчүүд Хүн нарт шахагдан тус бүс нутагт шилжин шаргал үст, цэнхэр нүдэт Динлинчүүдтэй генетикийн болон соёлын солилцоонд орсон үеэс Гян буюу Кем-Енисей мөрний хөндий Хакас-Минусын хотгор Гянгүн нарын нутаглах үндсэн төв болсон байна. Тэд Динлинчүүдээс гадна Угор, Самоед болон Кеть хэлтнүүдтэй ч нэлээн холилдсон бололтой. Үүний нотолгоо нь Таштыкын соёлын дурсгал, олдворуудаас харагдах бөгөөд 7-12-р зууны Хятад болон Муслим сурвалжид тэднийг улаан үстэй ногоон нүдтэй хүмүүс гэж тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Мөн орчин үеийн генетик ДНХ-ийн судалгаа ч үүнийг давхар нотлох бөгөөд одоогийн Киргизүүдхиргисүүд нь тэр үеийн Сибирийн оршин суугчдын удам гэдгийг баталдаг. ДНХ-ийн судалгаагаар одоогийн Киргизхиргис эрчүүдийн 63% нь Өвөг Индо-Европ хэлтний ген гэгддэг Y-ДНА-ийн R1а1 хаплогрупптэй байдаг байна. (Тажикуудын 64%, Украинуудын 54%, Польшуудын 56%, Айсландчуудын 25% нь ийм гентэй)

Хүн нарын ноёрхолын дараа Киргизүүдхиргисүүд хэсэг тусгаар байгаад Нируны мэдэлд байгаад хожим Хөх Түрэгийн бүрэлдэхүүнд орсон байна. Уйгарын хаант улсад 758 онд эзлэгдэн 80 орчим жил болжээ.

==Киргизхиргис улс==

Киргизүүдхиргисүүд 818 онд Ажо хааны удирдлагаар Уйгарын эсрэг босон [[Харлуг]]ууд болон [[Төвд]]тэй холбоо тогтоон 20 гаран жил амжилттай тэмцсээр 840 онд, Уйгарын дотоодын хямралыг ашиглан нийслэл Ордубалык буюу Ордбалгадыг түйвээж, Уйгарын хаант улсыг мөхөөжээ. Гэвч тэдний байлдааны амжилт богинохон хугацаанд үргэлжилсэн бөгөөд томоохон хэмжээний газрыг эзлээгүй байна.

Зарим киргизүүдхиргисүүд [[Долоон ус]] руу нүүсэн нь [[Тэнгэр уул]]анд анх удаа Киргизхиргис суурьших эхлэлийг тавьсан байж болох юм. Гэвч энэ үед киргизүүдхиргисүүд тийшээ нүүсэн эсэх нь төдийлөн тодорхойгүй.

Киргизүүдхиргисүүд Уйгурыг унагасан ч Монголд суурьшилгүй буцан баруун хойш нутаг руугаа явсан шалтгаан болон цаг хугацааны талаар эрдэмтэд нэгдсэн ойлголтонд хүрч чадаагүй байна. Зарим судлаач [[хятан]] нарт шахагдан баруунш хөдөлсөн гэдэг бол зарим нь цаг агаар, уур амьсгалын хүчин зүйлийн улмаас өөрсдөө баруун тийш нүүсэн гэдэг. Учир нь киргизүүдийнхиргисүүдийн аж ахуйд мал сүргээс гадна газар тариалан чухал байр эзэлж байсан бөгөөд [[Монголын өндөрлөг]], газар тариаланд тохиромж муутай байсан гэж үздэг.

924 онд Кидан улсын цэрэг Монголын эзлэхэд Монголд киргизүүдхиргисүүд байгаагүй нь Киргизхиргис улс Монголыг захирч байгаагүйг баталдаг.<ref name="Дробышев"/>

Монголчуудын дунд “Киргис хаан гэж байгаад булш, оршуулгаа цогцлоон үйлдэж, чулуун хөрөг дүрсээ бүтээгээд нүүгээд явчихсан юм гэнэ лээ” хэмээх аман домог байдаг ч археологичид [[хиргисүүр]] нь киргизхиргис буюу хиргис нэр түүхэнд тэмдэглэгдэхээс өмнөх үед хамаарагдах археологийн соёл болохыг бүрэн тогтоожээ.

Уйгур улс унаснаар Монгол дахь түрэгийн ноёрхол үндсэндээ төгсгөл болсон гэсэн үзлийг дэлхийн эрдэмтэд дэмждэг бөгөөд киргизийнхиргисийн цэргүүдэд хөөгдсөн уйгурууд богино хугацаанд Монголыг орхин ураш нүүснээр [[Монголын өндөрлөг]]т түрэг угсааны овог аймгууд бараг үлдээгүй байна. Киргизийнхиргисийн цэрэг тэднийг [[Тэнгэр уул]] хүртэл үлдэн хөөж нийслэл Ордубалыкийг тонон дээрэмдсэн байна. Түрэгүүд Монголын өндөрлөгөөс нүүнгүүт урьд нь түрэгийн довтолгоонд шахагдан зүүн зүг нүүсэн монгол овог аймгууд эх нутагтаа эргэн ирж суусан байна.

Киргизийнхиргисийн болон дэлхийн зарим түүхчид Уйгур улс унасны дараа Киргизийнхиргисийн хаант улс одоогийн Монгол, Өвөр Монгол, Тува, Хакас, Енисей мөрний сав газар зэрэг хэдэн сая км2 нутгийг захирч байгаад 924 онд Кидан улсын довтолгооноор эзэлсэн газраа алдсан гэж үздэг ч энэ үндэслэл муутай юм. Үнэн хэрэг дээрээ Енисейн киргизүүдийнхиргисүүдийн эзэмшил нь төдийлөн их тэлээгүй бөгөөд Тува, Хакас зэрэг Енисей мөрний сав газрын хэдэн зуун мянган км2 газрыг л хамарч байжээ.

Төв Ази дахь эртний улсуудын түүхийг судлахад эртний хятадын он тооллын бичгүүдийг ихээхэн ашигладаг ба Киргизийнхиргисийн улс оршин тогтнож байсан гэх баттай баримт эртний хятадын түүхийн номнуудад байдаггүй. Түүхчид хятад хэл дээрхи мэдээллийг уншихдаа алдаа гаргаснаас Киргизийнхиргисийн улс нилээдгүй том газартай, нилээдгүй хугацаанд оршин тогтнож байсан гэсэн алдаатай дүгнэлтэнд хүрчээ.<ref name="Ушницкий">[http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1353994860 В.Ушницкий: Кыргызский каганат - кочевая империя или раннее государство?]</ref> <ref name="Ушницкий"/><ref name="Дробышев">[http://www.synologia.ru/a/%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D0%BA%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D0%B9_%D0%B2_%D0%A6%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D0%B8 Дробышев Ю.И. "Политика киданей в Центральной Азии"]</ref><ref name="Азбелев">[http://kronk.spb.ru/mono/5.03.htm П.П. Азбелев. Древние кыргызы. Очерки истории и археологии V.3.Кыргызы и кидани: великодержавие мнимое и подлинное]</ref> Мөн Киргизхиргис улсын удирдагч "инал" гэсэн цолтой байсан ба хан, хаан цол хэрэглэдэггүй байв.<ref name="Азбелев"/>

|conventional_long_name =Киргизхиргис улс

|common_name = Киргизхиргис улс

Киргизийнхиргисийн нийгмийн давхраажилт нь түрэгчүүдийн нэгэн адил Эл хэмээх язгууртны бүлэг Хар бүдүн хэмээх жирийн ард гэсэн үндсэн хоёр хэсэгт хуваагдаж байв. Язгууртан бүлэгт хуучин овгийн ахлагч нарын өмөг түшэг болсон цэрэг багтаж байжээ. Язгууртан нар гэр орныхоо аж ахуйн ажилд олзны хүн боолыг ашиглаж эхнэр хүүхдээ хүнд ажилаас чөлөөлдөг байжээ. Язгууртанууд хувь эзэмшил газар нутгийг захирч тэнд оршин суугчдаас алба татвар авдаг байв. Мөн Хар бүдүн нар нь нүүдлийн ба хагас суурьшмал байдалтай аж төрдөг байжээ.

==Киргизийнхиргисийн хаант улсын дараах үе==

Зарим киргизүүдхиргисүүд Тэнгэр уул хүрч суурьшсан ч уугуул нутаг Хэм Хэмчиг буюу Енисей мөрний хөндийд нэгэн хэсэг нь байсаар байсан ба 1207 онд Чингис хааны ууган хүү Жочи тэднийг дагуулснаар Монголын харъяанд орсон байна. Энэ тухай Монголын нууц товчоонд “Туулай жил Жочийг баруун гарын цэргүүдээр ойн иргэнд морилуулав. Буха газарчилж одов. Ойрадын Хутуга бэхи, түмэн Ойрадын урьд элсэн орж ирэв. Ирээд Жочийг удирдаж, түмэн Ойраддаа газарчилж, Шигшиг-д оруулав. Жочи Ойрад, Буриад, Баргуд, Урсуд, Хабханас, Ханхас, Туба тэргүүтнийг оруулаад, түмэн Хиргисүүдэд хүрвээс, Хиргисүүдийн ноёд Йэди-Инал, Алди-Эр, Өрэбэк-Дигин Хиргисүүдийн ноёд элсэн орж, цагаан шонхрууд, цагаан агтас, хар булгад аваад ирж, Жочид уулзав” хэмээжээ. Энэ түмэн хиргисийн хойчис 300 мянган Енисейн Киргисүүд одоо Тувад байгаа билээ. Енисейн Киргизүүдхиргисүүд болон Тэнгэр уулын Киргизүүдийнхиргисүүдийн ялган салгах аргагүй бөгөөд магадгүй тэд Енисейн эхээс Тэнгэр уул хүртэл ч тархан байсан байхыг үгүй гэх газаргүй бөгөөд сүүлийн үед эрдэмтэд судлаачдын дийлэнхи нь одоогийн Киргизийнхиргисийн Бүгд Найрамдах Улс буюу Тэнгэр уулын Киргизүүдийгхиргисүүдийг эртний Скиф буюу Сака, Үсүн, Динлин аймгуудаас үүссэн гэсэн дүгнэлтэнд хүрч байна.

Киргизүүдхиргисүүд мөн л чоно буюу нохойг эх үүсэлтэйгээ холбон домоглох ба эцгийн талаа чоно хэмээсэн байдаг. Киргизхиргис домгоор бол тэдний өвөг нь Кызыл буюу улаан нохой гэдэг. Уг домгоор хааны гүнж шивэгчидтэйгээ зугаацаар хот хүрээнээсээ гадагш явдаг байсан ба нэг удаа яваад ирэхэд нь аулыг нь дайсан этгээд тонон талж хүн зоныг нь устгасан байжээ. Тэр аулд үлдсэн ганц амьд амьтан нь нэгэн эр тайган нохой байснаар гүнж болон түүний шивэгчид болох 40 бүсгүй болон тэр улаан нохойн дундаас Киргизүүдхиргисүүд үүссэн гэх бөгөөд дөчин бүсгүй буюу дөчин овог аймгийн нэгдэл гэх Кир киз нэр үүсэв хэмээдэг. Тэгээд ч одоо Киргизийнхиргисийн төрийн далбааны тоонолжин (түндүк буюу гэрийн тооно) голтой нар нь 40 цацрагтай байдаг байна.

==Енисейн киргизхиргис, Киргизстаныхиргисстаны киргизүүдийнхиргисүүдийн удмын холбоо ==

[[Киргизстанхиргисстан]]ы [[киргизхиргис]]үүд Енисейн киргизээсхиргисээс гаралтай гэдэг ч Енисейн киргизээсхиргисээс гаралтай гэдэг нь батлагдсан [[хакас ястан|хакасуудаас]] өөр буюу кипчак хэлээр ярьдаг учир Енисейн киргизтэйхиргистэй холбоогүй байж болох юм гэсэн таамаг бий.