Түрэг: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Мөр 48:
}}
[[Зураг:PanTurkishRally.JPG|thumb|300px|2009 онд Стамбулд болсон Нармай Түрэгийн цуглаан]]
'''Түрэг угсаатан''' нь
==Нэр==
Монгол бичгийн ''түрүг'' (кирилл монголд '''Түрэг'''), Түрэг бичгийн ''türük'' хоёр нэг үг. Угаасаа түрэг үгийн адгийн ''қ (к) '' [[Монгол хэлний бүлэг|монголд]] ''г'', монгол үгийн адгийн ''г'' [[Түрэг хэлний бүлэг|түрэгт]] ''қ (к) '' гэж тогтсон үг маш олон. Олон тоонд ''түргүд'' буюу '''Түргүүд''' (оноосон нэрийн дүрмээр '''''Түрэгүүд''''' гэх нь бий) гэж бичнэ. Хамгийн эртний үед холбогдох, [[Монгол]]оос олдсон [[Түрэг улс]]ын үеийн хөшөөдөд [[File:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[File:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[File:Old Turkic letter U.svg|10px]][[File:Old Turkic letter T2.svg|10px]]<ref name="KulteginMC">[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=15&m=1 Kultegin's Memorial Complex, TÜRIK BITIG] Khöshöö Tsaidam Monuments</ref><ref name="BilgeKaganMC">[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=16&m=1 Bilge Kagan's Memorial Complex, TÜRIK BITIG] Khöshöö Tsaidam Monuments</ref>, [[File:Old Turkic letter K.svg|10px]][[File:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[File:Old Turkic letter U.svg|10px]][[File:Old Turkic letter T2.svg|10px]]<ref name="TonyukukMC">[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=17&m=1 Tonyukuk's Memorial Complex, TÜRIK BITIG] Bain Tsokto Monument</ref> буюу ''türük'' гэж бичсэн байна гэж [[Түрэг судлал|Түрэгч]] эрдэмтэд тайлж уншжээ. Үгийн утга тодорхой бус, гэхдээ түрэгч нараас «төрсөн», «үүссэн» гэх утга дэвшүүлсэн нь байдаг.<ref>Faruk Suümer, Oghuzes (Turkmens): History, Tribal organization, Sagas, Turkish World Research Foundation, 1992, p.16</ref> [[Монгол бичиг|Худам монгол бичгээр]] бол төр улсын «төр», төрөх, гарахын «төр» гэсэн монгол үгстэй ижил язгуур болоод бичлэгтэй. ''Бичиг'', ''ажиг'', ''чимэг'' гэдэгчлэн үйлээс нэр үг үүсгэх ''–г'' дагавар залгахад «төрсөн юм», «төрсөн зүйл» гэсэн утгатай «төрөг» гэх үг болно. Хэрвээ ийм үг монгол хэлнээ байсан бол ''түрүг'' гэдэгтэй яг адил бичигдэх байлаа.
==Гарал үүсэл==
Түрэгүүд нь гарал үүслийн холбоогүй, өөр өөр арьстанд хамаарагддаг олон ард түмнүүдээс бүрддэг ба түрэг хэл эдгээр ард түмнийг холбодог.<ref name="drevnie">[http://gumilevica.kulichki.net/OT/index.html Гумилев Л.Н. Древние тюрки. — М., 1993. — С. 4.]</ref> Түрэгүүдийн нилээд хэсэг нь уулаасаа түрэг бус гаралтай, түрэгжсэн хүмүүс ба үлдсэн хэсэг нь өөр ард түмнүүдтэй ихээхэн холилдсон учир хэл, [[ген]], [[антропологи]]йн хувьд цэвэр түрэг угсаатан байхгүй.<ref>Джаббаров И. Видный исследователь этноса и этнических процессов // Вестник Академии наук Республики Башкортостан. — 1998. Т. 3. № 4. — С. 13.</ref> Монголчууд монголоид төрхтний төв азийн арьстны бүлэгт хамаарагддаг. Харин эртний түрэгүүд монголоид төрхтний уралын бүлэгт хамаарагдаж байсан байж болох бөгөөд Уралын нуруу, Баруун Сибирь, хойд Казахстан, [[Саян]]ы нуруу хавьд уралын арьстны төрхтэй хүмүүс, тухайлбал [[:en:Uralic languages|урал хэлний язгуурын хэлтэй]] [[:en:Finno-Ugric peoples|фин-угор]]ууд, [[:en:Samoeydic peoples|самоди]]чууд амьдарч байв.<ref>Юсупов Р.М. Краниология этнотерриториальных групп башкир // Антропология башкир. — СПб., 2011. — С. 158</ref> [[Лев Гумилёв]] [[:en:Western Turkic Khaganate|Баруун Түрэгийн хаант улс]]ыг үндэслэгч нь Алтайн БНУ-н хойд хэсгээр байсан [[:en:Ugric peoples|угорчууд]] бөгөөд Истеми хааны нэр угор гаралтай гэсэн таамаг дэвшүүлжээ.<ref>Гумилев Л.Н. Древние тюрки. — С. 34.</ref>
==Анх байсан нутаг ==
Line 161 ⟶ 162:
*[[алтай ястан]] - өмнөд хэсэг нь монгол, түрэг гаралтай, хойд хэсэг угор гаралтай, монголоид төрхтэй, тувачуудтай төстэй төрхтэй. Өмнөд алтайчууд, тува, монголчуудтай хамт монголоид арьстны Төв Азийн дэд бүлэгт орно.
*[[башкирууд]] - түрэгжсэн угорууд гэж үздэг. Мөн уулаасаа түрэг хүмүүс гэсэн онол бий. Зарим нь монголоид зарим нь оростой холилдсоноос европоид төрхтэй болсон. Татараас арай илүү монголоид төрхтэй.
*[[азербайжан үндэстэн|азербайжан]] - түрэгжсэн иран угсааны хүмүүс, европоид төрхтэй
Мөр 169:
*[[каракалпак]] - гарал үүсэл узбектэй ойролцоо
*[[казах]] - Зарим нь түрэг, зарим нь монгол, скиф гаралтай. Бүрэлдэхүүнд нь олон тооны скиф, монгол овгууд орсон нь гадаад төрх, угсаатны шинжинд нь нөлөөлжээ. Ерөнхийдөө монголоид төрхтэй ч зарим европоид болон монголоид, европоид төрхтний завсрын шинжтэй төрхтэй. Ихэвчлэн монголоид давамгайлсан завсрын төрхтэй.
*[[киргиз]] - Дийлэнхи нь түрэг гаралтай бололтой. Монгол, иранчуудтай холилдсон. Гадаад төрх, гарал үүсэл нь казахтай ойролцоо. [[Енисейн киргиз]]ээс гаралтай гэдэг ч [[Енисейн киргиз]]ээс гаралтай гэдэг нь батлагдсан [[хакас ястан|хакасуудаас]] өөр буюу кипчак хэлээр ярьдаг учир
Енисейн киргизтэй холбоогүй байж болох юм гэсэн таамаг бий.
*[[карачай]] - түрэгжсэн [[:en:Alans|аланчууд]] буюу иранчууд, европоид төрхтэй
*[[ногай ястан|ногай]] - Монголын [[мангуд]] овог, [[кипчак]]уудаас үүссэн угсаатан бөгөөд заримдаа "Кавказын монголчууд" гэж нэрлэдэг. Нилээн монголоид төрхтэйгээрээ кавказийн түрэгүүдээс ялгарна.
*[[салар ястан|салар]] - огуз түрэг гаралтай,
*[[татар үндэстэн|Ижил мөрний татар]] - түрэг гаралтай гэж үздэг ч орос, кавказынхан зэрэг олон үндэстэнтэй холилдсон, цөөнх нь монголоид дийлэнх нь европоид төрхтэй. Зарим хэсэг гадаад төрхөөрөө орос хүнээс ялгагдахгүй.
*[[крымийн татар]] - [[Крым]]д иран угсааны скиф, тавр, сармат болон [[грек]], германы гот аймаг, түрэг угсааны булгар, [[хазар]], [[кипчак]] аймгууд амьдарч байсан тул ихээхэн холимог гаралтай, европоид төрхтэй, кипчак бүлгийн хэлтэй тул булгар, кипчакууд крымийн татарыг бүрэлдүүлэхэд голлох нөлөө үзүүлжээ.
*[[турк үндэстэн|турк]] - түрэгжсэн европ, араб, иран, курд, кавказ хүмүүс. Хэдхэн хувь нь жинхэнэ түрэг гаралтай бусад нь Анатолийн уугуул европ гаралтай хүмүүс. Европоид төрхтэй.
[[:en:Turksih people|Туркуудад]] монголжуу төрхтний ген 10 орчим хувьтай байх бөгөөд тэд [[Анатолийн хойг]]ийн эртний европ ([[грек]], [[:en:Hittites|хетт]], [[:en:Luvians|лувий]] г.м) болон ази үндэстнүүд, кавказынхан, баруун иранчууд, Туркд алба хаахаар ирсэн хөлсний [[:en:Celtic peoples|кельт]], [[славян]] цэргүүдээс бүрдсэн европ төрхтэй үндэстэн юм.<ref>[[:en:Genetic history of the Turkish people|Genetic history of the Turkish people]]</ref> Туркууд бараандуу арьстай [[араб]]уудаас цайвар арьсаараа ялгарах ба олон үндэстнээс бүрдсэн учир яг тийм үндэстэнтэй адил гэж хэлэх аргагүй байдаг. Тэд кавказийнхантай төдийлөн төсгүй харин [[курд]], [[перс]] зэрэг баруун иран угсаатнууд тэдэнтэй хамгийн төстэй юм.
Line 179 ⟶ 181:
*[[узбек үндэстэн|узбек]] - Ихээхэн холимог гаралтай, түрэг, иран, монгол гаралтай. Нилээдгүй олон монгол гаралтай овгууд узбекуудын дунд бий. Мөн иран гаралтай хүмүүс бүрэлдэхүүнд нь орсон нь гадаад төрхөнд нь нөлөөлж нилээн европжуу төрхтэй болжээ. Зарим нь монголоид зарим нь европоид төрхтэй. Казахаас илүү европжуу төрхтэй ч туркмен, уйгуртай харьцуулахад илүү монголжуу төрхтэй.
*[[уйгур үндэстэн|уйгур]] - иран, тохар зэрэг европ аймгууд бүрэлдэхүүнд нь ихээхэн орсон тул европжуу төрхтэй хүмүүс олон бий. Түрэг, монгол, иран, тохар хүмүүс холилдон одоогийн уйгар үндэстнийг бүрэлдүүлжээ. Өөрөөр хэлбэл нилээд хэсэг нь түрэгжсэн монгол, иран, тохар хүмүүс.
*[[хакас ястан|хакас]] -
*[[:en:Shors|шор]] - хакастай гарал үүсэл ойролцоо.
*[[чуваш ястан|чуваш]] - Гарал нь нилээн маргаантай. Хүннү гаралтай гэж үзвэл монголчуудтай холбоотой байж болох юм. Ерөнхийдөө түрэг гаралтай гэж үздэг, оросуудтай холилдсоноос европоид төрхтэй болжээ.
| |||