Казахууд: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
мууууууу
Reverted 2 edits by 182.160.35.232 (talk): Vandalism. (TW)
Мөр 1:
{{Ард түмэн
''<nowiki/>''[[Ангилал:Хасаг үндэстэн| ]]
|нэр_анги = Казах үндэстэн<br>[[Казах хэл бичиг|Қазақ(тар)]]
|зураг = [[Зураг:SB - Inside a Kazakh yurt.jpg|300px]]
|тайлбар = Тайлбар: 1910-аад оны эхэн үеийн нэгэн Казах айл
|онцлох_нэрс = орос, англи бичгээс → Казах<br>казах бичиг, Казах дуудлагаас → Казак<br>монгол-түрэг үсгийн зохицлоос → казах
|нутаг_орон = Дэлхий даяар — '''14 сая'''. Үүнээс:<br>{{KAZ2}} — 10,764,253 ([[2012]])<ref name="Demogr2012">[http://www.stat.kz/publishing/2012/демография/Апрель/12_2011_Б-15-10-Г.rar Агентство Республики Казахстан по статистике. Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на 1 января 2012 года.]</ref>
{{CHN2}} — 1,462,588 ([[2010]])<br>
* [[Шиньжян - Уйгурын өөртөө засах орон|Шиньжянгийн]] [[Или жуу]] — 979,343<br>
{{UZB2}} — 800,000 - 1.1 сая <br>
* [[Файл:Flag of Karakalpakstan.svg|22px]] [[Хархалпак орон|Хархалпак]] — 300,000—400,000<br>
{{RUS2}} — 647,732 ([[2010]])<br>
* [[Зураг:Flag of Altai Republic 1994.svg|20px]] [[Алтай орон|Алтай]] ([[Бүгд Найрамдах Алтай Улс|БНАлтУ]]) — 69,876<br>
{{MGL2}} — 101,526 ([[2010]])<ref>[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны улсын тооллогын урьдчилсан дүн]</ref><br>
{{TKM2}} — 40,000 ([[2009]])<br>
{{KGZ2}} — 32,981 ([[2012]])<ref>[http://www.stat.kg/stat.files/din.files/census/5010003.pdf Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Национальный состав населения. Оценка на 1 января 2012 года.]</ref>
|хэл_аялгуу = төрөлх [[Казах хэл]], Хасагтаа бас [[Орос хэл]], бусад<br>улсад тухайн орны албан ёсны, зонхилох хэл
|бичиг_үсэг = [[Кирилл үсэг|кирилл]] (касахт), [[араб үсэг|араб]] (урьдын, Хятадад), [[латин үсэг|латин]]<br>(төлөвлөгдсөн) гурван үсгийн хасаг бичиг
|шүтлэг = Сунни дэгт [[ислам шашин]]
|хэл_угсаа = [[Түрэг угсаатан]]
|ойр_төрөл = [[Ногай ястан]], [[Хархалпак ястан]]
|дотроо = [[Их түмэн|Их]], [[Дунд түмэн|дунд]], [[Бага түмэн|бага]] гурван жуз (түмэн) болно
}}
{{Монголнэрийнхүснэгт
|хэмжээ = 22
|худам_монгол = [[Зураг:казах.PNG]]
||кирилл_буриад =казах
|кирилл_монгол =касах
|кирилл_халимаг =казах
}}
'''Казахууд''' нь {{lang-kk|Қазақтар}}) [[түрэг]] гаралтай хүмүүс юм. Б.Я.Владимирцов хиа хэмээх овогтнууд дотроо Киа нар, казах нар гэж хоёр янз байдгийг ном зохиолдоо бичсэн нь бий. Чухам хэдийд казакууд өөлд баядын дунд орж ирсэн нь тодорхойгүй. Тухай үед дайн байлдааны хөлөөс дүрвэж ирсэн байж болно. Эсхүл бусдын эрхшээлд ороод зарц барлаг маягаар ирсэн байж болох юм. Одоо [[Хар тэнгис]]ээс [[Алтайн нуруу|Алтай]], [[Сибирь|Сибирээс]] [[Тэнгэр уул]] хүртэлх нутагт тархан суурьжээ.
 
==Түүх==
{{Гол|Казахстаны түүх}}
[[Зураг:SB - Kazakh man on horse with golden eagle.jpg|280px|thumb|1911-1914 оны хооронд сүүдэрлэгдсэн бүргэд гартаа барьсан морьтон казах эр]]
[[Зураг:Eagle Hunter Horde.JPG|thumb|400px|[[Монгол улс]]ын [[Баян-Өлгий]] аймгийн Хасаг эрс [[бүргэд]]ээр [[Ан (амьтан)|ан]] бариулдаг]]
 
Казахууд [[түрэг]] угсааны [[кипчак]], монгол угсааны [[найман]], [[хэрэйд]], [[жалайр]], [[хонгирад]], [[хатагин]] (2-3 сая? хүн), иран угсааны [[скиф]], [[сак]], [[сармат]], [[массагет]] зэрэг аймгуудаас бүрдсэн үндэстэн юм. Казахуудын дундах [[найман]], [[хэрэйд]], [[жалайр]], [[хонгирад]] нь тус бүр олон зуун мянган хүнтэй томоохон овгууд юм.
 
Казахын түүхч М.Жампеисов их, дунд ордын казахуудын дунд монгол гаралтай хүмүүс нилээдгүй байдаг бол бага ордод түрэг гарлын хүмүүс зонхилдог гэж бичжээ.<ref>[http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1245927300 М.Жампеисов: Казахская этнология. Старший жуз – монголы, Средний – ойраты, Младший – тюрки]</ref> Бага ордод адай зэрэг монгол овог бий. Их орд хүн амаар хамгийн цөөн ч тэд [[Долоон ус]]ны буюу баруун [[Моголистан]]аас гаралтай учир казахын төрийг тэргүүлэх үүрэг гүйцэтгэдэг байсан бололтой. Моголистаны ноёд Монголын Алтан ургийн ноёд байсан тул казахуудыг удирдах байр суурьтай болоход нөлөөлсөн байж болох юм.
 
== Нэр ==
Хасагууд нь ''казах'' гэх нэрээр 15-16-р зууны үеээс нэрлэгдэх болсон юм. <ref>Василий Бартолд. ''Төв Азийн түүхийн дөрвөлсөн судлал'', 3-р дэвтэр , 129-р хуудас.1962 он. </ref>. Энэ нэрний үүслийн талаар одоогоор батлагдсан тайлбар байхгүй байгаа
 
== Казах улсууд==
* (1465—1847) Дундад зууны Хасаг улс – '''[[Казахын хант улс]]''' ([[хасагаар]] Қазақ хандығы)
** (1718—1822) Их жигүүр (хасагаар Ұлы жүз, оросоор Старший жуз)
** (1718—1822) Дунд жигүүр (хасагаар Орта жүз, оросоор Средний жуз)
** (1715—1731) Бага жигүүр (хасагаар Кіші жүз, оросоор Младший жуз)
** (1917—1920) Алаш-Орда
** (1920—1925) Хиргис –Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Автономит Хиргис Улс (орос товчлол Киргизская АССР)
** (1925—1936) Хасаг – Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Автономит Хасаг Улс (орос товчлол Казакская АССР)
** (1936—1991) '''Хасаг''' (оросоор Казахстан) – '''Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Хасаг Улс''' (ЗСБНХасУ)
* (1991—одоо) орчин цагийн '''[[Хасаг улс]]''' ([[хасагаар]] Қазақстан, [[оросоор]] '''[[Казахстан]]''') – '''Бүгд Найрамдах Хасаг Улс''' (БНКазУ)
 
== Төрх ==
Казакууд нь [[Еврази]]йн дунд оршдог болоод ээдрээт түүхэн үйл явдлуудыг туулан ирсний (хамгийн сүүлийнх нь 19-р зуунаас [[Орос]]д захирагдсан) улмаас ихээхэн холимог бөгөөд олон янз төрх ба Европ төрхтэй байх нь элбэг бөгөөд, гэвч [[Монголорхог төрх]] нь илүү дэлгэр юм. Ерөнхийдөө цайвар бор царайтай бөгөөд дийлэнхдээ усгал хар нүдтэй, мөн бор, шар, улаан гэх мэт янз бүрийн нүдтэй.
 
== Дуу хөгжим ==
Казахын өргөн хэрэглэдэг хөгжмийн зэмсэг бол хоёр чавхдаст утсан хөгжим болох [[домбра]] юм.
 
==Тархалт ==
===Казахстан ===
* Казак'''[[Хасаг үндэстэн| үндэстэн]]''' (к[[хасагаар|азахаар]] қазақ / қазақтар, [[оросоор]] казахи) — 2012 оны байдлаар 14 сая хүнтэйгээс 10 сая нь казах үндэстэн юм.
 
===Бусад орон ===
 
====Монгол дахь казахууд====
2010 онд 102 мянган хүн. Казахууд 18-20-р зуунд [[Шиньжян]], Монголд хэд хэдэн үе шаттайгаар нүүдэллэн ирсэн байдаг.<ref>[http://www.bayanulgii.mn/mn/news/57-monkazakh.html Монголын казахуудын гарвал түүх]</ref> Тэдний зарим нь 18-р зуунд Шиньжяньд ирсэн бол 19-р зуунд Оросын цэргийн түрэлтэд өртөн дахин Шиньжянь руу дүрвэсэн байна. Харин казахуудын зарим хэсэг нь 19-р зууны [[уйгур]]ын бослого манжийн цэрэгт дарагдсаны дараа манжийн явуулсан хядлага хэлмэгдүүлэлт, 1930-1940-өөд оны Шиньжяньд лалын шашинтай уйгур, казахууд болон Хятадын хоорондох тулаан, гоминданы Хятадын хавчлага хяхлага зэргээс шалтгаалан Монголд нүүн иржээ.
 
19-р зууны дунд үеэс [[Оросын эзэнт гүрэн]] Хасагууд болон бусад Дундад Азийнхныг эзэрхэн дагаар оруулж байсан ба энэ үед Дунд жүзийн Хасагууд дайжин хөрш зэргэлдээх [[Манж Чин гүрэн|Чин гүрний]] баруун хязгаар [[Шинжиан-Уйгурын автономит нутаг|Шинжиан]] болон [[Ар Монгол]] руу нүүдэллэжээ. 1860-аад оны үед Ховдын хязгаарт суурьших зөвшөөрөл аван суурьшжээ. 2010 оны байдлаар 101,526 Хасаг ард ихэвчлэн [[Баян-Өлгий]], [[Ховд]] аймгууд болон нийслэл [[Улаанбаатар]] хот болон бусад аймаг, сумдын төвд амьдарч байна.<ref>[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf 2010 оны Хүн ам орон сууцны тооллого]</ref>
 
Монгол дахь казахууд казахын дунд ордын кереи, найманчууд юм.
 
====Хятад====
2010 оны тооллогоор 1.46 сая хүн бүртгэгджээ. 1916 онд Төв Азийн түрэгүүд Оросын хавчлага хяхлагийн эсрэг тэмцэн дайтсан ч ялагдан Оросын цэргийн дайралт, хэлмэгдүүлэлтэнд өртөж эхэлсэн тул зарим казахууд Афганистан, Хятад руу гарчээ. Зөвлөлтийн 1930-аад оны өлсгөлөнгөөс болж казахууд сүүлийн удаа Шиньжянь руу дүрвэжээ. 1897 онд Оросын захиргаанд 4 сая казах хүн, 1926 онд 3,475,000 байсан бол 1939 онд 2,327,000 болж цөөрчээ. Энэ өлсгөлөнгөөр 1-2 сая казах хүн нас барж Зөвлөлтийн алдаатай бодлогийн улмаас эд хөрөнгө, малаа алдаж нутагтаа байх аргагүй болсон олон тооны казахууд Хятад руу дүрвэсэн байна. Ийнхүү тэр үед Зөвлөлт дэхь казахуудын 48% нь амь үрэгдэх, дүрвэх зэргээр хорогджээ.
 
Хятадын [[Шиньжян]] дахь сая гаруй казахуудын дийлэнх нь найман овгийнх буюу казахын дунд ордын хүмүүс байдаг.
 
=====Орос=====
2010 онд 648 мянган хүн бүртгэгджээ. Казахууд нутаглаж байсан [[Оренбург муж]] тэднийг 18-р зуунд Орост дагаар орох үед Оросын бүрэлдэхүүнд оржээ.
 
===Казах овгуудын байршил, бүтэц ===
Казах, [[ойрад]]ын хил дайн тулааны улмаас үе үе өөрчлөгдөж байв. Заримдаа казахууд ойрадын зарим хэсгийг эзэлж байсан бол ойрадууд мөн казахын зарим хэсгийг эзэлж байжээ.
 
[[Зүүнгар]] унасны дараах казахуудын байршил:
 
==== Их жуз ====
 
* '''''[[Дулат]]''''' [[Или мөрөн]], [[Чу гол]], [[Сырдарья]] мөрний дунд урсгалд. 4 овогтой: ботпай, [[шымыр]], [[сикым]], жаныс. Уриа: «''бактияр''».
 
* '''''[[Шапрашт]]''''' [[Алматы]] хавиар. Уриа — «''карасай''».
 
* '''''[[Албан]]''''' [[Долоон ус]] хавиар. Уриа «''Райымбек!''».
 
* '''''[[Суаны]]''''' [[Долоон ус]], Зүүнгарын Алатау нурууны зүүн өмнө талд
 
* '''''[[Жалайр]]''''' Балхашаас зүүн өмнө зүгт [[Зүүнгарын Алатау]] нуруунд
 
* '''''[[Канлы]] ''''' зүүн өмнөд Казахстан
 
* '''''[[Сары-уйсын]]''''' [[Талас гол]]д
 
* '''''[[Сиргели]]''''' [[Узбекистан]]ы ойролцоо [[Өмнөд Казахстан муж]]ид
 
* '''''[[Ошакты]]''''' Узбекистаны ойролцоо Өмнөд Казахстан мужид
 
* '''''[[Ысты]]''''' Балхашаас хойш Жамбыл мужид
 
* '''''[[Шанышкылы]]''''' Узбекистаны ойролцоо Өмнөд Казахстан мужид
 
{| class="wide"
!class="bright"|Аймаг
!''[[Албан]]''
!''[[Шаншыкылы]]''
!''[[Дулат]]''
!''[[жалайр]]''
!''[[канлы]]''
!''[[ошакты]]''
!''[[Суаны]]''
!''[[сиргели]]''
!''[[Шапрашты]]''
!''[[ысты]]''
!''[[Усунь|сары уйсын]]''
|-
!class="bright"|Овог
|
* ''Байсейіт''
* ''игілік-баба''
* ''айт''
* ''қоңыр-бөрік''
* ''қыстық''
* каракыстык
* ''ақ-қыстық''
* ''қызл-бөрік''
* ''айтбозым''
* ''алжан''
* ''жарты''
* ''құрман''
* ''сегіз-сары''
* ''шоган''
 
 
|
 
* ''тілеке''
* ''сеңкібай''
* ''ақкісі''
* ''жанкісі''
* ''малдыбай''
* ''жидебай''
* ''шоқтерек''
* ''құттыбай''
 
|
* ''[[ботпай]]''
* ''[[жаныс]]''
* ''[[сикым]]''
* ''[[шымыр]]''
 
|
* ''акбиюм''
* ''андас''
* ''арыктыным''
* ''байчигир''
* ''балгалы''
* ''кальпе''
* ''кайшылы''
* ''карашапал''
* ''кушук''
* ''мырза''
* ''оракты''
* ''сиырши''
* ''сыпатай''
 
|
* ''кара-канлы''
* ''кзыл- канлы''
* ''капсан- канлы''
* ''сары- канлы''
 
 
|
* ''аталык''
* ''байлы''
* ''коныр''
* ''тасжурек''
 
|
* ''байтюгей''
* ''токарстан''
 
 
|
* ''айтбозым''
* ''акконирдек''
* ''байжигит''
* ''батыр''
* ''елибай''
* ''жайдак''
* ''жанабай''
* ''кайшылы''
* ''карабатыр''
* ''караконирдек''
* ''тутанбалы''
* ''тогонас''
* ''шалдар''
 
 
|
* ''айкым''
* ''асыл''
* ''екей''
* ''ескожа''
* ''кебенек''
* ''шыбыл''
|
* ''ойык''
* ''тiлiк''
 
|
* ''Бура''
* ''Тайлак''
* ''Бори''
|}
 
==== Дунд жуз ====
Аргынийг монгол ([[барга]]?) гаралтай, түрэг гаралтай гэж өөр өөрөөр тайлбарладаг. Тэд хэдэн зуун мянган хүнтэй томоохон овгийн нэг юм.
 
'''''[[Аргын]]''''' [[Балхаш нуур]]аас баруун хойд зүгт.
 
'''''[[Найман]]''''' зүүн Казахстан, Алтайн нуруу, Зүүнгарын Алатау нуруунд. Зарим нь төв Казахстан руу нүүжээ.
 
'''''[[Кипчак]]''''' Төв Казахстан, Сырдарья мөрөнд. [[Сибирийн ханлиг]] унасны дараа казахд нэгдсэн хүмүүс.
 
'''''[[Хонгирад|Конырат]]''''' Өмнөд Казахстан, Сардарья хавиар.
 
'''''[[Хэрэйд|Кереи]]''''' (хэрэйд) хойд, зүүн Казахстан, Эрчисийн эх, Ишим голд.
 
'''''[[Уак]]''''' Казахстан даяар сарнин суурьшжээ.
 
{| class="wide"
!class="bright"|Аймаг<ref>{{cite web|url=http://www.brif.kz/blog/?p=1122|title=Деление казахов на жузы: карта расселения, анализ. &#124; BRIF Research Group BLOG - блог о маркетинговых исследованиях|accessdate=2013-02-21|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EiI7Z0Uw|archivedate=2013-02-26}}</ref>
!''[[Аргын]]''
!''[[Найман]]''
!''[[Кипчак]]''
!''[[Хонгирад|Конырат]]''
!''[[Кереи]]''
!''[[Уак]]''
|-
!class="bright"|Овог
|
* ''[[Атыгай]]''
* ''[[Акназар]]''
* ''[[Басентиын]]''
* ''[[Бегендик]]''
* ''[[Жогары-шекты]]''
* ''[[Канжыгалы]]''
* ''[[Каракесек]]''
* ''[[Карауыл]]''
* ''[[Куандык]]''
* ''[[Суюндик]]''
* ''[[Таракты]]''
* ''[[Тобыкты]]''
* ''[[Томенги-шект]]''
* ''[[Шубуртпал]]''
* Кулкай
|
* ''[[Ак-найман]]''
* [[Куттыбайулы, Байгара|''сыбан'']]
* ''[[баганал]]''
* ''[[байжигит]]''
* ''[[балтал]]''
* ''[[бура]]''
* ''[[каракерей]]'' (Хэрэйд?)
* ''[[картай]]''
* ''[[кожамбет]]''
* ''[[кокжарлы]]''
* ''[[кыржы]]''
* ''[[матай]]''
* ''[[мурын]]''
* ''[[садыр]]''
* ''[[трестамгал]]''
* ''[[торгул]]''
|
* ''[[карабалык]]''
* ''[[коденен]]''
* ''[[кулан кыпшак]]''
 
 
* Каз кыпышак'
'[[торыайгыр]]''
* ''[[узун]]''
* ''[[досан]]''
* жәнайдар
 
|
* Конырат
* ''[[абақ]]''
* ''[[ашамайл]]''
* ''[[шимойын]]''
* ''[[шубарайгыр]]''
* ''[[меркит]]''
* ''[[байназар (бекназер)]]''
* ''[[кошебе]]''
* ''[[малик]]''
* ''[[жанат]]''
* ''[[жантекей]]''
* ''[[жадик]]''
* ''[[сарбас]]''
* ''[[каракас (сидал)]]''
* ''[[косай]]''
* ''[[итимген]]''
* ''[[култай-Болат]]''
* ''[[консадак]]''
* ''[[балта]]''
* ''[[тарыш]]''
 
|* ''[[абрай]]''
* ''[[ажибек]]''
* ''[[молк]]''
* ''[[ители]]''
* ''[[шеруши]]''
 
|)* ''[[шахай]]''
* ''[[шога]]''
* ''[[сары]]''
 
==== Бага жуз ====
{| class="wide"
!class="bright"|Аймаг
!''[[алимул]]''
!''[[байул]]''
!''[[жетыру]]''
!''[[ногай-казах]]''
|-
!class="bright"|Овог
|
* ''[[шекты]]''
* ''[[каракесек (алимул)]]''
* ''[[карасакал]]''
* ''[[кете]]''
* ''[[торткара]]''
* ''[[асан овог]]''
* ''[[шомекей]]''
|
* ''[[шеркеш]]''
* ''[[адай]]''
* ''[[алаша]]''
* ''[[алтын]]''
* ''[[байбакты]]''
* ''[[берш]]''
* ''[[есентемир]]''
* ''[[жаппас]]''
* ''[[кызыл-курт]]''
* ''[[маскар]]''
* ''[[таз]]''
* ''[[тана овог]]''
* ''[[ысык]]''
|
* ''[[тама овог]]''
* ''[[Табын]]''
* ''[[кердер]]''
* ''кереит''
* ''[[телеу]]''
* ''[[рамадан овог]]''
* ''[[жагалбайл]]''
|
* ''[[уйсын-ногай]]''
* ''[[кояс]]''
* ''[[казан кулак]]''
* ''[[кос танбалы]]''
|}
 
==Нэмж үзэх==
*[[Ногай-казах]]
*[[Казах (салаа утга)]]
 
==Ишлэл==
{{reflist}}
 
==Гадаад холбоос==
{{commonscat|Kazakh people|Казак}}
* [http://www.mfa.kz/ Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Kazakhstan]
* [http://clp.arizona.edu/cls/kaz.htm Kazakh Language Courseware from University of Arizona Critical Languages Series]
* [http://www.hunmagyar.org/turan/turk.html Ethnographic map of Kazakhstan]
* [http://www.akft.org Kazakhs in France - AKFT]
* [http://www.kazaktar.kz/ World Association of the Kazakhs]
* http://sana.gov.kz/showarticle.php?lang=eng&id=342
* [http://www.massagan.com Massagan.com (The largest web site in kazakh language)]
* [http://www.suhbat.com Suhbat (Atameken Toby)]
* [http://www.pbs.org/wnet/secrets/case_amazon/index.html Secrets of the Dead: Amazon Warrior Women (PBS)]
* [http://www.orientalistica.ru/resour/runica/collection/e3a.htm Turk monument of Uyuk-Turan mentioning the word ''"qazğaq"'']
* [http://www.elim.kz/ Kazakh tribes]
 
{{Түрэг угсаатан}}
 
[[Ангилал:Хасаг үндэстэн| ]]
[[Ангилал:Хасаг]]
[[Ангилал:Үндэстэн]]